3.3. Budżety państw w krajach Europy Środkowo-Wschodniej zintegrowa-nych z Unią Europejską
W analizowanym okresie (2000-2014) tylko Estonia, Bułgaria i Węgry, w nie-których latach posiadały nadwyżki budżetowe. Słowenia w 2007 roku osiągnęła wynik zerowy. We wszystkich pozostałych krajach permanentnie występowały deficyty (szczegółowe dane zawiera tabela 3.1). Należy podkreślić, że kryterium z Maastricht (3% PKB) spełniały w 2014 roku wszystkie kraje oprócz Polski i Sło-wenii.
Tab. 3.1. Salda budżetowe w relacji do PKB (w %)
Kraj 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Bułgaria -4 -0,9 -1,2 -0,4 1,6 1,9 3 0,1 1,8 1,7 -4,4 -2 -0,8 -0,9 -2,8 Czechy -4,5 -6,4 -6,4 -12,9 -3 -3,6 -2,6 -0,7 -2,1 -2,2 -5,8 -3,3 -4,4 -1,2 -2 Estonia -0,3 -0,3 1,8 2,6 1,6 1,6 2,3 2,6 -2,7 -2,9 -2 1,1 -0,2 -0,2 0,6 Litwa -2,6 -2,1 -1,4 -1,7 -1,5 -0,5 -0,4 -1 -3,3 -3,3 -9,4 -5,5 -3,2 -2,6 -0,7 Łotwa -2,7 -1,6 -2,7 -1,8 -1 -0,4 -0,5 -0,3 -4,1 -4,2 -9,8 -3,4 -1,3 -0,7 -1,4 Polska -1,8 -3,5 -3,6 -4,1 -5,7 -4,1 -3,6 -1,9 -3,6 -7,2 -7,9 -6,1 -3,9 -4 -3,2 Rumunia -4 -3,2 -2,6 -1,5 -1,2 -1,2 -2,2 -2,5 -5,5 -5,7 -9 -5,5 -3 -2,2 -1,5 Słowacja -3 -2,7 -1,9 -1,8 -2,4 -2,8 -3,5 -1,9 -2,3 -2,1 -8 -4,9 -4,5 -2,6 -2,9 Słowenia -12,3 -6 -5,7 -3,6 -2,2 -1,4 -1,3 0 -1,8 -6,3 -6,1 -6,4 -3,8 -14,9 -4,9 Węgry -3 -4,4 -9,3 -5,9 -6,4 -7,9 -9,3 -5 -3,8 -3,7 -4,6 4,3 -2 -2,5 -2,6
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat: http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table. do? tab=table&plugin=1&language=en&pcode=teina200 (2015.05.05).
W początkowym okresie (2000-2003) Bułgaria posiadała relatywnie nieduże deficyty budżetowe. W latach 2004-2008 w kraju tym odnotowano nadwyżki, a w okresie ogólnoświatowego kryzysu Bułgaria posiadała stosunkowo małe „dziury budżetowe”. Sytuacja ta była spowodowana głównie znaczącym ograniczeniem wydatków publicznych, w tym zamrożeniem świadczeń emerytalno-rentowych
61 oraz wydatków na wynagrodzenia, a także podwyższeniem wieku emerytalnego. Ponadto władze Bułgarii restrykcyjnie ograniczyły dostęp do kredytów. Działania te doprowadziły do spadku PKB, zmniejszenia konsumpcji globalnej i pogorszenia sytuacji na rynku pracy13.
Zdecydowanie większe deficyty budżetowe od Bułgarii posiadały Czechy. Aż w ośmiu latach „dziury budżetowe” były większe od przyjętego w Maastricht po-ziomu 3% PKB. Największy deficyt (12,9 % PKB) odnotowano w 2003 roku. War-to dodać, że żaden rozpatrywany kraj nie posiadał w całym analizowanym okresie aż tak złego rezultatu.
Od 2011 roku czeskie deficyty budżetowe były ograniczane przede wszystkim zmianami po stronie wydatków. Zmniejszono wynagrodzenia w administracji pań-stwowej, wydatki majątkowe oraz emerytalno-rentowe. Ponadto rząd proponował podwyższenie podatku VAT14
.
Estonia była jedynym z omawianej grupy krajem, który miał więcej lat z nad-wyżką budżetową niż z deficytem. Nadwyżki występowały tam w latach 2002-2007, a także w 2011 i 2014 roku. Warto zauważyć, że w każdym roku rozpatry-wanego okresu Estonia spełniała unijny próg 3% PKB. Niewątpliwie miało to związek z przystąpieniem tego kraju 1 stycznia 2011 roku do strefy euro. W latach 2009-2010 Estonia zrealizowała bardzo ambitny plan działań dostosowawczych.
W całym analizowanym okresie Litwa posiadała deficyty budżetowe. Z wyjąt-kiem czasu światowego kryzysu były one jednak stosunkowo małe. Od połowy 2010 roku, w którym deficyt osiągnął rekordowy poziom 9,4% PKB, zaczęto wprowadzać zmiany ograniczające wydatki (między innymi zmniejszenie świad-czeń macierzyńskich i wychowawczych). Sytuacja budżetowa na Łotwie przypo-minała sytuację na Litwie. W latach 2000-2012 kraj ten posiadał permanentny defi-cyt budżetowy, przy czym zdecydowanie największy był on w 2010 roku. Kraj ten podniósł VAT oraz podatek od nieruchomości, a także wprowadził podatek od środków transportu15
.
W przypadku Polski również odnotowywano stały deficyt budżetowy. W la-tach 2009 i 2010 osiągnął on rekordowe rozmiary. Najpierw w 2009 roku deficyt stanowił 7,2% PKB, a w 2010 roku – aż 7,9% PKB.
Polski rząd proponował kilka zmian w finansach publicznych. Obejmowały one między innymi przesunięcie części środków z Otwartych Funduszy
13 Analiza sytuacji gospodarczej w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, NBP, Warszawa sty-czeń 2011, s. 12-13.
14
http://www.forbes.pl/artykuly/sekcje/Wydarzenia/czechy-walcza-z-deficytem---podwyzka-podatkow,24644,1 (2014.06.01).
62
nych (OFE) do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (ZUS), co wywołało szeroką debatę polityczno-społeczną. Od kwietnia 2011 roku do OFE trafiało tylko 2,3% zarobków (poprzednio 7,3%). Ponadto zmiany objęły podniesienie podatku VAT, akcyzy na papierosy i likwidacji części odliczeń podatkowych16
.
Podobnie jak w przypadkach Litwy, Łotwy i Polski również Rumunia posiada-ła permanentne deficyty budżetowe. Ich apogeum (9% PKB) przypadło także na 2010 rok. Rumunia otrzymała pakiet pomocowy w wysokości 20 mld euro. Więk-szość środków udostępnił Międzynarodowy Fundusz Walutowy i Unia Europejska. Pakiet pomocowy miał wzmocnić politykę fiskalną Rumunii, zmniejszyć potrzeby finansowe rządu i poprawić długookresową stabilność fiskalną kraju. Skala ograni-czeń deficytu budżetowego w przypadku Rumunii w latach 2011-2012 miała być największa wśród krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Obawiano się jednak, że zakładane rezultaty (głównie obniżenie deficytu w 2012 roku do poziomu 3% PKB) mogą nie zostać osiągnięte ze względu na złą koniunkturę gospodarczą w kraju17.
Również Słowacja posiadała stały deficyt budżetowy. Podobnie jak w kilku omówionych powyżej krajach był on największy w 2010 roku (8% PKB).
Korona słowacka została włączona do systemu ERM II w listopadzie 2005 roku przy kursie 38,455 SKK za euro. Podczas uczestnictwa w tym mechanizmie zyskiwała na wartości, skutkiem czego dwukrotnie podnoszono jej kurs centralny. Wiosną 2008 roku Komisja Europejska pozytywnie oceniła Słowację pod wzglę-dem wypełnienia kryteriów konwergencji, co zaowocowało rekomendacją przyję-cia tego kraju do grona państw posługujących się wspólną walutą europejską18
. Słowacja weszła do strefy euro w 2009 roku. Akcesji towarzyszyły obawy, że populistyczny rząd premiera R. Fico ustalił ostateczny kurs przeliczenia słowackiej waluty na euro na zbyt wysokim poziomie (30,126 korony za euro). Gdy Słowacja wchodziła do Unii Europejskiej w 2004 roku kurs euro wynosił 40,05 korony.
W miarę jak zbliżał się termin przyjęcia euro, na Słowacji szybko spadał eks-port i produkcja przemysłowa. Żywe były obawy, że wejście do strefy euro osłabi konkurencyjność słowackiej gospodarki i może odstraszyć inwestorów. „Ponad połowa dużych przedsiębiorstw jak również firm sektora MŚP uważa, że wzrost kosztów jest największym problemem w związku z przyjęciem euro” stwierdził Narodowy Bank Słowacji po przeprowadzonym badaniu19
.
16 G. Górniewicz, Dług publiczny..., op. cit., s. 181-187.
17 http://www.ekonomia.rp.pl/artykul/281616.html (2014.06.01).
18
http://www.ekonomia.rp.pl/artykul/1006118.html (2014.06.01).
19 http://www.obserwatorfinansowy.pl/tematyka/makroekonomia/slowacja-korzysta-na-obecnosci-w-strefie-euro/ (2014.06.02).
63 Trzecim krajem, który przyjął euro była Słowenia. Również ona z wyjątkiem 2007 roku posiadała stały deficyt budżetowy. Kraj ten przeprowadził szereg oszczędnościowych reform (ograniczenie wydatków, w tym głównie wynagrodzeń, a także wydłużenie wieku emerytalnego), jednak pod koniec 2012 sytuacja w fi-nansach publicznych nadal wyglądała niekorzystnie. Powodowała ją przede wszystkim utrzymująca się recesja gospodarcza. W 2013 roku Słowenia osiągnęła rekordowy deficyt budżetowy (-14,9% PKB). Wiązał się on przede wszystkim z recesją gospodarczą i spłatą długu publicznego. Po przeprowadzeniu reform oszczędnościowych w 2014 roku deficyt budżetowy Słowenii zmniejszył się do 4,9% PKB.
Relatywnie wysokie deficyty budżetowe posiadały Węgry. Wyjątkiem był rok 2011, gdy odnotowano nadwyżkę (4,3% PKB). Wynikała ona z nacjonalizacji fun-duszy emerytalnych. W węgierskim odpowiedniku polskich OFE zostały tylko pie-niądze obywateli, którzy nie wyrazili zgody na taką operację i tym samym zrezy-gnowali z prawa do państwowej emerytury. Faktyczna nacjonalizacja funduszy emerytalnych sprawiła, że do budżetu państwa trafiło ok. 2,8 bln forintów20
. W 2012 roku Węgry znów miały „dziurę budżetową”. Wyniosła ona jednak stosun-kowo niewiele (2% PKB). Było to wynikiem wprowadzonych wcześniej reform. Nowe postsocjalistyczne kraje członkowskie UE borykają się ze specyficznymi problemami budżetowymi. Należą do nich przede wszystkim malejące od wielu już lat wpływy z prywatyzacji. Ponadto w wielu przypadkach państwo wzięło na siebie zobowiązania, zwłaszcza w sferze świadczeń socjalnych oraz wspierania niektó-rych gałęzi gospodarki, które okazują się dużym obciążeniem dla poszczególnych budżetów, ograniczającym możliwości redukcji podatków w celu przyspieszenia wzrostu gospodarczego21.
3.4. Dług publiczny w krajach Europy Środkowo-Wschodniej zintegrowanych