Definicje obszarów wiejskich

W badaniu obszarów wiejskich i ich porównywaniu w poszczególnych krajach Unii Europejskiej najwiĊkszym problemem wydaje siĊ brak jednej, po-wszechnie stosowanej definicji sáuĪącej wyodrĊbnianiu tych terenów. W staty-styce europejskiej wyróĪniü moĪna trzy rodzaje definicji: administracyjną, mor-fologiczną oraz funkcjonalną⁸. W podejĞciu administracyjnym wieĞ rozumiana jest jako teren znajdujący siĊ poza granicami administracyjnymi miast. W mor-fologicznym – okreĞlana jest na podstawie udziaáu w populacji rzeczywistej lub do okreĞlonego progu gĊstoĞci zaludnienia. PodejĞcie funkcjonalne opiera siĊ natomiast na okreĞlonych wskaĨnikach socjoekonomicznych, reprezentujących specyfikĊ terenów wiejskich.

Ogólnoeuropejskie badania obszarów wiejskich wykorzystują najczĊĞciej dwa pierwsze podejĞcia. LudnoĞü wiejska wedáug metodologii ONZ definio-wana jest jako ludnoĞü, która nie mieszka w miastach. Z kolei ludnoĞü miejska okreĞlana jest wedáug indywidualnych kryteriów kraju. Wadą tego podejĞcia jest inne definiowanie obszarów miejskich przez poszczególne kraje, a wiĊc w kon-sekwencji inne kryteria wydzielania obszarów wiejskich.

Odmienną, w porównaniu do ONZ, klasyfikacjĊ obszarów wiejskich pro-ponuje OECD (patrz Tabela 1). Oparta jest ona o gĊstoĞü zaludnienia, a wiĊc wykorzystuje podejĞcie morfologiczne. Na lokalnym poziomie obszar wiejski wyróĪniany jest wtedy, gdy gĊstoĞü zaludnienia nie przekracza 150 osób na km². Na poziomie regionalnym wyróĪniono trzy typy obszarów wiejskich, tj.: regiony w przewaĪającym stopniu wiejskie, regiony poĞrednie oraz regiony w przewa-Īającym stopniu miejskie.

Pod koniec 2005 r. zaproponowano nowe podejĞcie, aby lepiej zdefinio-waü oĞrodki miejskie⁹. OĞrodek miejski w Europie okreĞlono jako jednostkĊ lo-kalną (np. gminĊ) o gĊstoĞci zaludnienia powyĪej 150 mieszkaĔców na km² i posiadającą wiĊcej niĪ 200 tys. mieszkaĔców. Wykorzystując wspomnianą definicjĊ zaáoĪono, Īe obszar sklasyfikowany jako region w przewaĪającym stopniu wiejski (PR) naleĪy zakwalifikowaü jako poĞredni (IR), jeĪeli na jego obszarze znajduje siĊ oĞrodek miejski, którego liczba ludnoĞci stanowi ponad 25% mieszkaĔców regionu. Z kolei obszary okreĞlane mianem poĞrednich (IR)

8 S. Depraz, Czy powstanie miĊdzynarodowa definicja obszaru wiejskiego w Europie?, [w:] WieĞ i Rolnictwo, nr 2 (139), IRWiR, Warszawa, 2008, str. 34-37.

9Regions at a Glance, OECD, Paris, 2005.

naleĪy zaliczyü do terenów w przewaĪającym stopniu miejskich (PU), jeĞli na ich obszarze znajduje siĊ oĞrodek miejski z liczbą mieszkaĔców przekraczającą 500 tys., co stanowi nie mniej niĪ 25% mieszkaĔców regionu.

Tabela 1. Klasyfikacja obszarów wiejskich wedáug OECD na poziomie regionalnym Rodzaje obszarów wiejskich Kryteria wyodrĊbniania Region w przewaĪającym stopniu wiejski

(predominantly rural regions – PR)

wiĊcej niĪ 50% ludnoĞci regionu mieszka Zjednostkach lokalnych sklasyfikowanych jako obszary wiejskie.

Region poĞredni (intermediate regions – IR)

od 15 do 50% ludnoĞci regionu mieszka Zjednostkach lokalnych sklasyfikowanych jako obszary wiejskie.

Region w przewaĪającym stopniu miejski (predominantly urban regions – PU)

mniej niĪ 15% ludnoĞci regionu mieszka Zjednostkach lokalnych sklasyfikowanych jako obszary wiejskie.

Obszary wiejskie na poziomie lokalnym – mniej niĪ 150 osób/km²

ħródáo: Rural Development in the European Union, Directorate-General for Agriculture and Rural Development, European Union, 2008, Charakterystyka Obszarów Wiejskich w 2005 roku, GUS, Olsztyn, 2006, str. 29.

Zaletą metodologii OECD jest niewątpliwie doĞü áatwa i jednoznaczna porównywalnoĞü pomiĊdzy krajami. JednakĪe wyniki tej metody są czĊsto uwa-Īane za maáo odzwierciedlające charakter obszarów wiejskich, zwáaszcza w re-gionach gĊsto zaludnionych. Metodologia jest wiĊc w razie koniecznoĞci zastĊ-powana przez inne podejĞcia lub dostosowywana do istniejących potrzeb ba-dawczych.

Jedną z modyfikacji wprowadzonej przez OECD przy wyodrĊbnianiu ob-szarów wiejskich jest wykorzystanie kryterium bliskoĞci miasta. W tym podej-Ğciu analizowany jest czas dojazdu do miasta posiadającego powyĪej 50 tys.

mieszkaĔców. Na podstawie wartoĞci progowej ustalonej na poziomie 60 minut, podzielono regiony poĞrednie i tereny w przewaĪającym stopniu wiejskie na te, które poáoĪone są blisko miasta (czas dojazdu poniĪej 60 minut) oraz oddalone od miasta (czas dojazdu powyĪej 60 minut)¹⁰.

Eurostat, podobnie jak OECD, jako podstawĊ okreĞlenia miejsca za-mieszkania ludnoĞci w badaniach siáy roboczej (Labour Force Survey) wykorzy-stuje gĊstoĞü zaludnienia. Przy wykorzystaniu tego czynnika wyodrĊbnia siĊ trzy kategorie¹¹:

x Obszary gĊsto zaludnione – zbiór sąsiadujących obszarów lokalnych, z któ-rych kaĪdy posiada gĊstoĞü zaludnienia przewyĪszającą 500 osób/km², a

caá-10 Por. Charakterystyka Obszarów Wiejskich w 2008 roku, GUS, Olsztyn, 2010, str. 42,43.

11Task Force on Core Social Variables, Final report, Eurostat, Luxembourg, 2007, str. 79, Por. Charakterystyka Obszarów Wiejskich w 2005 roku, GUS, Olsztyn, 2006, str. 33-35.

kowita liczba mieszkaĔców tej grupy terenów wynosi co najmniej 50 tys.

mieszkaĔców.

x Obszary poĞrednie – tereny nie zaliczające siĊ do obszarów gĊsto zaludnio-nych, które tworzą skupisko ziem lokalnych o gĊstoĞci zaludnienia wiĊkszej niĪ 100 osób/km² (w kaĪdym z obszarów). Speániaü muszą równieĪ jeden z dwóch warunków dodatkowych. Caákowita populacja tego zbioru to co naj-mniej 50 tys. mieszkaĔców lub tereny te poáoĪone są w sąsiedztwie obszaru gĊsto zaludnionego.

x Obszary sáabo zaludnione – nie naleĪą do omówionych wczeĞniej kategorii.

ZaáoĪono równieĪ, Īe tereny o powierzchni mniejszej niĪ 100 km², które nie posiadają gĊstoĞci zaludnienia przekraczającej 100 osób/km², ale są caáko-wicie zamkniĊte w obrĊbie obszaru gĊsto zaludnionego lub poĞredniego, naleĪy traktowaü jako czĊĞü jednego ze wspomnianych obszarów. JeĞli znajdują siĊ w granicach dwóch obszarów: gĊsto zaludnionego i poĞredniego, to naleĪy zakwalifikowaü je jako czĊĞü obszaru poĞredniego.

Istnieje wiele innych definicji obszarów wiejskich, które najczĊĞciej áączą siĊ z podejĞciem funkcjonalnym. WĞród wyróĪników które naleĪy braü pod uwagĊ przy okreĞlaniu terenów jako wiejskie najczĊĞciej wymienia siĊ¹²:

x uĪytkowanie ziemi,

x rzadką zabudowĊ i rozproszone osadnictwo, x charakter krajobrazu,

x miejsce zatrudnienia lub sektor, w którym pracuje ludnoĞü zamieszkująca dane terytorium,

x tradycyjny styl Īycia (bliski naturze) i zwyczaje,

x niski wskaĨnik wyposaĪenia w infrastrukturĊ oraz przewaga dziaáalnoĞci gospodarczej mającej charakter powierzchniowy nad punktową i liniową.

12 J. BaĔski, Geografia wsi – nową dyscypliną badawczą w polskiej geografii, Przegląd Geograficzny, Tom 74, Nr 3, str. 372-374.