Na szable nasze przysięgaliśmy, że kochamy Litwinów, kiedy w wojnie mieli nas za jeńce, a wstępującym na tę ziemię powiedzieli, że ten piasek, ta woda i te drzewa są nam wspólne…
My w waszym kraju nie jesteśmy cudzoziemcami184.
Dzieje Tatarów zamieszkujących wschodnie obszary Królestwa Polskiego są niezwykle interesujące. Historycznie wiążą się one z ekspansją Mongołów na terytoria księstw ruskich – „Wówczas to przybyli do Europy wschodniej, w armii Batu-chana, przodkowie naszych Tatarów”185. Opanowanie Rusi (1236-1240) pozwoliło w niedługim czasie stworzyć z zachodniej części imperium mongolskiego podwaliny dla nowego, niezależnego i potężnego państwa, którego założycielem był wnuk Czyngis-chana. Po zdobyciu ziem ruskich Mongołowie ruszyli dalej na zachód w kierunku Polski, Czech i Węgier. Celem strategicznym najazdu na Europę miało być opanowanie Węgier oraz Bułgarii, a przez to stworzenie polityczno-militarnej bazy do ataku na Cesarstwo Bizantyńskie. Atak mongolski na Polskę oraz jego kulminacyjny punt w postaci bitwy pod Legnicą (9 kwietnia 1241 r.)186, był zatem jednym z wielu elementów szeroko zakrojonych działań wojsk Batu-chana w Europie Środkowo-Wschodniej. Wyprawę europejską zakończyła jednak niespodziewana śmierć wielkiego chana Ugedeja oraz związane z nią polityczne zawirowania i rywalizacja o tron. Po zakończeniu działań w Europie Wschodniej
184 Cyt. za: J. Tyszkiewicz, Tatarzy na Litwie i w Polsce. Studia z dziejów XIII-XVIII w., Warszawa 1989, s. 189.
185 P. Borawski, A. Dubiński, Tatarzy polscy. Dzieje, obrzędy, legendy, tradycje, Warszawa 1986, s. 8.
186 Szerzej o najeździe mongolskim na Polskę [w:] W. Chrzanowski, Wojna tatarska, Kraków 2006 oraz W. Majewski, T. M. Nowak, J. Teodorczyk Polskie tradycje wojskowe, Warszawa 1990.
96
i Południowej Batu-chan osiadł nad dolną Wołgą. Wydarzenie to badacze uważają za początek istnienia Złotej Ordy187. „Państwo, które wyłoniło się po podboju, było stepowym krajem azjatyckim z tradycjami turecko-mongolskimi”188 oraz nowym graczem w tej części świata, siłą rzeczy wpływającym na losy zarówno Litwy, jak i Polski (rysunek 3.1.).
Rys. 3.1. Wielkie Księstwo Litewskie i zachodnie Granice Złotej Ordy XIII-XV w.
Źródło: J. Tyszkiewicz, Tatarzy na Litwie i w Polsce. Studia z dziejów XIII-XVIII w., Warszawa 1989, s. 128.
187 Złota Orda (Chanat Kipczacki) – państwo mongolskie założone ok. 1240 roku w zachodniej części imperium Czyngis-chana przez jego wnuka Batu-chana, ze stolicą w Saraj Batu. W latach największej świetności swym zasięgiem obejmowało terytoria na zachód od Irtyszu do gór Kaukazu, Morza Czarnego i dorzecza Wołgi i Kamy, przy uzależnieniu wszystkich księstw ruskich. Początkowo była podzielona na dwie odrębne części: Błękitną Ordę (właściwą, zachodnią) i Białą Ordę (wschodnią). Obie części połączył w 1380 roku Tochtamysz i dzięki wstawiennictwu władcy wszystkich ord tatarskich Timura Lenka (Tamerlana), objął tron Złotej Ordy. W 1395 roku całe państwo zostało podbite i zwasalizowane przez Timura, ulegając destabilizacji. Na początku XV wieku państwo to rozpadło się na wiele pomniejszych chanatów (m.in. syberyjski, astrachański, kazański, krymski, uzbecki). Po 1435 roku nastąpiła odbudowa kraju jako Wielka Orda. Kres Wielkiej Ordzie położył najazd wojsk chanatu krymskiego pod wodzą chana Mengli I Gireja w 1502 roku. Nazwa „Złota Orda” pojawia się po raz pierwszy w XVI-wiecznej historiografii rosyjskiej. Zob. L. de Hartog, Czyngis-Chan. Zdobywca świata, Warszawa 2007; L. Podhorodecki, Tatarzy.
Od Czyngis-Chana do XX wieku, Warszawa 2010; P. Jackson, Mongołowie i Zachód, Warszawa 2007.
188 P. Borawski, A. Dubiński, op. cit., s. 13.
97
Według P. Borawskiego i A. Dubińskiego pierwsza wzmianka o osadnictwie tatarskim189 na ziemiach litewskich pochodzi z roku 1324 z dzieła Łukasza Waddinga (informacje oparte o zapisy roczników franciszkańskich), który pisał: „Bracia nasi wyprawili się celem głoszenia nauki Chrystusa w krainy litewskie, gdzie znaleźli cały naród pogrążony w błędach barbarzyństwa i oddany kultowi ognia, a między nimi Scytów przybyszów z krajów jakiegoś chana, którzy w swoich modlitwach używają języka azjatyckiego”190. Osiedleńcy o których mowa byli zapewne uchodźcami ze Złotej Ordy, kultywującymi szamanizm jako wierzenia przodków. Ich emigracja podyktowana ucieczką przed represjami wynikającymi z procesu islamizacji państwa mongolskiego, przeprowadzonego przez chana Uzbeka (1312-1341)191.
W nauce polskiej ciągle jest też żywy spór dotyczący ich nazewnictwa. Samo określenie „Tatar” było według J. Talko-Hryncewicza synonimem słowa „Turek” i dotarło do nas z Dalekiego Wschodu – „Imieniem tem w starożytności Chińczycy nazywali swych północnych sąsiadów, słowo więc tatar nie oznaczało narodowości, a było pogardliwie stosowane do barbarzyńców, niepokojących napadami i grabieżami państwo niebieskie, kraj zaś przez nich zamieszkiwany przezywano Tatarją lub Tartarją. Przeciw tym oto barbarzyńcom Chińczycy w IX w. wznoszą wielki mur chiński na północy. I dziś jeszcze zbiorową nazwą tatarów przezywają ludy pierwotne, koczujące nad Amurem i Usuri:
Goldów i Gilaków, Oroczów, lub Ajnów. W XIII w. Temuczyn, przezwany Czingis-Chanem (potężnym chanem), połączył koczujące na południu Azji środkowej drobne rody rasy żółtej, a potem na północ od nich zamieszkałe inne hordy tatarskie i zorganizował z nich groźną armję. Spowodowało to zmianę w rozmieszczeniu koczowisk ludów Azji środkowej i wypchnęło na północ hordy tatarskie. Potem nastąpiło najście i zajęcie przez ich zwycięskie hufce omal że nie całej Azji i części Europy. Wówczas to w Chinach słowo mongoł zastąpiło nazwę tatara dla północnego sąsiada, oznaczając najeźdźcę i barbarzyńcę, a nazwa tatarów przeszła na inne koczujące hordy Azji i wschodniej Europy jak niemniej i na utworzone przez Czingis-Chana i jego dynastję carstwa i chaństwa: na Syberji, Kaukazie, Krymie, nad
189 Na ziemie etnicznie polskie ludność tatarska przywędrowała już ok. 1300 roku, co było wynikiem krwawej wojny domowej w Złotej Ordzie (w ziemi krakowskiej znalazł schronienie Karakisek, wnuk Nogaja - obalonego emira Złotej Ordy, wraz ze swoimi wojownikami), jednak nie miało to charakteru stałego procesu osadniczego. Znane były także przypadki wspierania przez oddziały tatarskie z Kipczaku działań wojennych Giedymina, władcy państwa litewskiego, a w późniejszym okresie jego synów – Olgierda i Kiejstuta. Zob.
S. Kryczyński, Tatarzy litewscy: próba monografii historyczno-etnograficznej, Warszawa 1938; P. Borawski, A. Dubiński, Tatarzy polscy. Dzieje, obrzędy, legendy, tradycje, Warszawa 1986; A. Konopacki, Życie religijne Tatarów na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI-XIX wieku, Warszawa 2010.
190 Cyt. za:B. Borawski Tatarzy w dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1986, s. 5.
191 Zob. L. de Hartog, Czyngis-Chan. Zdobywca świata, Warszawa 2007; L. Podhorodecki, Tatarzy. Od Czyngis-Chana do XX wieku, Warszawa 2010; P. Jackson, Mongołowie i Zachód, Warszawa 2007.
98
Wołgą lub nad Donem”192. Ludność tatarską mieszkającą na terytorium dawnej Rzeczypospolitej określano różnymi nazwami. W historiografii do XIX wieku utrzymywały się nazwy „Tatarzy litewscy”, „Muślimowie”, bądź „Lipkowie”, natomiast w okresie międzywojennym zaczęto stasować również określenie „Tatarzy polscy”. Jak podkreślają P.
Borowski i A. Dubiński stosowne jest używanie nazwy „Tatarzy litewscy” dla ludności muzułmańskiej w okresie przedrozbiorowym, gdyż taki termin był stosowany w źródłach staropolskich193. Obecnie jednak tę grupę etniczną określać się powinno mianem ”Tatarów polskich”, bądź „Tatarów polsko-litewskich”, co zdaje się być słusznym kierunkiem ze względu na silną polonizację tej grupy oraz jej przywiązanie do państwa polskiego194.
Tatarzy wyznający islam (obrządku sunnickiego) pojawili się na ziemiach litewskich w większych grupach dopiero za panowania Wielkiego Księcia Witolda Kiejstutowicza195. Stworzył on strukturę państwową opartą o silny system obrony terytorium, którego częścią był proces kolonizacji ludności tatarskiej jako zabezpieczenia dla granic, ale także grodów wewnątrz Wielkiego Księstwa Litewskiego. Jak podkreślał S. Kryczyński - „Właściwym jednak twórcą osadnictwa tatarskiego na Litwie był w. ks. Witold, który przeszedł do historii nie tylko jako znakomity statysta i wódz, lecz także jako doskonały organizator i budowniczy”196.
Procesowi temu sprzyjała burzliwa sytuacja polityczna w Złotej Ordzie, w której toczono walki dynastyczne i plemienne. Witold z licznymi sukcesami prowadził politykę ingerencji w wewnętrzne sprawy Ordy, doprowadzając niejednokrotnie do destabilizacji wielkiego sąsiada. Krwawe represje zmuszały pokonane strony do ucieczki z państwa mongolskiego. W tym okresie masowa emigracja represjonowanych grup kierowała się do Wielkiego Księstwa Litewskiego, kuszeni nadzieją pozyskania od władcy litewskiego ziemi oraz perspektywą spokojnej egzystencji - „Powstanie osad tatarskich na Litwie jest więc produktem zarówno wewnętrznej, jak i zewnętrznej polityki Witolda”197. Przy czym zauważyć trzeba, za M. Kopczewskim, że „masowy” charakter tej emigracji nie należy odnosić do współczesnego znaczenia tego słowa. Świadczą o tym dane zaludnienia ziem
192 J. Talko-Hryncewicz, Muślimowie, czyli tak zwani Tatarzy litewscy, Kraków 1924, s. 5-6.
193 P. Borawski, A. Dubiński, op. cit., s. 5-6.
194 Na potrzeby tej rozprawy dla określenia społeczności muzułmańskiej, osiedlającej się na terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego, Królestwa Polskiego (a następnie Rzeczypospolitej Polskiej), przyjęto stosowanie naprzemiennie terminów „Tatarzy”, „Tatarzy polscy”, „Tatarzy polsko-litewscy”, „Tatarzy litewscy”, jako zwrotów synonimicznych.
195 Wzmianka o muzułmańskich osadnikach pochodzi z opisu Gilbera de Lannoy, rycerza burgundzkiego, który w 1414 roku przebywał w Trokach. W swoim opisie nazywa tych osadników „Saracenami”, a więc muzułmanami. Patrz: Tatarzy w dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1986, s. 6
196 S. Kryczyński, Tatarzy litewscy: próba monografii historyczno-etnograficznej, Warszawa 1938, s. 5.
197 Ibidem, s. 6.
99
polsko-litewskich198. Z różnych przekazów źródłowych wynika, iż taka polityka emigracyjna realizowana była przy obustronnej wiedzy i zgodzie – „Przyjęci z wszelkimi oznakami szacunku, wzmocnieni opieką ich królów, przodkowie nasi, lubo zawsze tęsknili do państw, gdzie nasza wiara i nasze zwyczaje mają błogie siedlisko, przestawali jednak na swym bycie, poddając z ochotą przeznaczeniu Bozkiemu”199 (rysunek 3.2.).
Rys. 3.2. Rozmieszczenie osad zamieszkanych przez ludność muzułmańską w Wielkim Księstwie Litewskim
Źródło: A. Rykała, Muzułmanie w polskich dziejach i przestrzeni, [w:] Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica 8, Łodź 2007, s. 45.
198 M. Kopczewski, Historia rozwoju religii islamskiej w Polsce – od Tatara do muzułmanina, [w:] Przegląd naukowo-Metodyczny Edukacja dla bezpieczeństwa, rok VI, nr 2/2013 (19), Poznań, s. 50.
199 Zdanie sprawy o Tatarach litewskich przez jednego z tych Tatarów złożone sułtanowi Sulejmanowi w 1558 r., (wyd. i przekł.) A. Muchliński, Teka Wileńska nr IV, 1858, s. 15.
100
W tym okresie największa fala uchodźców ze Złotej Ordy związana była wojskową i polityczną klęską chana Tochtamysza200. W 1397 roku Witold przyjął upadłego chana i jego sojuszników, ofiarowując im opiekę, ziemię oraz wsparcie w odzyskaniu tronu. Nie była to jednak działalność wielkoduszna i bezinteresowna. Ponownie panowanie Tochtamysza nad Złotą Ordą oraz stepami nadkaspijskimi miało przynieść Witoldowi możliwość przejęcia kontroli nad wszystkimi ziemiami ruskimi201. Kilkukrotne wyprawy wojenne na ziemie tatarskie (1397,1398, 1399) oraz próba przywrócenia tronu dla Tochtamysza nie odniosły sukcesu. Po druzgocącej klęsce wojsk litewsko-tatarsko-krzyżackich pod Worsklą (12 sierpnia 1399 r.) z wojskami ordyńskimi, ostatecznie pogrzebano szanse nowych sojuszników Litwy. Przyczyniło się to do nasilenia migracji represjonowanej ludności tatarskiej ze stepów Złotej Ordy. W kolejnych latach na Litwę przybyło wiele grup tatarskich, także z obszarów Krymu202.
Nie bez znaczenia dla zwiększenia liczebności emigracji, była także postać samego Witolda, którego sława jako wielkiego wodza (co dla wojujących ludów tureckich było niezwykle istotnym czynnikiem) oraz protektora ludów tatarskich (nawet pomimo różnic religijnych i kulturowych), przyciągała jak magnez. Witold stał się używając współczesnego języka marką, przyciągającą potencjalnych sojuszników – „trzeba pamiętać i o tym, że samo imię Witolda jako protektora chanów i organizatora osad tatarskich na Litwie musiało magnetyzować umysły wielu Tatarów w stepach”203. Działalność Witolda, jak słusznie potwierdza M. Kopczewski, nie wynikała jednak z miłości do ludności tatarskiej, ale raczej z wyrachowania politycznego i z potrzeby pozyskania dobrego i taniego żołnierza. Szacunek Tatarów wobec jego osoby był więc raczej oparty o charakterologiczne zalety Wielkiego
200 Tochtamysz (ur. ?, zm. 1406/1407) – chan Złotej Ordy w latach 1380-1395. Od 1377 roku chan Białej Ordy, w 1380 roku obalił Mamaja (nieformalnego władcę) i objął zwierzchnictwo nad Złotą Ordą. Było to możliwe dzięki poparciu, jakie uzyskał od Timura Lenka (Tamerlana). 26 sierpnia 1382 roku zdobył i spalił po trzydniowym oblężeniu Moskwę. Wkrótce zmusił książęta ruskie do uznania jego zwierzchnictwa i płacenia daniny. W 1385 roku zajął ponownie terytoria Azerbejdżanu, niegdyś nalężące do Ordy. Tochtamysz od 1385 roku zwrócił się przeciw swojemu dotychczasowemu protektorowi Timurowi i zaatakował jego terytoria.
W roku 1387 został rozbity przez Timura w Dagestanie. Podjął kolejną wyprawę i znów został pokonany przez swojego władcę w 1391 roku w bitwie nad Wołgą koło Kunduzczy. W starciu z Timurem w 1395 roku poniósł kolejną klęskę i musiał zbiec na Litwę, gdzie azyl zapewnił mu Wielki Książę Witold. Timur wyznaczył na nowego władcę Złotej Ordy Temüra Kutługa. W 1399 roku przy pomocy Witolda i Krzyżaków Tochtamysz usiłował odzyskać władzę nad Złotą Ordą, poniósł jednak klęskę w bitwie nad Worsklą, po której musiał ostatecznie pogodzić się z utratą tronu. Tochtamysz zginął zimą 1406/1407 roku w bitwie pod Tiumenią przeciwko chanowi Szadibekowi, następcą Temüra Kutługa. Zob. L. de Hartog, Czyngis-Chan. Zdobywca świata, Warszawa 2007; L. Podhorodecki, Tatarzy. Od Czyngis-Chana do XX wieku, Warszawa 2010;
P. Jackson, Mongołowie i Zachód, Warszawa 2007.
201 S. Chazbijewicz, S. Moćkun, Tatarzy pod Grunwaldem, Grunwald 2012, s. 16.
202 Badacze potwierdzają, że w tym czasie na Litwę przybyło za zgodą Witolda kilkaset rodzin Karaimów krymskich. Zob. S. Kryczyński, op. cit., s. 8-9.
203 S. Kryczyński, op. cit., s. 18.
101
Księcia, który wykazywał się nieustępliwością, twardym charakterem, a niekiedy bezwzględnością. Cechy te w oczach ludów stepowych stanowiły „(…) warunek niezbędny do sprawowania władz, a jednocześnie według ich obyczajów, był to atrybut władców”204. Stąd wynikało przywiązanie do Witolda i uznanie go jako chana.
Osadnictwu muzułmańskiemu na terenach Rzeczypospolitej sprzyjały nie tylko czynniki polityczne czy gospodarcze, ale także aspekty religijno-kulturowe. Witold stał się
„podporą, utrzymującą Islam w krajach giaurów”205. Tolerancja wobec Saracenów, tak dalece różniących się pod względem religijnym jak i kulturowym, stwarzała dla Tatarów dogodne warunki bytowe na obcych ziemiach. Witold sam późno przyjmując chrześcijaństwo, był człowiekiem niezwykle elastycznym i umiejętnie wykorzystywał tak istotną również dla muzułmanów sferę życia - „On nie kazał zapomnieć o Proroku (Muhammedzie), a my do świętych miejsc (islamu) oczy obracając, tak imię jego powtarzaliśmy jak naszych kalifów”206. Warto także zauważyć, że Tatarzy w swoich sprawach wewnętrznych mogli rządzić się własnym prawem religijnym, co w innych krajach było nie do pomyślenia207.
Te dodatkowe czynniki okazały się niezmiernie istotnymi elementami Witoldowej polityki, co miało swoje odzwierciedlenie w strukturze osiedlającej się ludności. Byli wśród nich nie tyko wojownicy i jeńcy, ale także przedstawiciele wysokich rodów tatarskich, potomkowie chanów. Wielki Książę obdarzał swoich nowych poddanych licznymi nadaniami ziemskimi, swobodą kultu oraz zrównywał (tych najbardziej dostojnych) z bojarami litewsko-ruskimi. W zamian jednak oczekiwał posług „hospodarskich”, z których najważniejszą była rzecz jasna służba wojenna (rysunek 3.3.). A. Konopacki dostrzega także inne istotne czynniki mające wpływ na migrację Tatarów, takie jak pogarszające się warunki klimatyczne, utrudniające życia na stepie, bliskość geograficzna żyznych ziem polsko-litewskich, czy ze strony litewskiej chęć rozbudowy sieci handlowych i rozwoju demograficznego młodego państwa (tabela 3.1.) .
204 M. Kopczewski, op. cit., s. 50.
205 Zdanie sprawy o Tatarach litewskich…, s. 12.
206 Cyt. za P. Borawski, A. Dubiński, op. cit., s. 39.
207 T. Marciniak , Formy islamu w Polsce. Od tradycji do fundamentalizmu, [w:] R. Bäcker, S. Kitab (red.) Islam a świat, Toruń 2005, s. 211.
102
Tab. 3.1. Czynniki wpływające na wzrost migracji na terenach Wielkiego Księstwa Litewskiego w okresie XIV-XVI w.
Źródło: S. Niedzwiecki - opracowanie własne, na podstawie: A. Konopacki, Życie religijne Tatarów na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI-XIX wieku, Warszawa 2010.
Witold nie tylko skutecznie zarządzał ludnością napływową, ale jak podaje S. Kryczyński, sprawował także kontrolę nad niektórymi plemionami tatarskimi z pogranicza litewsko-złotoordyńskiego oraz niejednokrotnie nadawał ton polityce Chanatu Krymskiego208. Jak potwierdzają S. Chazbijewicz i S. Moćkun Witold zapisał się nie tylko na kartach dziejów polsko-litewskich, ale także w pamięci Tatarów. Do XX wieku za białego chana209, jak nazwano Witolda, modlono się podczas piątkowych nabożeństw w meczetach litewskich. Jego tatarskie imię Wattad (j. arab. „mocny”, „podpora”) było wymawiane na równi z imionami kalifów - „Pamięć o Witoldzie będzie zawsze drogą żywą” 210.
208 S. Kryczyński, op. cit., s. 13
209 Biały chan – to określenie nadawane przez Tatarów dla władców Polski oraz wielkich książąt litewskich.
Kolor biały oznaczał w symbolice tatarskich ludów koczowniczych kierunek zachodni ,ale także symbolizował
210 Pamięci Wielkiego Księcia Litewskiego Witolda, [w:] Rocznik Tatarski, t. I, Wilno 1932, s. 1-2.
103
Rys. 3.3. Ogólna charakterystyka emigracji tatarskich na terytoria litewskie od XIV w.
Źródło: S. Niedzwiecki – opracowanie własne na podstawie: K. Grygajtis, Rozwój osadnictwa tatarskiego w Wielkim Księstwie Litewskim do końca XV wieku, [w:] Piotrkowskie Zeszyty Historyczne, t. 5, Piotrków Trybunalski 2003, s. 95-151; S. Kryczyński, Tatarzy litewscy: próba monografii historyczno-etnograficznej, Warszawa 1938.
Według P. Borawskiego i A. Dubińskiego na Litwie od XIV wieku istniały dwa rodzaje osadnictwa tatarskiego: 1) osadnictwo na prawie wojennym – charakteryzujące się dobrowolną emigracją przedstawicieli rodów ordyńskim wraz z wojownikami. Posiadali prawa obywatelskie i otrzymywali nadania ziemskie w zamian za służbę wojskową. Ten typ osadnictwa przetrwał w szczątkowych formach do dnia dzisiejszego; 2) osadnictwo miejskie – w znacznym stopniu dotyczyło jeńców wojennych, którzy zamieszkiwali peryferia grodów, trudniąc się najczęściej rzemiosłem i usługami (główne kategorie ludności tatarskiej zostały przedstawione w tabeli 3.2.).
Osadnictwo tatarskie na wschodnich ziemiach Królestwa Polskiego było rozproszone i składało się z etnicznych enklaw, których osadnicy musieli porzucić dotychczasowy koczowniczo-pasterski tryb życia, charakterystyczny dla ludów stepowych i przyjąć osiadły, zajmując się w czasie pokoju między innymi rolnictwem.
104 była dziedziczna, ale nie mogli jej sprzedawać. Mieli takie same
Utrzymywali się z uprawy roli.
Oprócz wojskowej grupowali się w tzw. „kątach lub końcach tatarskich”. Największe
Źródło: S. Niedzwiecki – opracowanie własne, na podstawie:P. Borawski, A. Dubiński, Tatarzy polscy. Dzieje, obrzędy, legendy, tradycje, Warszawa 1986; J. Tyszkiewicz, Tatarzy na Litwie i w Polsce, Warszawa 1989.
105