1) Analiza zakresu pojęciowego i rzeczowego pojęcia przedsiębiorczości społecznej;
2) Ukazanie założeń prawnych praktyki przedsiębiorczości społecznej;
3) Analiza funkcjonowania wybranych przedsiębiorstw społecznych w kontekście ekonomicznym i społecznym;
4) Diagnoza stanu przedsiębiorczości społecznej.
Źródło: opracowanie własne.
Problemem badawczym rozprawy jest analiza problemu wymiarów przedsiębiorczości
społecznej w Polsce w kontekście przykładów tych przedsiębiorstw.
Hipotezy badawcze
W świetle celów rozprawy oraz problemu badawczego sformułowane zostały poniżej przedstawione hipotezy badawcze, które poddane będą weryfikacji w dalszej części niniejszej rozprawy:
Tabela 9. Hipotezy badawcze
H1 Zróżnicowanie typów przedsiębiorstw społecznych w Polsce jest
konsekwencją wielowymiarowościoczekiwań społecznych.
H2 Istniejące ramy prawne nie obejmują wszystkich postaci przedsiębiorstw
społecznych.
H3 Obecne ramy prawne odnoszone do przedsiębiorstw społecznych nie
pozwalają na pełniejsze wykorzystanie potencjału ekonomii społecznej.
H4
Podmioty przedsiębiorczości społecznej spełniające jej założenia ekonomiczne dostosowują podaż do specyficznych potrzeb nieznajdujących
odzwierciedlenia w istniejącej ofercie rynkowej.
Z Gospodarka jest praktyką społeczną, uwarunkowaną kulturowo.
Źródło: Opracowanie własne.
Omówienie hipotezy I: Zróżnicowanie typów przedsiębiorstw społecznych w Polsce jest konsekwencją wielowymiarowości oczekiwań społecznych.
Przedsiębiorstwa społeczne w Polsce prowadzą różnorodną działalność, której charakter warunkowany jest zarówno potencjałem i możliwościami (np. finansowymi) przedsiębiorców społecznych, jak i oczekiwaniami wyrażanymi przez konsumentów, a także prosumentów
127
produktów i usług oferowanych przez przedsiębiorstwa społeczne. Przedsiębiorstwa społeczne w Polsce wspomagają także realizację określonych zadań publicznych szczególnie w obszarze aktywizacji zawodowej, jak i integracji społecznej. Wielowymiarowość oczekiwań jest tutaj rozumiana jako zbiór warunków z różnych wymiarów życia społecznego, jakie stawiane są przedsiębiorstwom społecznym zarówno przez państwo, rynkowych partnerów oraz przez konsumentów7.
W rozprawie zaproponowany został podział przedsiębiorstw społecznych ze względu na realizowane przez nie działania. Po pierwsze wyróżnione zostały przedsiębiorstwa społeczne, których działania są zorientowane na realizację założeń umowy społecznej. Są to podmioty, które zajmują się tworzeniem miejsc pracy dla osób wykluczonych m. in. z rynku pracy ze względu na stan zdrowia. Przedsiębiorstwa społeczne tego typu korzystają w swojej działalności z klauzul społecznych i możliwości budowania i uczestnictwa w partnerstwach publiczno-niepublicznych. Jednym z celów działań przedsiębiorstw społecznych jest dążenie do integracji społecznej. Po drugie wyróżnione zostały przedsiębiorstwa społeczne, których działania są zorientowane na realizację założeń etycznych. Podmioty te koncentrują się na osiąganiu i utrzymaniu demokratycznych form zarządzania. Ich działania nakierowane są m. in. na reprodukowanie wartości w obszarze kultury i sztuki. Całość działań tego typu przedsiębiorstw społecznych zorientowana jest na rewitalizację społeczną. Po trzecie wyróżnione zostały przedsiębiorstwa społeczne, których działania są zorientowane na realizację założeń socjalnych i realizację takich działań jak budowanie miejsc pracy dla osób w trudnej sytuacji społeczno-ekonomicznej czy usamodzielnienie podopiecznych pozostających w pieczy przedsiębiorstw społecznych. Przedsiębiorstwa społeczne, których działania są zorientowane na realizację założeń socjalnych pośredniczą w zdobywaniu pracy na tzw. otwartym rynku/ generowanie dotacji na usamodzielnienie gospodarcze. Po czwarte wyróżnione zostały przedsiębiorstwa społeczne, których działania są zorientowane na realizację założeń ekonomicznych przy założeniu działania zgodnego z przyjętymi wartościami i regułami funkcjonowania przedsiębiorstwa. Ten typ przedsiębiorstw charakteryzuje także orientacja na wdrażanie innowacji, kreowanie trendów oraz zorientowane na samodzielność ekonomiczną/ usamodzielnienie ekonomiczne. Ostatni omówiony typ przedsiębiorstw społecznych najsłabiej wpisuje się w dominujący sposób
7 Na przykład od przedsiębiorstwa społecznego zajmującego się gastronomią wymaga się przede wszystkim dostosowania do prawa krajowego związanego z funkcjonowaniem przedsiębiorstw, warunkami, których spełnienia oczekuje SANEPID czy ZAIKS, ale także realizacji działań o charakterze reintegracyjnym wobec swoich pracowników (jeśli zachodzi taka potrzeba) czy deklaracji o charakterze światopoglądowym, przejawiającym się na przykład w kooperowaniu na wolnym rynku według zasad fair trade czy nabywaniu ekologicznej żywności od lokalnych dostawców.
128
myślenia o podmiotach ekonomii społecznej i przedsiębiorstwach społecznych w Polsce, głównie ze względu na to, że podmioty wpisujące się do ostatniego omówionego typu pozostają najczęściej poza systemem ekonomii społecznej.
Przedsiębiorstwa społeczne w Polsce funkcjonują na wielu płaszczyznach aktywności gospodarczej8. Dostępna wiedza oraz poczynione rozpoznanie badawcze pozwoliły na przedstawienie przedsiębiorstw społecznych w zaproponowanym porządku, którego celem jest zwrócenie uwagi na różnorodność tych podmiotów będącą odpowiedzią na zidentyfikowany popyt i zgłaszane do przedsiębiorstw społecznych oczekiwania związane z charakterem ich działalności oraz zadaniami, jakie mają realizować. Inną cechą specyficzną przedsiębiorstw społecznych jest to, że pozostają one blisko odbiorców swoich usług czy klientów, a relacje które tworzą mają wielokierunkowy charakter.
Omówienie hipotezy II: Istniejące ramy prawne nie obejmują wszystkich postaci przedsiębiorstw społecznych.
Przedsiębiorstwa społeczne w Polsce identyfikowane są głównie przez sferę społecznej pomocniczości: politykę społeczną, organizacje charytatywne lub instytucje/organizacje zabiegające o równouprawnienie osób powracających na rynek pracy lub osób z niepełnosprawnością. Ramy działalności tych podmiotów wskazuje prawo, m.in. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych, Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach, Ustawa z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach czy Ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych. Funkcjonujące w przedstawionych wyżej ramach prawnych podmioty zabiegać mogą o
środki krajowe i unijne na cele takie jak integracja społeczna, rewitalizacja społeczna, ograniczanie bezrobocia i rozwoju patologii społecznych. Pozyskanie tych środków z wyżej wskazanych źródeł przez podmioty spoza wyznaczonych przez prawo ram jest trudne bądź niemożliwe.
Wśród przedsiębiorstw społecznych trudno znaleźć między innymi takie, które wspomagają rozwój postaw przedsiębiorczych, których umożliwienie prawdopodobnie nie
8
Poczynione rozróżnienie unaocznia różnicę pomiędzy przedsiębiorstwami zaliczanymi powszechnie do zbioru ekonomii społecznej i podmiotami gospodarki społecznej. Powszechnie przyjmuje się, że podmioty ekonomii społecznej wytwarzają głównie nieskomplikowane produkty i usługi, choć do grupy tej zaliczają się również przedsiębiorstwa społeczne, które wprowadzają na rynek innowacje, unikatowe przedmioty (m. in. rękodzielnicze) czy wyspecjalizowane usługi.
129
tyle ograniczy bezrobocie, co zapobiegnie jego wzrostowi. Trudno także znaleźć podmioty, które poprzez narzędzia dawane przez szeroko rozumianą kulturę (m.in. język, komunikacja, muzyka, sztuka, literatura, taniec, rzemiosło artystyczne) wspierają rewitalizację społeczną zapobiegając różnego typu patologiom społecznym.
Dostępna wiedza oraz poczynione rozpoznanie badawcze pozwoliły zidentyfikować przedsiębiorstwa społeczne, które nie zaliczają się do zbioru wyznaczonego przez polskie prawo określające ramy ekonomii społecznej9, a które jednocześnie spełniają wyznaczone przez nie zadania. Istnienie tego ograniczenia jest szczególnie interesujące w świetle Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, której Artykuł 20. Mówi o tym, że Społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych stanowi podstawę ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej.
Omówienie hipotezy III: Obecne ramy prawne odnoszone do przedsiębiorstw społecznych nie pozwalają na pełniejsze wykorzystanie potencjału ekonomii społecznej.
Prawodawstwo dotyczące ekonomii społecznej, gospodarki społecznej i przedsiębiorstw społecznych rozwija się wolniej, niż nowopowstające podmioty w obszarze gospodarki społecznej. W 2009 roku powstał projekt Ustawy o przedsiębiorczości społecznej, określający definicję przedsiębiorstwa społecznego oraz cele, jakie tego typu podmiotu mogą/ mają realizować. Pomimo tego, że projekt ten jest ciągle dyskutowany w środowisku instytucji i osób zajmujących się ekonomią społeczną, gospodarką społeczną i przedsiębiorczością społeczną, nie został on wprowadzony w życie. Obecne ramy prawne odnoszone do przedsiębiorstw społecznych ustawiają przedsiębiorstwa społeczne w pozycji biorców wsparcia, a nie podmiotów gospodarujących, których produkty i usługi mogą z powodzeniem konkurować na otwartym rynku. Podmioty gospodarujące, które zaliczają się do zbioru przedsiębiorstw społecznych, które chcą uzyskać dotację na swoje działania muszą zaliczać się do zbioru podmiotów ekonomii społecznej
Dostępna wiedza oraz poczynione rozpoznanie badawcze pozwoliły zidentyfikować obszary aktywności przedsiębiorstw społecznych, których rozwój mógłby być pełniejszy/ bardziej wszechstronny/ dynamiczny gdyby wspierało je polskie prawo.
9Oczywiście podmioty takie jak Fundacja Centrum Amarant zapewne mogłyby z powodzeniem prowadzić spółdzielnię socjalną.
130
Omówienie hipotezy IV: Podmioty przedsiębiorczości społecznej spełniające jej założenia ekonomiczne dostosowują podaż do specyficznych potrzeb nieznajdujących odzwierciedlenia w istniejącej ofercie rynkowej.
Przedsiębiorstwa społeczne są zazwyczaj podmiotami, których działanie wpisuje się w kontekst lokalny i pozwala realizować potrzeby, których identyfikacja dla instytucji i osób spoza lokalnego kontekstu byłaby trudniejsza (o ile w ogóle możliwa)10. Podmioty przedsiębiorczości społecznej zaspokajają potrzeby konsumentów w sposób, którego nie gwarantują przedsiębiorstwa funkcjonujące na otwartym rynku11. Wokół przedsiębiorstw społecznych wytwarza się najczęściej atmosfera zaufania oparta głównie na transparentności tych przedsiębiorstw oraz inkluzywny charakter podejmowanych przez nie działań. Przedsiębiorstwa społeczne korzystają ze swoistej mody, dzięki której ich aktywność jest szeroko upowszechniania. Sposób, w jaki mówi się o przedsiębiorstwach społecznych sprawia, że podmioty te przyciągają klientów zapewniając im często unikalne produkty i usługi. Z drugiej strony, wobec podmiotów gospodarki społecznej formułowane jest oczekiwanie wyjątkowości oferowanych przez nie produktów i usług. Ta wielokierunkowa zależność powoduje, że podmioty przedsiębiorczości społecznej spełniające jej założenia ekonomiczne dostosowują podaż do specyficznych potrzeb nieznajdujących odzwierciedlenia w istniejącej ofercie rynkowej.
Dostępna wiedza oraz poczynione rozpoznanie badawcze pozwoliły zidentyfikować obszary działalności przedsiębiorstw społecznych, w których konkurencja wolnego rynku jest ograniczona lub nikła, a których sukces rynkowy opiera się właśnie na wyjątkowości i unikatowości oferowanych produktów i usług.
10
Przykładem takiego przedsiębiorstwa jest Schronisko dla zwierząt Zwierzakowo w Posadówku (gmina Lwówek). Przedsiębiorstwo to opiekuje się bezpańskimi zwierzętami z terenu gmin Kuślin, Lwówek, Opalenica, Pniewy, Duszniki i Miedzichowo na podstawie zawiązanego między tymi gminami porozumienia, a prowadzonej jest przez jeden z męskich Domów Pomocy Wzajemnej Fundacji Barka: Przy domu wspólnotowym w Posadówku koło Lwówka Wielkopolskiego powstało schronisko dla psów Zwierzakowo. Mieszkańcy wspólnoty, we współpracy z pobliskimi gminami, uruchomili schronisko w formie przedsiębiorstwa społecznego i prowadzą je z dużym sukcesem. Przedsiębiorstwo cały czas się rozwija i tworzy nowe miejsca pracy. Za: Zwiarzakowo – pomagając zwierzętom tworzymy miejsca pracy, http://siecbarka.pl/wp-content/uploads/2014/11/Zwierzakowo.pdf[dostęp: 20.03.2016].
11 Chodzi tutaj na przykład o działalność spółdzielni socjalnej Wspólny Stół, która w swojej restauracji przygotowuje posiłki z ekologicznych produktów pochodzących ze spółdzielczych łańcuchów dostaw, a jednocześnie daje pracę i wspomaga integrację społeczną osób powracających na rynek pracy po okresie długotrwałego bezrobocia.
131
Komentarz do wspólnego założenia hipotez: Gospodarka jest praktyką społeczną, uwarunkowaną kulturowo.
Gospodarka jako fragment ogółu praktyki społecznej jest regulowana poprzez respektowany w danej społeczności zestaw przekonań kulturowych, które wskazują pożądane cele-wartości, jak i akceptowany społecznie sposób ich osiągania. Tym samym wszystko co składa się na praktykę gospodarczą – ogół działań mających sens ekonomiczny, ale także w wielu przypadkach – pozaekonomiczny, dokonywanych jest z uwagi na obecny (historycznie i geograficznie określony) stan kultury. Zgodnie z koncepcją J. Kmity, której wykładnia jest tutaj przywoływana, na obszar gospodarczy mają wpływ (zarówno w postaci systemowych rozstrzygnięć przesądzających na przykład o ustroju gospodarczym, jak i regulujących działania jednostkowe) nie tylko przekonania o charakterze technologicznym (praktyczno-użytecznym), ale także światopoglądowe. Siła i skala ich wpływu wiąże się m.in. z coraz powszechniej respektowanym przekonaniem o społecznych zobowiązaniach biznesu. Uwikłanie światopoglądowe praktyki gospodarczej widoczne jest wyraźnie w odniesieniu do ekonomii społecznej i przedsiębiorczości społecznej. W raporcie z przeprowadzonych badań owe wartości pozaekonomiczne reprezentujące obszar kultury symbolicznej zostały wskazane w odniesieniu do wszystkich omawianych przypadków.
Pytania badawcze
Postawione w rozprawie pytania podporządkowane zostały celom i hipotezom badawczym. Stały się one podstawą zarówno do badań literaturowych, jak i terenowych (indywidualnych pogłębionych wywiadów swobodnych z dyspozycjami). Pytania badawcze podzielone zostały na 4 bloki, analogiczne do konstrukcji hipotez badawczych.
1. Jakie są oczekiwania wobec przedsiębiorstw społecznych w Polsce?
1.1. Czy przedsiębiorstwa społeczne zagospodarowują lukę na określone produkty/usługi?
1.2. Czy przedsiębiorstwa społeczne mogą zastąpić/uzupełnić istniejącą ofertę rynkową?
1.3. Jacy klienci korzystają z usług produktów oferowanych przez przedsiębiorstwa społeczne?
132
1.4. Czy przedsiębiorstwa społeczne w Polsce wpływają na sposób konsumowania dóbr?
2. Czy polskie prawo odpowiada na potrzeby rozwijającej się przedsiębiorczości społecznej?
2.1. Z jakich wzorców czerpie polska przedsiębiorczość społeczna?
2.2. Jakie należy przyjąć podstawy rozstrzygania czy dane przedsiębiorstwo jest przedsiębiorstwem społecznym czy nie?
3. Jak polskie prawo odpowiada na potrzeby rozwijającej się przedsiębiorczości społecznej?
3.1. Jaka jest dynamika aktualizacji zapisów prawnych dotyczących przedsiębiorczości społecznej w Polsce?
3.2. Czy polskie prawo uwzględnia kierunki rozwoju przedsiębiorczości społecznej w Polsce?
4. W jaki sposób przedsiębiorstwa społeczne dostosowują się do zapotrzebowani rynkowego na oferowane produkty/ usługi?
Metody i techniki badawcze
Przeprowadzone na potrzeby rozprawy badania własne dzielą się na dwie zasadnicze części. Po pierwsze są to badania teoretyczne (studia literatury przedmiotu i podmiotu oraz analiza dokumentów przedsiębiorstw). Po drugie są to badania empiryczne (badania terenowe z wykorzystaniem metod i technik takich jak indywidualne wywiady swobodne, obserwacja uczestnicząca). Dokonana została również przedstawiona wcześniej próba kalkulacji z wykorzystaniem narzędzi matematycznych dla przedsiębiorczości społecznej – opłacalności przedsiębiorczości społecznej, stanowiąca uzupełnienie badań teoretycznych i empirycznych. Kalkulacja ta powstała w oparciu o analizy desk research.
Poniższa tabela prezentuje wykorzystane w przygotowaniu niniejszego opracowania metody i techniki badawcze, w podziale na zadeklarowane cele szczegółowe rozprawy oraz reaktywne i niereaktywne metody badawcze:
133 CELE SZCZEGÓŁOWE/