Jak podaje ONZ, obszar Europy w 2007 roku zamieszkiwaáo 731 milio-nów osób (11% ludnoĞci Ğwiata), a Ğrednia gĊstoĞü zaludnienia wynosiáa 32 osoby/km2. W Unii Europejskiej zamieszkiwaáo ponad 67% ludnoĞci Europy, tj. 493 mln osób1. Populacja dwudziestu siedmiu krajów Unii pomiĊdzy 1990 a 2007 roku zwiĊkszyáa siĊ o niespeána 5%. W okresie tym nastąpiá spadek udziaáu krajów UE w Ğwiatowej populacji z 8,9% do 7,4%. PogáĊbia siĊ wiĊc mniejszoĞciowy status krajów bogatych gospodarczo, które w swoich celach spoáeczno-gospodarczych znacznie wiĊksze znaczenie przywiązują do poprawy jakoĞci Īycia, niĪ prokreacji oddziaáującej na ogólną liczbĊ ludnoĞci.2
Rysunek 1. Liczba ludnoĞci w paĔstwach Unii Europejskiej (w milionach) oraz udziaá ludnoĞci UE w ludnoĞci Ğwiata (w procentach) w latach 1990-2007
472 478 481 490 493
460
1990 1995 2000 2005 2007
0,0
Liczba ludnoĞci UE-27 Udziaá w populacji Ğwiatowej
ħródáo: FAOSTAT , FAO, Statistics Division 2009 , 02.11.2009.
NajwiĊcej ludnoĞci wĞród dwudziestu piĊciu paĔstw UE w 2007 roku za-mieszkiwaáo w Niemczech (17% ogóáu mieszkaĔców Wspólnoty). NastĊpnie byáa to Francja, Wielka Brytania i Wáochy (okoáo 12-13% ogóáu). Wymienione cztery kraje zamieszkiwaáo áącznie 54% populacji caáej Unii.
Rozmieszczenie przestrzenne ludnoĞci Unii nie jest równomierne. ZaleĪy ono od wielu czynników: naturalnych (np. warunki wodne, warunki klima-tyczne), ekonomicznych (np. dogodne warunki kooperacji, cháonne rynki zbytu), politycznych, historycznych. NajgĊĞciej zaludnione są obszary zurbanizowane
1 UwzglĊdniając znaczny stopieĔ integracji krajów Unii Europejskiej moĪna powiedzieü, Īe Wspólnota byáa trzecim rynkiem na Ğwiecie pod wzglĊdem liczby ludnoĞci, po Chinach – 1311 mln i Indiach – 1124 mln.
2 Udziaá ludnoĞci piĊüdziesiĊciu krajów cechujących siĊ najwiĊkszym PKB per capita zmniejszyá z 15,8% w 1990 roku do 14,3% w 2007 roku.
i uprzemysáowione, a najrzadziej tereny rolnicze i silnie zalesione. Tak wiĊc naj-wiĊcej ludnoĞci mieszka w obszarze zaczynającym siĊ w póánocnych Wáoszech, ciągnącym siĊ przez zachodnie Niemcy, BelgiĊ, HolandiĊ i dalej do Wielkiej Brytanii, gdzie znajduje siĊ najgĊĞciej zaludniony region Unii Europejskiej Inner London. W 2007 roku Ğrednia gĊstoĞü zaludnienia na terytorium Wspólnoty wy-niosáa 114 osób/km2.
W 2007 roku najbardziej zaludnione byáy maáe kraje, tj.: Malta, Holandia, Belgia. Z kolei trzy nastĊpne miejsca zajmowaáy: Wielka Brytania, Niemcy i Wáochy, czyli kraje cechujące siĊ relatywnie duĪym terytorium i znaczną liczbą ludnoĞci. Do najsáabiej zaludnionych naleĪaáy paĔstwa skandynawskie (Finlandia oraz Szwecja) i nadbaátyckie (Estonia, àotwa oraz Litwa).
Rysunek 2. GĊstoĞü zaludnieniaa w krajach Unii Europejskiej w 2007 roku (osób/km2)
0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500
Finlandia Szwecja Estonia àotwa Litwa Irlandia Buágaria Cypr Grecja Hiszpania Rumunia Austria Sáowenia Francja WĊgry Sáowacja Portugalia Polska Dania Czechy Lukseburg Wáochy Niemcy Wlk Brytania Belgia Holandia
a GĊstoĞü zaludnienia na Malcie – 1281 osób/km2.
ħródáo: Opracowanie wáasne na podstawie: Eurostat, http://epp.eurostat.ec.europa.eu, 10.03.2010.
Na malejący udziaá populacji paĔstw rozwiniĊtych gospodarczo w ogólnej liczbie ludnoĞci na Ğwiecie, najwiĊkszy wpáyw ma depresja urodzeniowa. Obser-wowany poziom reprodukcji w spoáeczeĔstwach europejskich nie gwarantuje pro-stej zastĊpowalnoĞci pokoleĔ. Aby ją zapewniü, wspóáczynnik dzietnoĞci powi-nien mieü wartoĞü 2,1, a wedáug danych Eurostat w 2006 roku ten wskaĨnik wy-nosiá 1,53. SpoĞród krajów czáonkowskich w 2007 roku jedynie w Irlandii zano-towano wartoĞü wspóáczynnika dzietnoĞci gwarantującą zastĊpowalnoĞü pokoleĔ.
Stosunkowo wysoki poziom páodnoĞci byá równieĪ we Francji (2,0) oraz paĔ-stwach skandynawskich (Norwegii, Szwecji, Danii – ok. 1,9). Najmniejszą wartoĞü wspóáczynnika dzietnoĞci odnotowano natomiast na Sáowacji – 1,32.
Wspóáczynnik dzietnoĞci w krajach Wspólnoty byá znacznie niĪszy niĪ Ğrednia Ğwiatowa (2,59) oraz niĪszy niĪ w niektórych krajach
wysokorozwiniĊ-tych (USA, Australia, Kanada), wyĪszy jednak niĪ w Japonii i krajach azjatyc-kich: Singapurze, Tajwanie, Korei Poáudniowej. NajwiĊksze wartoĞci wspo-mnianego wskaĨnika na Ğwiecie odnotowano w krajach afrykaĔskich.
Rysunek 3. Wspóáczynnik dzietnoĞci w Unii Europejskiej i wybranych paĔstwach w 2007 roku.
0 1 2 3 4 5 6 7 8
UE Singapur Japonia Ukraina Polska Australia USA ĝwiat Niger
ħródáo: The World Factbook 2007, Central Intelligence Agency.
Zmniejszającą siĊ liczbĊ urodzeĔ w krajach wysokorozwiniĊtych áączyü naleĪy przede wszystkim z coraz czĊstszym w wielu rodzinach odkáadaniem de-cyzji o posiadaniu dzieci. Od poáowy lat dziewiĊüdziesiątych Ğredni wiek kobiet rodzących dzieci w krajach Wspólnoty zwiĊkszyá siĊ o dwa lata wynosząc w 2006 roku 30 lat.
RównoczeĞnie coraz bardziej zaznaczyáo siĊ zjawisko odkáadania w cza-sie decyzji o zawarciu związku maáĪeĔskiego przez máode osoby. ĝredni wiek zawierania pierwszych maáĪeĔstw w 2007 roku wynosiá 28 lat w przypadku ko-biet oraz 31 lat w odniesieniu do mĊĪczyzn. Tym samym w porównaniu do 1990 roku,Ğredni wiek wchodzących w związek maáĪeĔski kobiet i mĊĪczyzn Ğrednio zwiĊkszyá siĊ o 4 lata.
Coraz czĊstszym zjawiskiem jest tworzenie związków nieformalnych.
W ich efekcie liczba urodzeĔ pozamaáĪeĔskich zwiĊkszyáa siĊ w ostatnich latach dwukrotnie, co skutkowaáo tym, Īe w 2008 roku co trzecie dziecko narodziáo siĊ z nieformalnego związku rodziców. NajwiĊcej urodzeĔ pozamaáĪeĔskich odno-towano w Estonii (59% ogóáu urodzeĔ) i w Szwecji (55%), natomiast najrza-dziej takie sytuacje zdarzaáy siĊ w Grecji (6% urodzeĔ).
Wspomniany trend spoáeczny oddzielający páodnoĞü od maáĪeĔstwa wiąĪe siĊ z emancypacją ekonomiczną kobiet. Podejmowanie przez kobiety pracy, chĊü samodzielnego kierowania swą karierą zawodową powoduje zerwa-nie tradycyjnych wiĊzów maáĪeĔstwa i rodziny, bowiem osiągane dochody
i moĪliwoĞü korzystania z pomocy socjalnej uniezaleĪniają kobiety od partne-rów. W krajach wysoko rozwiniĊtych znaczna czĊĞü rodziców tworzy związki partnerskie, które traktowane są tak samo jak maáĪeĔstwa3.
MieszkaĔców Unii Europejskiej, podobnie jak i obywateli innych krajów rozwiniĊtych, cechuje stale rosnąca przeciĊtna dáugoĞü Īycia. Wpáyw na to ma wiele czynników, a zwáaszcza poziom dochodów, styl Īycia, a równieĪ wysoki poziom opieki medycznej, co przekáada siĊ na malejącą liczbĊ zgonów niemowląt.
Przedstawioną obserwacjĊ potwierdzają dane Eurostatu. W latach 1997- -2006 wspóáczynnik umieralnoĞci niemowląt w paĔstwach Unii obniĪyá siĊ z 6,8 do 4,7 zgonów na 1000 urodzeĔ Īywych. Dla porównania, w Angoli – paĔstwie w poáudniowo-zachodniej Afryce, wspomniany wskaĨnik w 2007 roku wyniósá 184.
RównoczeĞnie zwiĊkszyá siĊ wskaĨnik dotyczący przewidywanego przeciĊtnego trwaniaĪycia obywateli Unii z 71,7 lat w 1990 roku do 76,1 lat w 2007 roku.
NajdáuĪej bĊdą Īyü mieszkaĔcy Szwecji (79,0 lat), Wáoch (78,7 lat) i Ho-landii (78,1 lat), najkrócej natomiast obywatele Litwy (64,9), àotwy (65,8) i Estonii (67,2).
Konsekwencją wydáuĪania siĊ przewidywanego przeciĊtnego trwania Īy-cia mieszkaĔców Wspólnoty jest staáy wzrost liczby osób w najstarszych rocz-nikach wieku.
WĞród krajów UE najwiĊkszym odsetkiem osób w wieku 65 lat i wiĊcej cechowaáy siĊ Wáochy oraz Niemcy (1/5 ogóáu ludnoĞci). Z kolei najmáodszą strukturĊ pod wzglĊdem wieku miaáo spoáeczeĔstwo Irlandii, gdzie co dziesiąta osoba miaáa 65 lat i wiĊcej, natomiast jedną piątą ogóáu ludnoĞci stanowiáy dzieci.
Zmniejszanie siĊ urodzeĔ, a w konsekwencji malejąca liczba dzieci, máo-dzieĪy i osób wchodzących na rynek pracy powoduje pomniejszanie siĊ zasobów pracowników w Europie. NastĊpują zmiany proporcji pomiĊdzy poszczególnymi grupami osób: máodych – dorosáych – starszych, w konsekwencji powoduje, Īe coraz mniejsza liczba pracujących utrzymuje rosnącą liczbĊ emerytów.
3 W krajach naleĪących do OECD 36% osób w wieku 20-34 lata mieszkaáo z rodzicami, 31%
byáo w związku maáĪeĔskim, 14% Īyáo samotnie, a 12% w związku kohibitacyjnym. ħródáo:
Cohabitation rate and prevalence of other forms of partnership, OECD, 2008.
Rysunek 4. Odsetek dzieci oraz osób w wieku 65 lat i wiĊcej wĞród ludnoĞci Unii Europejskiej w latach 1998-2008
14,0 14,5 15,0 15,5 16,0 16,5 17,0 17,5 18,0
1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 0-14 65 i wiĊcej
ħródáo: Opracowanie wáasne na podstawie danych Eurostat, http://epp.eurostat.ec.europa.eu, 16.03.2010.
W 1998 roku na kaĪde 100 osób w wieku 15-64 lata przypadaáo 23 osoby w wieku 65 lat i wiĊcej, a w 2008 roku byáo to juĪ 25 osób. Prognozy ONZ za-káadają, Īe juĪ po 2035 roku Ğrednio dwie osoby w wieku 15-64 lata bĊdą mu-siaáy utrzymywaü jedną osobĊ w wieku powyĪej 65 lat.
Rysunek 5. Wspóáczynnik obciąĪenia demograficznego osobami w wieku 65 lat i wiĊcej w odniesieniu do ludnoĞci w wieku 15-64 lata w 2008 roku
0 5 10 15 20 25 30 35
Irlandia Sáowacja Cypr Polska Malta Czechy Lukseburg Rumunia Holandia Litwa Sáowenia Portugalia WĊgry Dania Hiszpania Wlk Brytania Finlandia àotwa Buágaria Francja Estonia Austria Belgia Szwecja Grecja Niemcy Wáochy
ħródáo: Opracowanie wáasne na podstawie danych Eurostat, http://epp.eurostat.ec.europa.eu, 16.03.2010.
SpoĞród paĔstw Unii Europejskiej najwiĊksze obciąĪenie osobami w naj-starszych grupach wiekowych odnotowano we Wáoszech i Niemczech, gdzie na kaĪdą osobĊ w wieku 15-64 lata przypadaáo Ğrednio 3 osoby w wieku 65 lat i wiĊcej. Najmniejsze obciąĪenie spoáeczne zaobserwowano w Irlandii, co
po-twierdza relatywnie máodą i najkorzystniejszą spoĞród paĔstw UE strukturĊ wieku obywateli tego kraju.
Przedstawione dane potwierdzają potrzebĊ reformy systemów zabezpie-czenia spoáecznego w paĔstwach Unii Europejskiej. O ile zwiĊkszenie páodnoĞci wĞród obywateli UE jest uwarunkowane wieloma czynnikami, na które nie moĪna w krótkim okresie skutecznie oddziaáywaü, to zwiĊkszenie liczebnoĞci siáy roboczej moĪna osiągnąü kilkoma sposobami.
Wybrane kraje w celu niedopuszczenia do zmniejszenia siĊ liczby pracu-jących, wywoáanej niĪem demograficznym, przeprowadziáy reformy systemu emerytalnegoáączące siĊ ze stopniowym wydáuĪaniem wieku, od którego moĪna uzyskaü Ğwiadczenia emerytalne. Jak podaje Komisja Europejska4 w ostatnich latach takie reformy przeprowadzono w Niemczech, Rumunii, Danii i na Mal-cie. W Austrii, Belgii, Estonii, Grecji, na àotwie oraz w Wielkiej Brytanii zaáo-Īono natomiast zrównanie wieku emerytalnego kobiet i mĊĪczyzn.
W celu zwiĊkszenia aktywnoĞci zawodowej obywateli waĪne wydaje siĊ rozpowszechnienie pracy w niepeánym etacie, co moĪe byü szansą do wáączenia w rynek pracy kobiet posiadających maáe dzieci oraz osób w najstarszych gru-pach wiekowych5.
Nie naleĪy pomijaü waĪnego czynnika wpáywającego na poprawĊ konku-rencyjnoĞci pracowników na rynku pracy, jakim jest ustawiczne nauczanie6.
W najbliĪszych latach wiĊkszoĞü krajów UE stanie przed problemem skonstruowania wáaĞciwej polityki migracyjnej nastawionej na pokrycie zapo-trzebowania rynku pracy. Dotyczyü to bĊdzie caáej gospodarki, bowiem poszu-kiwani bĊdą zarówno pracownicy do najprostszych prac, jak równieĪ w zawo-dach wymagających wysokich kwalifikacji.
SzansĊ na utrzymanie istniejącego potencjaáu demograficznego w krajach UE stwarzają takĪe ruchy migracyjne. W ostatnich latach to wáaĞnie dodatnie saldo migracji byáo zasadniczym czynnikiem przyrostu ogólnej liczby ludnoĞci Wspólnoty. Bez imigracji we Wáoszech, Niemczech, Sáowenii i Czechach wiel-koĞü populacji ulegáaby zmniejszeniu7.
4 Database The Mutual Information System on Social Protection (MISSOC), European Commission, http://ec.europa.eu/employment_social/spsi/missoc_en.htm
5 Wedáug danych ONZ dotyczących 2006 roku w Holandii, Wielkiej Brytanii i Niemczech ponad jedna piąta kobiet pracowaáa na póá etatu, natomiast na Sáowacji, WĊgrzech czy w Czechach byáo to mniej niĪ 2% pracujących kobiet.
6 Eurostat podaje, Īe w 2008 roku niespeána 10% ludnoĞci Wspólnoty w wieku 25-64 lat byáo objĊtej ustawicznym nauczaniem. NajwiĊkszy odsetek osób dorosáych pobierających naukĊ odnotowano w Szwecji (32%), najmniejszy natomiast w Buágarii i Rumunii (1,3%).
7 W latach 1996-2007 cztery kraje Unii Europejskiej, tj.: Wáochy, Niemcy, Sáowenia i Cze-chy, cechowaáy siĊ wzrostem liczby ludnoĞci pomimo ujemnego przyrostu naturalnego.