II. Wybrane zagadnienia dotyczące obszarów wiejskich Unii
2.3. Cechy spoáeczno-demograficzne ludnoĞci wiejskiej
W 2009 roku Unia Europejska przeznaczyáa 13,5 miliarda euro (10% bu-dĪetu UE) na rozwój obszarów wiejskich. Kwota ta nie uwzglĊdnia wydatków związanych z rynkiem rolnym i pomocy bezpoĞredniej, których wartoĞü wynio-sáa ponad 41 miliardów euro (31% budĪetu UE)15. Gáównym beneficjentem Ğrodków związanych z rynkiem rolnym i pomocą bezpoĞrednią są rolnicy, ale naleĪy uwzglĊdniü, Īe poĞrednio równieĪ te dziaáania wpáywają na ogólny roz-wój obszarów wiejskich. W konsekwencji naleĪy uznaü, Īe dwie piąte budĪetu Unii bezpoĞrednio lub poĞrednio adresowane jest na obszary wiejskie lub do rolników.
Pomimo pokaĨnej skali pomocy na rzecz wsparcia rozwoju obszarów wiejskich statystyka dotycząca tych terenów jest uboga. Trudne jest zgromadze-nie zwáaszcza porównywalnych danych dotyczących ludnoĞci zamieszkaáej na obszarach wiejskich w poszczególnych krajach UE w zakresie jej szczegóáowej charakterystyki. Jedynym Ĩródáem wiedzy, które w sposób spójny i komplek-sowy opisuje sytuacjĊ na obszarach wiejskich UE oraz prezentuje wybrane dane dotyczące cech mieszkaĔców wsi jest raport wydawany przez DyrekcjĊ Gene-ralną Komisji Europejskiej ds. Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich.
W wymienionym raporcie wykorzystano definicjĊ obszarów wiejskich zapropo-nowaną przez OECD, tj. wyodrĊbniono regiony w przewaĪającym stopniu wiej-skie, regiony poĞrednie oraz w przewaĪającym stopniu miejskie.
15 Por. BudĪet ogólny Unii Europejskiej na rok finansowy 2009, Komisja Europejska, 2009.
W niniejszym rozdziale szczególną uwagĊ poĞwiĊcono regionom w prze-waĪającym stopniu wiejskim, uznano bowiem, Īe najbardziej odpowiadają one przyjĊtej w Polsce typologii tych obszarów. Tym samym czĊĞciowo wyáączono z analiz wsie podmiejskie, a wiĊc osiedla cechujące siĊ odmiennymi atrybutami i speániające inne funkcje niĪ wsie oddalone od stosunkowo duĪych centrów miejskich. WiĊksza gĊstoĞü zaludnienia na obszarach wiejskich wedáug kryte-rium OECD w porównaniu do wyliczeĔ GUS16Ğwiadczy o tym, Īe w pierwszym przypadku do tej grupy terenów wáączono równieĪ niewielkie miasteczka, które w polskich warunkach cechują siĊ sáaboĞcią infrastrukturalną.
W 2006 roku ponad poáowa powierzchni UE zostaáa zakwalifikowana jako obszary w przewaĪającym stopniu wiejskie. Interesującym wydaje siĊ fakt, Īe wiĊcej obszarów utoĪsamianych z terenami typowo wiejskimi znajdowaáo siĊ na terytorium krajów tzw. Dawnej PiĊtnastki, a nie dwunastu paĔstw przyjĊtych do Unii Europejskiej począwszy od 2004 roku.
Rysunek 12. Obszary wiejskie w Unii Europejskiej (UE27) w 2006 roku (w proc.)
36,6 54,4
0 9,0
10 20 30 40 50 60
PR IR PU
PR - Regiony w przewaĪającym stopniu wiejskie, IR - Regiony poĞrednie, PU - Regiony w przewaĪającym stopniu miejskie.
ħródáo: Rural Development in the European Union, Directorate-General for Agriculture and Rural Development, European Union, 2009.
NajwiĊkszym odsetkiem obszarów w przewaĪającym stopniu wiejskich cechowaáy siĊ paĔstwa charakteryzujące siĊ relatywnie niewielką liczbą ludno-Ğci (Irlandia 99%, Szwecja 90%, Finlandia 89%). àączyü to naleĪy ze wspo-mnianym kryterium wyodrĊbniania tych terenów, tj. gĊstoĞcią zaludnienia. Jed-noczeĞnie zatem w krajach terytorialnie maáych o duĪej gĊstoĞci zaludnienia, tj.: na Cyprze i Malcie oraz w Luksemburgu, obszary w przewaĪającym stopniu wiejskie byáy w zaniku.
16 W 2006 roku gĊstoĞü zaludnienia na obszarach w przewaĪającym stopniu wiejskich wedáug kryterium OECD wynosiáa 74osób/km2, a na terenach wiejskich wedáug GUS – 51 osób/km2.
W 2006 roku Ğrednio co piąty mieszkaniec Wspólnoty zamieszkiwaá tereny w przewaĪającym stopniu wiejskie. Konsekwencją zastosowania wyáącznie kryterium gĊstoĞci zaludnienia przy wyznaczaniu terenów wiejskich spowodo-waáo, Īe równieĪ wiejska populacja byáa najliczniejsza na terenach miejskich.
Rysunek 13. LudnoĞü wiejska w Unii Europejskiej (UE27) w 2006 roku (w proc.)
36,5
44,3
19,2 0
10 20 30 40 50
PR IR PU
PR - Regiony w przewaĪającym stopniu wiejskie, IR - Regiony poĞrednie, PU - Regiony w przewaĪającym stopniu miejskie.
ħródáo: Rural Development in the European Union, Directorate-General for Agriculture and Rural Development, European Union, 2009.
Rozkáad terytorialny ksztaátowania siĊ odsetka ludnoĞci mieszkającej na obszarach w przewaĪającym stopniu wiejskich áączyá siĊ z omówioną juĪ po-wierzchnią tych terenów w poszczególnych krajach. W 2006 roku najwiĊcej ludnoĞci na omawianych obszarach byáo w Irlandii (72%), Sáowenii (58%) oraz Finlandii (53%), najmniej17 z kolei w Holandii (1%) i Wielkiej Brytanii (2%).
Struktura wieku ludnoĞci Unii Europejskiej byáa stosunkowo wyrównana, niezaleĪnie czy byáy to regiony posiadające charakter bardziej wiejski, czy teĪ miejski.
OdmiennoĞci w strukturze wieku uwidoczniáy siĊ przy analizowaniu po-jedynczych krajów, jak równieĪ przy podziale krajów wedáug kolejnoĞci wstą-pienia do Unii Europejskiej. W krajach przyjĊtych do UE począwszy od 2004 roku, w porównaniu do paĔstw wchodzących juĪ wczeĞniej w skáad Wspólnoty, odnotowano mniejszy odsetek ludnoĞci w najstarszej grupie wiekowej (65 lat i wiĊcej) oraz wiĊkszy odsetek ludnoĞci w wieku 15-64 lat.
17 Poza Cyprem, Luksemburgiem i Maltą, gdzie nie odnotowano terenów w przewaĪającym stopniu wiejskich.
Rysunek 14. Struktura wieku ludnoĞci wiejskiej w Unii Europejskiej (UE27) w 2007 roku (w proc.)
16,1 15,6 15,9
67,5 67,3 67,9
16,4 17,1 16,2
0%
20%
40%
60%
80%
100%
PR IR PU
0-14 15-64 65 i wiĊcej
PR - Regiony w przewaĪającym stopniu wiejskie, IR - Regiony poĞrednie, PU - Regiony w przewaĪającym stopniu miejskie.
ħródáo: Rural Development in the European Union, Directorate-General for Agriculture and Rural Development, European Union, 2009.
W 2007 roku na obszarach w przewaĪającym stopniu wiejskich stosun-kowo najbardziej korzystną strukturą wieku cechowaáa siĊ ludnoĞü Irlandii, gdzie co piąta osoba posiadaáa mniej niĪ 15 lat oraz zaledwie co ósma miaáa 65 lat i wiĊcej. Odmienną sytuacjĊ zaobserwowano w trzech paĔstwach Wspólnoty, tj. we Wáoszech, Portugalii oraz Buágarii. W wymienionych krajach co piąta osoba posiadaáa 65 lat i wiĊcej, a niespeána co 8 naleĪaáa do zbiorowoĞci tworzącej najmáodszą grupĊ wiekową.
Rysunek 15. Struktura wieku ludnoĞci wiejskiej na terenach w przewaĪającym stopniu wiejskich w Unii Europejskiej w 2007 roku (w proc.)
16,1 16,0 16,1
67,6 65,7 69,7
16,4 18,3 14,2
0%
20%
40%
60%
80%
100%
EU27 EU15 EU12
0-14 15-64 65 i wiĊcej
ħródáo: Rural Development in the European Union, Directorate-General for Agriculture and Rural Development, European Union, 2009.
Powszechnie obserwowanym trendem jest proces starzenia siĊ spoáe-czeĔstw Wspólnoty, który dotyczy zarówno obszarów wiejskich, jak i miejskich.
W latach 2000-2007 na obszarach w przewaĪającym stopniu wiejskich nastąpiáo zmniejszenie siĊ odsetka osób w najmáodszej grupie wiekowej (o 2,5 punkty procentowe), a wzrósá udziaá osób w pozostaáych grupach (o 1,1 p.p. wĞród osób 15-64 lat oraz o 1,4 p.p. wĞród osób w wieku 65 lat i wiĊcej).
NaleĪy wspomnieü, Īe zmniejszenie siĊ odsetka dzieci i máodzieĪy w sto-sunkowo wiĊkszym zakresie dotyczyáo krajów Europy ĝrodkowej i Wschodniej, a zwáaszcza Polski, Rumunii, Sáowenii, WĊgier oraz Buágarii. Przyrost odsetka osób w najstarszych grupach wiekowych byá z kolei wyrównany i zaznaczyá siĊ w caáej Wspólnocie, a zwáaszcza w Niemczech, Rumunii, Wáoszech, Austrii, na WĊgrzech i w Buágarii.
Wedáug danych Komisji Europejskiej nie odnotowano zasadniczych róĪ-nic w poziomie wyksztaácenia pomiĊdzy terenami wiejskimi a zurbanizowa-nymi. W 2008 roku 2/3 ludnoĞci Wspólnoty posiadaáo wyksztaácenie ponadpod-stawowe. Relatywnie lepiej wyksztaácona byáa ludnoĞü nowych paĔstw czáon-kowskich.
Rysunek 16. Odsetek osób posiadających wyksztaácenie ponadpodstawowe w Unii Europejskiej w 2008 roku
72,3 66,7 78,8 70,9 66,6 84,5 71,5 69,8 87,1
0
PR - Regiony w przewaĪającym stopniu wiejskie, IR - Regiony poĞrednie, PU - Regiony w przewaĪającym stopniu miejskie.
ħródáo: Rural Development in the European Union, Directorate-General for Agriculture and Rural Development, European Union, 2009.
Dysproporcje pomiĊdzy wyksztaáceniem ludnoĞci w paĔstwach „starej”
a „nowej” Unii silniej uwidoczniáy siĊ na terenach zurbanizowanych niĪ na tere-nach typowo wiejskich. àączyü to naleĪy z dynamicznymi przemianami spo-áeczno-ekonomicznymi zachodzącymi w krajach Europy ĝrodkowo-Wschod-niej, gdzie trudna sytuacja na rynkach pracy wymusiáa dąĪenie do podnoszenia
poziomu kwalifikacji. Trzeba jednak braü pod uwagĊ, Īe aspiracje edukacyjne máodzieĪy zamieszkującej tereny wiejskie w nowych paĔstwach czáonkowskich są czĊsto wynikiem planów migracyjnych, a nie zapotrzebowania lokalnego rynku pracy.
SpoĞród paĔstw Unii Europejskiej na obszarach w przewaĪającym stopniu wiejskich relatywnie najlepszym poziomem wyksztaácenia charakteryzowaáa siĊ ludnoĞü w Polsce (86% osób z wyksztaáceniem ponadpodstawowym), Niem-czech (84%) oraz Szwecji (84%). W 2008 roku stosunkowo najsáabiej wyksztaá-cona ludnoĞü na terenach wiejskich byáa w Portugalii, gdzie wyksztaáceniem ponadpodstawowym legitymowaáa siĊ zaledwie 27% ludnoĞci.
Dla rozwoju gospodarki, innowacyjnoĞci, jak równieĪ zwiĊkszenia moĪ-liwoĞci zarobkowych ludnoĞci istotne wydaje siĊ podnoszenie poziomu kwalifi-kacji przez osoby dorosáe. W odniesieniu do populacji UE w 2008 roku nie-speána 10% ludnoĞci wiejskiej z grupy wieku 25-64 lata uczestniczyáo w ksztaá-ceniu ustawicznym. W porównaniu do 2002 roku nastąpiáo zwiĊkszenie odsetka osób objĊtych tą formą nauczania o blisko 3 punkty procentowe. Byá to wynik aktywizacji nauczania wĞród ludnoĞci krajów Europy Zachodniej, gdyĪ w paĔ-stwach Europy ĝrodkowej i Wschodniej odnotowano niewielki spadek odsetka dorosáych osób pobierających naukĊ.
Interesującym wydaje siĊ fakt, Īe w przypadku paĔstw PiĊtnastki odsetek dorosáych osób objĊtych dziaáaniami na rzecz podniesienia kwalifikacji byá wiĊkszy na terenach wiejskich niĪ na obszarach zurbanizowanych. àączyü to naleĪy z funduszami UE oraz krajowymi Ğrodkami na rzecz stymulowania roz-woju wsi, jak równieĪ z zaawansowanym procesem wielofunkcyjnego rozroz-woju obszarów wiejskich w paĔstwach Europy Zachodniej. Inna sytuacja przedsta-wiaáa siĊ w „nowych” paĔstwach Wspólnoty, gdzie nie tylko stosunkowo mniej dorosáych osób uczestniczyáo w podnoszeniu kwalifikacji, a jednoczeĞnie byáy to osoby gáównie z terenów w przewaĪającym stopniu miejskich.
W 2008 roku najwiĊcej ludnoĞci wiejskiej objĊtej ustawicznym naucza-niem byáo w Szwecji (33%) i Danii (28%), natomiast najmniej dorosáych osób podnosiáo swoje kwalifikacje w Rumunii (1%) oraz Grecji (2%).
Rolnictwo w Unii Europejskiej stanowi w dalszym ciągu istotne miejsce zatrudnienia dla duĪej czĊĞci spoáeczeĔstwa wiejskiego (patrz Rysunek 17). Po-lityka Unii Europejskiej przez wiele lat miaáa na celu ograniczenie zatrudnienia w rolnictwie, co odzwierciedlają statystyki zatrudnienia w poszczególnych gru-pach paĔstw. W krajach z tzw. „nowej” Unii w sektorze pierwszym w 2006 roku zatrudniona byáa co czwarta osoba mieszkająca na terenach w przewaĪającym stopniu wiejskich. W paĔstwach dawnej PiĊtnastki w rolnictwie, leĞnictwie i ry-bactwie zatrudniona byáa jedynie co dziesiąta osoba.
Rysunek 17. Struktura zatrudnienia wedáug sektorów w Unii Europejskiej w 2006 rokua
aRegiony w przewaĪającym stopniu wiejskie.
Sektor pierwszy: rolnictwo, áowiectwo, leĞnictwo i rybactwo.
Sektor drugi: górnictwo, przemysá, zaopatrzenie w energiĊ, paliwa oraz wodĊ, budownictwo.
Sektor trzeci: usáugi prywatne i publiczne.
ħródáo: Rural Development in the European Union, Directorate-General for Agriculture and Rural Development, European Union, 2009.
SpoĞród krajów Wspólnoty w 2006 roku najwiĊkszym udziaáem osób za-trudnionych w sektorze pierwszym cechowaáy siĊ Rumunia (41%), Buágaria (30%) oraz Portugalia (30%), najmniejszym natomiast Szwecja (3%) i Dania (5%). W grupie krajów Europy ĝrodkowej i Wschodniej jedynie w trzech kra-jach, tj. Sáowacji, WĊgrzech oraz Czechach, zatrudnienie w rolnictwie byáo na stosunkowo niskim poziomie, a tym samym zbliĪonym do paĔstw Europy Za-chodniej. Z kolei Portugalia, Grecja oraz Hiszpania pod wzglĊdem zatrudnienia odpowiadaáy bardziej modelowi rozpowszechnionemu w Europie ĝrodkowo--Wschodniej, niĪ w krajach zachodnich. àączyü to naleĪy ze specyfiką rolnictwa tych krajów, gdzie uprawy owoców cytrusowych czy warzyw charakteryzują siĊ duĪym zapotrzebowaniem na siáĊ roboczą.
Tempo zmian w wysokoĞci odsetka osób zatrudnionych w rolnictwie równieĪ byáo niejednorodne. W porównaniu do 2000 roku w paĔstwach UE-15, gdzie ludnoĞü wiejska relatywnie rzadko pracowaáa w rolnictwie, zmniejszenie siĊ udziaáu osób pracujących w sektorze pierwszym byáo relatywnie niewielkie (o niecaáe 2 punkty procentowe). Odmienną sytuacjĊ odnotowano w paĔstwach Europyĝrodkowej i Wschodniej, w których spadek udziaáu osób zatrudnionych w rolnictwie, leĞnictwie i rybactwie wyniósá znacznie wiĊcej, bo blisko 12 punktów procentowych.
W 2007 roku 8% ludnoĞci aktywnej zawodowo Wspólnoty zamieszkaáej na terenach w przewaĪającym stopniu wiejskich byáa bezrobotna. Stopa
bezro-16,0 9,6
Sektor pierwszy Sektor drugi Sektor trzeci
bocia w miastach byáa nieznacznie mniejsza niĪ na terenach wiejskich, co w wiĊkszym stopniu zaznaczyáo siĊ w grupie krajów UE12, niĪ w przypadku krajów dawnej PiĊtnastki.
W 2007 roku spoĞród krajów Unii Europejskiej, najniĪszą stopĊ bezrobo-cia na terenach wiejskich odnotowano w Wielkiej Brytanii, na Litwie oraz w Austrii (nieco ponad 3% aktywnych zawodowo). Z kolei najwiĊcej wiejskich bezrobotnych byáo w Sáowacji (stopa bezrobocia wyniosáa tam 15%), Belgii (11%) oraz w Buágarii (10%).
Rysunek 18. Stopa bezrobocia w Unii Europejskiej w 2007 roku
7,6 7,0 7,2 7,1 7,0 7,1
PR - Regiony w przewaĪającym stopniu wiejskie, IR - Regiony poĞrednie, PU - Regiony w przewaĪającym stopniu miejskie.
ħródáo: Opracowanie wáasne na podstawie Rural Development in the European Union, Di-rectorate-General for Agriculture and Rural Development, European Union, 2009.
W ostatnich latach odnotowano spadek bezrobocia w paĔstwach UE, przy czym to zjawisko stosunkowo silniej zaznaczyáo siĊ na terenach wiejskich niĪ na obszarach podmiejskich i miejskich. àączyü to naleĪy z polityką Unii mającą na celu aktywizacjĊ ekonomiczną obszarów wiejskich, gáównie przez konstruowanie programów pomocowych, które wspierają lokalne dziaáania prowadzone na rzecz rozwoju pozarolniczych inicjatyw gospodarczych. Takie priorytety byáy od wielu lat praktykowane w krajach dawnej PiĊtnastki, wobec czego na ich terenie stopa bezrobocia i poziom zatrudnienia na obszarach w przewaĪającym stopniu wiejskich zasadniczo nie róĪniáy siĊ od sytuacji na terenach zurbanizowanych.
Istotnym elementem badaĔ demograficznych są przestrzenne przepáywy ludnoĞci. Kraje Unii Europejskiej rozpatrywane áącznie cechowaáy siĊ dodatnim saldem migracji, zarówno na terenach wiejskich, podmiejskich, jak i miejskich.
Dane dotyczące 2005 roku oraz lat poprzednich wskazują, Īe wystĊpo-waáy odmiennoĞci w przepáywach migracyjnych na terenach wiejskich w
paĔ-stwach dawnej PiĊtnastki oraz krajach przyjĊtych do UE począwszy od 2004 roku. W paĔstwach tzw. „Starej Unii” wskaĨnik obrazujący saldo migracji na obszarze regionów w przewaĪającym stopniu wiejskich byá nie tylko dodatni, ale równieĪ wyĪszy niĪ notowany w regionach poĞrednich i typowo miejskich.
Z kolei w paĔstwach Dwunastki na terenach typowo wiejskich odnotowano ubytek migracyjny, w regionach poĞrednich – niewielkie saldo dodatnie, a na obszarach zurbanizowanych – najwiĊkszy przyrost migracyjny.
Rysunek 19. Saldo migracji w Unii Europejskiej w 2005 roku (na 1000 ludnoĞci)
2,3
PR - Regiony w przewaĪającym stopniu wiejskie, IR - Regiony poĞrednie, PU - Regiony w przewaĪającym stopniu miejskie.
ħródáo: Opracowanie wáasne na podstawie Rural Development in the European Union, Di-rectorate-General for Agriculture and Rural Development, European Union, 2009.
Przedstawione dane wiązaü naleĪy z róĪnicami w stopniu rozwoju spo-áeczno-ekonomicznego obszarów wiejskich we wspomnianych dwóch grupach paĔstw UE. Wsie w Europie Zachodniej, objĊte od wielu lat polityką mającą na celu wyrównanie poziomu Īycia z obszarami miejskimi, są równie atrakcyjne jako miejsce zamieszkania, co tereny zurbanizowane. Nie bez znaczenia jest równieĪ fakt rozwiniĊtej infrastruktury komunikacyjnej w paĔstwach PiĊtnastki, co bezpoĞrednio przekáada siĊ na czas i komfort podróĪowania, a wiĊc stymuluje rozwój obszarów poáoĪonych czĊsto nawet w dalszej okolicy miast. Z drugiej strony wprowadzane restrykcje dotyczące wjazdu samochodów, opáaty za par-kowanie, dáugi czas postoju w korkach ulicznych, haáas i stres związany z po-dróĪą są czynnikami zachĊcającymi do rozwijania dziaáaĔ biznesowych w oko-licy miejsca zamieszkania oraz korzystania z lokalnej infrastruktury usáugowo--bytowej.