II. Wybrane zagadnienia dotyczące obszarów wiejskich Unii
2.4. Charakterystyka gospodarstw rolnych
W 2007 roku w Unii Europejskiej byáo blisko 14 milionów gospodarstw rolnych, z czego 70% nie posiadaáo wiĊcej niĪ 5 hektarów. Okoáo jedna trzecia z ogóáu gospodarstw we Wspólnocie znajdowaáa siĊ na terytorium Rumunii.
Byáy one stosunkowo niewielkie obszarowe (90% posiadaáo mniej niĪ 5 hekta-rów) oraz sáabe ekonomicznie (78% o sile ekonomicznej poniĪej 1 ESU). Na-leĪy zaznaczyü, Īe prawie trzy czwarte wszystkich gospodarstw rolnych Wspól-noty byáo w piĊciu paĔstwach, tj.: Rumunii, Polsce, Wáoszech, Hiszpanii oraz Grecji.
Rysunek 20. Udziaá gospodarstw rolnych w poszczególnych krajach w odniesieniu do caákowitej liczby gospodarstw w Unii Europejskiej w 2007 roku
12,3 7,6 6,3 17,5
28,7 27,7
Rumunia
Polska
Hiszpania Wáochy
Grecja Pozostaáe
ħródáo: Opracowanie wáasne na podstawie Rural Development in the European Union, Di-rectorate-General for Agriculture and Rural Development, European Union, 2009.
Odmiennie rozkáadaá siĊ udziaá powierzchni uĪytków rolnych wedáug po-szczególnych paĔstw wchodzących w skáad UE. Do siedmiu krajów Wspólnoty, tj. Francji (16%), Hiszpanii (14%), Niemiec (10%), Wielkiej Brytanii (9%), Pol-ski (9%), Rumunii (8%) i Wáoch (7%) naleĪaáo áącznie 74% powierzchni uĪyt-ków rolnych Wspólnoty. Wymienione paĔstwa zaliczaáy siĊ do najwiĊkszych w Unii Europejskiej, bowiem stanowiáy 58% caáego jej terytorium18.
Gospodarstwa w Unii Europejskiej byáy silnie zróĪnicowane pod wzglĊ-dem powierzchni. W piĊciu krajach, tj. Czechach, Danii, Luksemburgu,
Wiel-18 Od Rumunii, Wielkiej Brytanii, Wáoch i Polski wiĊksze pod wzglĊdem terytorium byáy Finlandia i Szwecja, jednak ze wzglĊdu na warunki klimatyczne i uksztaátowanie terenu kraje te charakteryzowaáy siĊ relatywnie niewielkim w stosunku do swojej powierzchni odsetkiem uĪytków rolnych.
kiej Brytanii oraz Francji, Ğrednia powierzchnia gospodarstwa przekroczyáa 50 hektarów. Na drugim biegunie uplasowaáo siĊ dziewiĊü paĔstw, w których Ğred-nia powierzchĞred-nia nie przekroczyáa 10 hektarów.
W przewaĪającej czĊĞci krajów, w których Ğrednia powierzchnia gospo-darstw rolnych byáa stosunkowo niewielka, odnotowano takĪe znaczne rozdrob-nienie w strukturze agrarnej. Na Malcie 97% gospodarstw rolnych posiadaáo mniej niĪ 5 hektarów powierzchni, a w Buágarii, Rumunii i na WĊgrzech byáo to okoáo 90% wszystkich gospodarstw. Z kolei w Danii we wspomnianej grupie obszarowej byáo niecaáe 4% gospodarstw rolnych.
Rysunek 21. ĝrednia powierzchnia gospodarstw rolnych w krajach Unii Europejskiej w 2007 roku (w ha UR)
EU27 Malta Rumunia Cypr Grecja Buágaria Polska Sáowenia WĊgry Wáochy Litwa Portugalia àotwa Austria Hiszpania Holandia Sáowacja Belgia Irlandia Finlandia Estonia Szwecja Niemcy Francja Wlk. Brytania Luksemburg Dania Czechy
ħródáo: Opracowanie wáasne na podstawie Rural Development in the European Union, Di-rectorate-General for Agriculture and Rural Development, European Union, 2009.
Niewielka powierzchnia gospodarstwa áączyáa siĊ zazwyczaj z relatywnie maáą Ğrednią wielkoĞcią ekonomiczną tych jednostek. Wspomniana zaleĪnoĞü nie dotyczyáa krajów Europy Poáudniowej, które charakteryzowaáy siĊ stosun-kowo intensywnym rolnictwem związanym z uprawą owoców cytrusowych oraz warzyw. W takiej sytuacji byáy przede wszystkim Cypr i Malta.
NajwiĊkszą Ğrednią wielkoĞcią ekonomiczną cechowaáy siĊ gospodarstwa w Holandii. W ich przypadku wysokoĞü tego wskaĨnika byáa blisko dziesiĊcio-krotnie wyĪsza niĪ Ğrednio w UE. Po drugiej stronie skali, znajdowaáy siĊ go-spodarstwa w Rumunii, gdzie Ğrednio na gospodarstwo przypadaáo zaledwie 1 ESU, a 94% gospodarstw posiadaáo mniej niĪ 2 ESU.
Dysproporcje w rozwoju rolnictwa poszczególnych krajów Unii Europej-skiej zostaáy zilustrowane na rysunkach 21 i 22. Gospodarstwa rolne w krajach dawnej PiĊtnastki cechowaáy siĊ silnym ukierunkowaniem na rynek, oraz znacz-nie wiĊkszą, w porównaniu do nowych czáonków Unii, Ğrednią powierzchnią
gospodarstw (22 ha wobec 6 ha), a ich siáa ekonomiczna przypadającą na jedno gospodarstwo byáa wielokrotnie wyĪsza (24 ESU wobec 2 ESU).
Rysunek 22. ĝrednia wielkoĞü ekonomiczna gospodarstw rolnych w krajach Unii Europejskiej w 2007 roku (ESU)
11,3 1,0 2,2 2,5 3,1 3,2 3,6 4,9 5,9 6,6 7,2 7,2 7,6 8,0 14,9 16,7 19,4 20,6 24,2 24,7 31,4 41,2 49,5 51,7 53,6 70,3 80,2 111,3
0 20 40 60 80 100 120
EU27 Rumunia Buágaria Litwa àotwa WĊgry Polska Malta Sáowenia Portugalia Grecja Sáowacja Estonia Cypr Wáochy Austria Irlandia Hiszpania Finlandia Szwecja Wlk. Brytania Czechy Niemcy Luksemburg Francja Belgia Dania Holandia
ħródáo: Opracowanie wáasne na podstawie Rural Development in the European Union, Di-rectorate-General for Agriculture and Rural Development, European Union, 2009.
RóĪnice w wynikach gospodarstw rolnych w „starej” i „nowej” Unii do-brze odzwierciedla równieĪ wartoĞü dodana brutto (GVA)19. W 2007 roku wspo-mniana wielkoĞü dotycząca caáego rolnictwa w paĔstwach dawnej PiĊtnastki stanowiáa 86% wartoĞci wytworzonej we wszystkich 27 paĔstwach Wspólnoty20. Rozszerzenie Unii Europejskiej o nowe kraje spowodowaáo istotne zwiĊkszenie siĊ zasobów siáy roboczej w rolnictwie. W 2004 roku do grupy szeĞciu milionów rolników21 zostaáo doáączonych 3,5 miliona z dziesiĊciu no-wych paĔstw czáonkowskich. W 2007 roku zbiorowoĞü rolników we Wspólno-cie powiĊkszyáa siĊ o kolejne 2,5 miliona, co spowodowaáo, Īe 52% ogóáu rolni-ków zamieszkiwaáo terytorium dwunastu nowoprzyjĊtych krajów.
WiĊkszoĞü rolników z nowych paĔstw czáonkowskich UE byáo obywate-lami Polski i Rumunii (patrz Rysunek 23). W 2007 roku w gospodarstwach
rol-19 WartoĞü dodana brutto jest to wartoĞü produkcji ogóáem gospodarstwa pomniejszona o zuĪycie poĞrednie (tzn. koszty bezpoĞrednie i ogólnogospodarcze) i salda bieĪących dopáat i podatków. WartoĞü dodana brutto okreĞla przyrost wartoĞci dóbr wytworzonych w danym gospodarstwie. Jest to podstawowa kategoria dochodowa, okreĞla sytuacjĊ ekonomiczną gospodarstwa. Jest podstawowym kryterium oceny efektywnoĞci nakáadów czynników produkcji.
20 http://epp.eurostat.ec.europa.eu, Economic accounts for agriculture – values at current prices.
21 http://epp.eurostat.ec.europa.eu, Family farm labour force. Liczba rolników w AWU, tj. rocznej jednostki pracy bĊdącej ekwiwalentem czasu przepracowanego w ciągu roku w gospodarstwie rolnym przez 1 osobĊ peánozatrudnioną w rolnictwie.
nych z wymienionych paĔstw zatrudnionych byáo blisko 4 na 10 wszystkich rol-ników Unii. Niesie to ze sobą powaĪne wyzwania dla gospodarek tych krajów, jak równieĪ dla polityki caáej Unii Europejskiej.
UwzglĊdniając obecne trendy szacuje siĊ, Īe do 2014 roku zbiorowoĞü rolników zostanie pomniejszona. Okoáo 2 miliony peánoetatowych pracowników opuĞci sektor rolniczy w regionie UE-15. Kolejne 1-2 miliony peánoetatowych pracowników zrezygnuje z rolnictwa w dziesiĊciu nowych paĔstwach czáon-kowskich i 1-2 miliony w Buágarii i Rumunii.22
Rysunek 23. Udziaá pracujących w gospodarstwach rolnych w poszczególnych krajach w odniesieniu do ogóáu pracujących w rolnictwie w Unii Europejskiej w 2007 roku (AWU)
18,9 19,4
30,2
5,2 6,9 11,1 8,3
Polska
Rumunia
Wáochy Hiszpania Francja
Niemcy Pozostaáe
ħródáo: Opracowanie wáasne na podstawie Rural Development in the European Union, Di-rectorate-General for Agriculture and Rural Development, European Union, 2009.
Wobec nieuniknionych procesów restrukturyzacji i modernizacji rolnic-twa istotnym wyzwaniem dla czĊĞci paĔstw UE, w tym Polski, bĊdzie unikniĊ-cie ryzyka spoáecznego wyáączenia czĊĞci wiejskiej ludnoĞci wynikającego z niskiego poziomu dochodów i braku odpowiednich kwalifikacji.
Jak zostaáo wspomniane we wczeĞniejszej czĊĞci pracy, wyksztaácenie ludnoĞci na terenach wiejskich w nowych paĔstwach czáonkowskich byáo rela-tywnie bardziej korzystne niĪ w krajach dawnej PiĊtnastki. Nie dotyczyáo to jednak kierowników gospodarstw rolnych. W 2005 roku Ğrednio co piąty kie-rownik gospodarstw rolnych posiadaá przeszkolenie rolnicze. W paĔstwach PiĊtnastki byáo to 22%, a 18% w paĔstwach przyjĊtych do Wspólnoty począw-szy od 2004 roku. NaleĪy zauwaĪyü, Īe w krajach Europy Zachodniej, w porów-naniu do krajów Dwunastki, nie tylko wiĊcej rolników posiadaáo przeszkolenie
22Zatrudnienie na obszarach wiejskich: wypeánianie luki w zatrudnieniu, Komisja Wspólnot Europejskich, Bruksela 2006, str. 7.
rolnicze, ale jednoczeĞnie wiĊkszy byá odsetek kierowników, którzy legitymo-wali siĊ peánym przeszkoleniem zawodowym (11% wobec 7%)23.
Rysunek 24. Kierownicy gospodarstw rolnych posiadający przeszkolenie rolnicze (w %) w 2005 roku
23,2 28 30,7 30,9 32,9 33,6 34,1 38,5 40,6 44,5 44,7 47,7 48,1 54,3 55,9 68,5 71,5
7,4 10,5
6,4
5,4
5,3
0,4 11,2 11,8 13,4 14,6
0 10 20 30 40 50 60 70 80
Malta Buágaria Grecja Cypr Rumunia Hiszpania Wáochy Portugalia WĊgry Sáowacja Wlk. Sáowenia Irlandia Litwa Estonia Szwecja àotwa Polska Finlandia Dannia Czechy Belgia Austria Francja Luksemburg Niemcy Holandia
ħródáo: Opracowanie wáasne na podstawie Rural Development In The European Union, Di-rectorate-General for Agriculture and Rural Development, European Union, 2009.
Stosunkowo najlepiej wyksztaáceni byli kierownicy gospodarstw wysoko-towarowych o stosunkowo duĪej sile ekonomicznej. Reguáa ta nie dotyczyáa wszystkich paĔstw Wspólnoty, gdyĪ w Hiszpanii, gdzie zaledwie 10% kierow-ników posiadaáo przeszkolenie rolnicze Ğrednia wielkoĞü ekonomiczna gospo-darstw byáa na poziomie 21 ESU. Z kolei w Polsce, gdzie 39% kierowników posiadaáo przeszkolenie rolnicze, wielkoĞü ekonomiczna pojedynczego gospo-darstwa byáa na poziomie niespeána 4 ESU.
23 Przeszkolenie peáne definiowane jest jako ukoĔczenie wyĪszej uczelni rolniczej oraz dwuletnich kursów doszkalających. Przeszkolenie podstawowe to przebyte kursy w szkole lub instytucji specjalistycznej.