Wskaźniki społeczne jako miary poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego Jedną z najistotniejszych kwestii wymagających rozwiązania przez osoby Jedną z najistotniejszych kwestii wymagających rozwiązania przez osoby

zaj-mujące się sprawami gospodarczymi, zarówno z punktu widzenia teoretycznego, empirycznego oraz politycznego, wydaje się znalezienie możliwości zdynamizo-wania i zoptymalizozdynamizo-wania procesów wpływających na poziom rozwoju społeczno-ekonomicznego państw.

Wzrost poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego krajów, które poszerzyły struktury europejskie w 2004 roku, powinien być rozważany w aspekcie szans i warunków wynikających z członkostwa w Unii Europejskiej. Czynniki wpływające na ten wzrost mogą być rozpatrywane w kontekście corocznie sporządzanych przez organizacje międzynarodowe rankingów krajów według stopnia rozwoju społecz-no-ekonomicznego, które opierają się na odpowiednio dobranych miernikach. Mierniki te nazywane są wskaźnikami (indeksami) społecznymi i najczęściej defi-niowane są jako „konstrukcje statystyczne oparte na obserwacjach, zwykle ilo-ściowych, które mówią nam coś o pewnym aspekcie życia społecznego, którym jesteśmy zainteresowani lub o zmianach w nim zachodzących”1

. Nie wszystkie jednak dane uzyskane z badań statystycznych i socjologicznych mogą być wyko-rzystane w roli wskaźników społecznych. Wskaźniki społeczne powinny nie tylko stanowić mocno teoretycznie uzasadniony i empirycznie sprawdzony związek z badanymi zjawiskami, ale również spełniać wiele innych warunków. Wskaźniki społeczne powinny:

 „dotyczyć tych dziedzin, które mają największe znaczenie dla poziomu i ja-kości życia społeczeństwa,

 odzwierciedlać przede wszystkim efekty działalności społeczeństwa i jego instytucji, a w mniejszym stopniu nakłady na ich realizację,

 powinno być możliwe prowadzenie wielokrotnych, wzajemnie porówny-walnych pomiarów wartości wskaźników, aby można było wykorzystać je do badania procesów społecznych (zmian w czasie),

1 J. Kordos, Metodologia i wykorzystanie wskaźników społecznych, „Wiadomości Statystyczne”, 1990, nr 12.

96

 opisywać istotne skutki polityki społecznej lub gospodarczej i jednocześnie powinny być tak dobierane, aby utrudniać podejmowanie działań mających na celu wyłącznie poprawę w zakresie zjawiska, które opisuje wskaźnik,  być tak dobierane, by umożliwiały międzynarodowe porównania warunków

życia, procesów rozwojowych (lub regresu) społecznego,

 być, w miarę możliwości, budowane na podstawie istniejących danych, któ-rych gromadzenie nie jest zbyt pracochłonne ani kosztowne”².

Miernikiem, który spełnia wymienione powyżej warunki jest Wskaźnik Rozwoju Społecznego (Human Development Index) – HDI.

Wskaźnik HDI pozwala na łączenie oceny rozwoju społecznego i gospo-darczego. Ze względu na to, że jest on prosty w obliczeniach oraz wykorzystuje powszechnie znane i szeroko stosowane mierniki podstawowe, wyznacza się go dla prawie wszystkich krajów świata. Porównując wartości, jakie HDI przyjmuje dla poszczególnych krajów, łatwo można wyróżnić obszary, na których występuje skrajne ubóstwo oraz takie, gdzie wyraźne problemy społeczne nie mają miejsca. 5.2. Wskaźnik Rozwoju Społecznego HDI

Od 1990 roku Organizacja Narodów Zjednoczonych, a właściwie jedna z jej agend – Program ds. Rozwoju (United Nations Development Programme – UNDP), prowadzi badania porównawcze dotyczące poziomu rozwoju społecznego i gospodarczego na świecie. W badaniach tych wykorzystuje się dane uzyskane z prawie wszystkich krajów świata3. Ocena postępu społecznego i gospodarczego dokonywana jest na podstawie wskaźnika rozwoju społecznego HDI.

Human Development Index to syntetyczny miernik, który przyjmuje wartości z przedziału od 0 do 1. Jest on miarą pozwalającą ocenić poziom rozwoju kraju nie tylko w sferze ekonomicznej, ale także demograficznej i społecznej, która opiera się na średniej wskaźników obejmujących trzy podstawowe sfery życia:

1. sferę zdrowia (oceniana jest przez wskaźnik przeciętnej długości trwania

życia),

2. sferę edukacji (szacuje się ją na podstawie wskaźnika osiągnięć

edukacyj-nych, który mierzony jest za pomocą dwóch wskaźników: średniego czasu

edukacji rozumianej jako średnia liczba lat nauki oraz oczekiwanego czasu trwania nauki),

2

B. Szatur-Jaworska, Diagnoza i diagnozowanie w polityce społecznej [w:] G. Firlit-Fesnak, M. Szylko-Skoczny (red.), Polityka społeczna, PWN, Warszawa 2009.

97 3. sferę dochodu (oceniana jest na podstawie DNB (USD)⁴ przypadającego na jednego mieszkańca, liczonego według parytetu siły nabywczej – PPP USD). Konstrukcja wskaźnika HDI zakłada, że określane są skrajne, docelowe warto-ści każdej z wymienionych wyżej sfer. Z uwagi na to, że nie wszystkie jakowarto-ściowe cechy zawarte w koncepcji rozwoju ludzkiego można zmierzyć oraz wielu z nich nie można oszacować ze względu na brak danych, informacje zawarte we wskaźni-ku rozwoju społecznego HDI obejmują tylko niewielką część tych elementów.

Uwzględnienie w ogólnym wskaźniku HDI trzech wskaźników cząstkowych, które dotyczą zarówno rozwoju gospodarczego, jak i rozwoju demograficznego oraz społecznego, pozwalają na pełniejszą ocenę poziomu rozwoju niż miary uwzględniające tylko wymiar ekonomiczny5

.

HDI stosuje się do prowadzenia porównań międzynarodowych w zakresie rozwoju społecznego i gospodarczego. Jest on miarą określającą poziom rozwoju społeczno-ekonomicznego danego kraju w odniesieniu do innych państw, wyko-rzystywaną jako kryterium hierarchizacji krajów według ogólnego ich rozwoju w określonym momencie. Kraje klasyfikowane są, według wartości HDI, do czterech grup według poziomu rozwoju społecznego-gospodarczego:

 kraje słabo rozwinięte, gdy HDI < 0,535,

 kraje średnio rozwinięte, gdy 0,535 ≤ HDI ≤ 0,710,  kraje wysoko rozwinięte, gdy 0,710 < HDI < 0,800,  kraje bardzo wysoko rozwinięte, gdy 0,800 ≤ HDI ≤ 16

.

Porównanie wartości HDI między różnymi krajami pozwala na określenie dystan-su, jaki dzieli pod względem rozwoju społeczno-gospodarczego kraje rozwijające się od krajów rozwiniętych. Przy wykorzystaniu jednolitej metodologii, rekomen-dowanej przez UNDP, wskaźnik ten opisuje nie tylko efekty w zakresie rozwoju społecznego-gospodarczego danego kraju na tle innych krajów, ale pozwala również dokonać oceny dynamiki rozwoju społeczeństwa zamieszkującego wybrany kraj.

4 Do 2010 roku w HDI uwzględniana była wartość PKB (USD) przypadający na jednego mieszkań-ca, liczonego według parytetu siły nabywczej (PPP USD).

5

Np. PKB w przeliczeniu na jednego mieszkańca. Jest to miara jednowymiarowa, przeciętna, która nie dostarcza informacji niezbędnych m.in. do prowadzenia przez państwo właściwej polityki alo-kacyjnej. W praktyce jednak wielkości PKB per capita są wykorzystywane do dokonywania porów-nań międzynarodowych krajów według osiągniętego poziomu rozwoju gospodarczego i poziomu życia.

6 Do 2008 roku kraje klasyfikowane były, według wartości HDI, do trzech grup według poziomu rozwoju społecznego:

1. kraje słabo rozwinięte i zacofane, gdy HDI < 0,500, 2. kraje średnio rozwinięte, gdy 0,500 ≤ HDI ≤ 0,799, 3. kraje wysoko rozwinięte, gdy 0,800 ≤ HDI ≤ 1.

98

Ze względu na dużą liczbę uwzględnionych w badaniu krajów, w opracowaniu tym analizie poddane zostaną wartości syntetycznego Wskaźnika Rozwoju Spo-łecznego HDI.

5.3. Wskaźnik rozwoju społecznego dla krajów Unii Europejskiej w latach