ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ
4.1. Przegląd najważniejszych przemian w polityce handlowej krajów Europy Środkowo-Wschodniej
Ważnym wydarzeniem dla wzmocnienia powiązań handlowych między kraja-mi Europy Środkowo-Wschodniej było utworzenie ugrupowań CEFTA86 (Central European Free Trade Area) oraz BFTA (Baltic Free Trade Area) zrzeszającego Litwę, Łotwę i Estonię. Oba ugrupowania za swój nadrzędny cel przyjęły przygo-towywanie sygnatariuszy do przystąpienia do struktur UE oraz stopniową liberali-zację handlu zagranicznego i ostatecznie stworzenie stref wolnego handlu87
. Fak-tycznie ugrupowania stanowiły ważne stadium w procesie akcesji europejskich krajów postsocjalistycznych do struktur unijnych. Jednocześnie porozumienia wy-warły znaczący wpływ na kształtowanie się handlu w regionie Europy Środkowo-Wschodniej, skutecznie redukując w tym zakresie wpływ Wspólnot Europejskich uznawanych za centrum determinujące strukturę handlu w regionie i określające zasady w nim obowiązujące88
.
85 Nazywanych czasem nowymi krajami członkowskimi UE (UE-10).
86 Polska, Węgry, Czechosłowacja (trzej założyciele), potem przystąpiły także: Słowenia, Rumunia. Bułgaria, Chorwacja, Macedonia. Albania, Bośnia i Hercegowina, Mołdawia, Czarnogóra, Serbia.
87 M. Dangerfield, Is There a Revival of Regional Integration in Eatern Europe?, „European Business Review” 1995, nr 95, s. 4-12.
88 Warto także nadmienić, iż powołano ugrupowanie CEFTA-2006 zrzeszające 10 państw Europy Południowo-Wschodniej (L. De Benedictis, R. De Santis, C. Vicarelli, C., Hub-and-Spoke or Else? Free Trade Agreements in the ‘Enlarged’ European Union, „The European Journal of Comparative Economics” 2005, nr 2, s. 246).
73 Porozumienie CEFTA w swoich postanowieniach wykraczało poza ramy po-dobnych umów o strefach wolnego handlu89. W znacznej mierze wzorowało się na wynegocjowanych Układach Stowarzyszeniowych ze Wspólnotami Europejskimi. W umowie nie pominięto również szeregu ważnych dla dopiero formujących się rynków klauzul ochronnych (m.in. rolna, antydumpingowa, czy o pomocy pań-stwa) oraz zastosowano reguły pochodzenia. Najważniejszymi celami porozumie-nia było:
rozszerzenie wymiany handlowej i przez to popieranie rozwoju stosunków gospodarczych;
zapewnienie uczciwych warunków konkurencji w handlu;
przyczynianie się poprzez znoszenie barier w handlu zagranicznym do har-monijnego rozwoju i rozszerzania handlu światowego90
.
Umowa BFTA w swoich założeniach bardzo przypominała porozumienie CE-FTA. Głównymi celami organizacji były: liberalizacja handlu i wspieranie harmo-nijnego rozwoju relacji gospodarczych między państwami członkowskimi, zapew-nienie warunków do uczciwej konkurencji oraz rozwój współpracy w nieobjętych umową obszarach gospodarczych, m.in. przepływach kapitałowych91
. W odróżnie-niu od CEFTA, BFTA nie przewidywała zwiększenia liczby swoich członków. Jednak porozumienie regulowało szereg bardzo wrażliwych politycznie obszarów współpracy, jak rybołówstwo, czy rolnictwo92
.
Na początku działania porozumień CEFTA i BFTA państwa unijne cechował pesymizm, co do zdolności zrzeszonych krajów do kooperacji i poradzenia sobie z wielostronną strukturą UE. Pojawiały się obawy ze strony sygnatariuszy porozu-mień, iż po przystąpieniu do UE zwiększy wrażliwość tych państw na szoki pocho-dzące z krajów UE93. Stąd CEFTA i BFTA realizowały dwa równolegle cele. Po
89
A. Sołtysińska, P. Czubik, CEFTA - Środkowoeuropejska Strefa Wolnego Handlu: komentarz do umowy międzynarodowej wraz z podaniem obecnie obowiązujących między stronami stawek celnych. Audytoriat, Kraków 1997; A. Sołtysińska, P. Czubik, CEFTA - Środkowoeuropejska Strefa Wolnego Handlu: komentarz, obecny poziom stawek celnych w handlu pomiędzy stronami CEFTA, przewidywane w najbliższych latach redukcje ceł w handlu pomiędzy stronami, Kantor Wydawniczy „Zakamycze”, Kraków 1997.
90 E. Molendowski, Integracja handlowa w Nowych Państwach Członkowskich, Difin, Warszawa 2012.
91
E. Molendowski, Liberalizacja wymiany handlowej krajów Europy Środkowo-Wschodniej - jej znaczenie w procesie integracji europejskiej [w:] Gospodarka światowa w warunkach globalizacji i regionalizacji rynków, Difin, Warszawa 2009, s. 123-167.
92 The World Bank, Enhancing Regional Trade Integration in Southeast Europe, Washington, D.C. 2010.
93 R. Baldwin, The Eastern Enlargement of the European Union, „European Economic Review” 1995, nr 39, s. 474-481.
74
pierwsze, stały się swego rodzaju stadium testowym dla zrzeszonych krajów w zakresie ich zdolności do współpracy na wielu szczeblach gospodarczych, szcze-gólnie wymiany handlowej. Po drugie, poprzez wzmocnienie wzajemnych powią-zań handlowych zamierzały osłabić zależność państw członkowskich od rynków unijnych. W ramach CEFTA i BFTA można było zaobserwować próby uniknięcia wprowadzania w przepływach handlowych z UE modelu hub-and-spoke. Przeja-wiało się to większym skoncentrowaniem zrzeszonych państw na przepływach handlowych wewnątrz ugrupowań niż kierowaniem strumieni handlowych do kra-jów unijnych94.
Pierwsze z wymienionych zamierzeń w znacznej mierze zostało zrealizowane przez zrzeszone kraje. Dzięki stopniowemu rozszerzaniu swoich wpływów o no-wych członków (w przypadku CEFTA), w latach 90. XX w. obie organizacje stały się najważniejszymi siłami dynamizującymi liberalizację przepływów handlowych w regionie Europy Wschodniej i Środkowej. W przypadku drugiego zamierzenia, trudno mówić o jego pełnej realizacji. Zmniejszenie zależności od rynków unijnych na rzecz przepływów w ramach ugrupowań okazało się trudnym do osiągnięcia, gdyż kraje UE stanowiły chłonny rynek eksportowy oraz dostarczały do Europy Środkowo-Wschodniej wielu produktów niewytwarzanych w omawianych krajach. Pomimo, iż CEFTA i BFTA starały się uniknąć wzrostu uzależnienia od UE po-przez dynamizowanie wewnętrznych przepływów towarowych i usługowych, jed-nak proces ten był nieunikniony. Zgodnie ze statystykami Międzynarodowego Funduszu Walutowego, w 1993 roku 56% eksportu CEFTA i 50% eksportu BFTA trafiało na rynki unijne. W 2001 roku udział UE w eksporcie ugrupowań zwiększył się odpowiednio do 68% i 55%95. Chociaż nie wszystkie zamierzenia strategiczne udało się zrealizować, CEFTA i BFTA wielokrotnie stawiane były jako przykład do naśladowania w procesie integracji dla krajów Europy Południowo-Wschodniej96.
W procesie akcesji europejskich krajów postsocjalistycznych do UE można było zaobserwować asymetrię w dążeniach stron. Państwa unijne zmierzały do jak najszybszego zniesienia barier handlowych, szczególnie w zakresie produktów, w których państwa kandydujące posiadały ujawnioną przewagę komparatywną. Z kolei kraje ubiegające się o przyjęcie do UE proces pełnej liberalizacji przepływów handlowych raczej opóźniały.
94 Zobacz szerzej: R. Baldwin, Towards an Integrated Europe, Graduate Institute of International Studies, Geneva 1994.
95
IMF, Data and Statistics, https://www.imf.org/external/data.htm.
96 A. Adam, T. Kosma, J. McHugh, Trade-Liberalization Strategies: What Could Southeastern Europe Learn from CEFTA and BFTA?, „IMF Working Papers Series” 2003, nr 239.
75 Punktem zwrotnym w polityce handlowej krajów Europy Środkowo-Wschodniej była ich akcesja do UE. Wówczas nowi członkowie musieli dogłębnie przebudować regulacje dotyczące handlu zagranicznego, gdyż zostali włączeni do jednolitego rynku wewnętrznego i musieli przyjąć wszystkie zasady i instrumenty wspólnej polityki handlowej wobec państw trzecich. Dodatkowo kraje zobowiąza-ne były dostosować się do wymogów technicznych obowiązujących w UE. Przyję-cie przez analizowane państwa dotychczasowego dorobku UE w zakresie swobod-nego przepływu towarów wiązało się ze zniesieniem ceł i opłat im równoważnych, eliminację kontyngentów i instrumentów antydumpingowych oraz zlikwidowanie wszelkich barier fizycznych, technicznych, czy fiskalnych związanych z przekra-czaniem granicy. W przypadku handlu z państwami spoza UE, krajów Europy Środkowo-Wschodniej zobowiązane były zastosować wspólną politykę ustaloną przez struktury unijne. Autonomia rozwijania i regulowania relacji handlowych z krajami trzecimi została zastąpiona zasadami UE. Również kształtowanie ochrony własnego rynku zunifikowano z regulacjami unijnymi. Wszelkie narodowe kompe-tencje w zakresie wymienionych kwestii zostały przekazane instytucjom wspólno-towym. W praktyce nowym członkom UE nie zwiększył się znacząco dostęp do rynków państw pozaunijnych. Nawet w nielicznych przypadkach następowało po-gorszenie tych warunków, np. w handlu z USA czy Kanadą97
.
4.2. Zmiany w strumieniach handlu zagranicznego krajów Europy