Ekonomia klasyczna Adam Smith (1723-1790) Adam Smith (1723-1790)

Adam Smith, XVIII-wieczny Brytyjczyk szkockiego pochodzenia był jednym z pierwszych myślicieli i filozofów, którego dorobek dotyczący problematyki gospodarki rynkowej, kapitalizmu i liberalizmu stał się bezpośrednią⁵ podwaliną wyodrębnienia i kształtowania dyscypliny ekonomii.

Adam Smith nauczał ekonomii jako profesor filozofii moralności na Uniwersytecie w Glasgow [Skousen 2015, s. 57].

W swojej pracy Smith łączył perspektywę nauki z perspektywą praktyki rynkowej, co pozwoliło sformułować ważne, również na gruncie ekonomii społecznej spostrzeżenia dotyczące regulacji działań na rynku m.in. poprzez ograniczenie w jego działaniu roli państwa. Smith zwrócił także uwagę na znaczenie decyzji konsumenckich dla procesów zachodzących na rynku [Landreth, Colander 1998, s. 119].

Smith wyrażał przeciwne do upowszechnionych w jego czasach poglądów fizjokratycznych tezy, odrzucając prym rolnictwa i przypisując pracy, większą niż szlachetnym kruszcom, wartość.

Jednym z największych odkryć Smitha było dostrzeżenie, że to praca, a nie natura jest twórcą „wartości” [Heilbroner 1993, s. 43].

4 Przedsiębiorstwa społeczne, zarówno na mocy panującego prawa, jak i idei przyświecającej ich działaniu zobowiązane są do zatrudniania pracowników na podstawie względnie stałych umów, co gwarantować ma im zarówno wynagrodzenie jak i możliwość późniejszego korzystania z zasobów emerytalnych. Takie podejście do funkcjonowania na rynku osłabia pozycję przedsiębiorstw społecznych w konkurencji z podmiotami z otwartego rynku, dla których podstawą zatrudnienia mogą być tańsze umowy cywilno-prawne. Z wyżej wymienionych powodów dyskusja o cenie sprawiedliwej pracy wydaje się być szczególnie interesująca.; O kosztach społecznych piszę w podrozdziale 4.5 Jak mierzyć ekonomiczną wartość działalności przedsiębiorczości społecznej?

5 Adam Smith jest autorem ciągle przywoływanym – odniesienia do jego prac można odnaleźć w wielu (jeśli nie każdym) kompendium wiedzy ekonomicznej.

42

W kontekście praktyk gospodarczych, w obszarze przedsiębiorczości społecznej, spostrzeżenie to nabiera szczególnego znaczenia. Przedmiotem handlu oferowanym przez przedsiębiorstwa społeczne są w dużej mierze usługi związane z opieką, edukacją, obsługą gastronomiczną czy inną.

Poglądy Adama Smitha stały w opozycji do dominującego podówczas merkantylizmu, jednak praca autora i popularność, którą przyniosła mu publikacja Teorii uczuć moralnych, a następnie Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów pozwoliły mu zająć miejsce pośród współczesnych myślicieli oraz rozwijać podjęte rozważania.

Smith pisał o dwóch kluczowych składnikach konsolidujących społeczeństwo i grupy społeczne oraz rynek, a mianowicie o interesie własnym i konkurencji. Interes własny, który cechuje działanie człowieka każe mu wybierać rozwiązania, w tym również gospodarcze prowadzące do osiągnięcia jak najlepszych dla niego celów. Konkurencja z kolei zmusza go do orientowania się na cele własne innych jednostek, a przez to do organizowania indywidualnych działań w taki sposób, by własny interes zabezpieczyć. Smith sprowadza rolę państwa do nocnego stróża⁶ twierdząc, że działalność jednostek regulowana przez interes własny i konkurencję wypełni gospodarczą rolę państwa.

Za pomocą mechanizmu rynkowego społeczeństwo zmieni przeznaczenie swoich środków produkcji tak, aby odpowiadały jego nowym potrzebom. Nikt nie wydawał nakazów ani też żadna władza planistyczna nie określiła wielkości produkcji. To przeciwdziałanie interesu własnego i konkurencji dokonały zmiany [Heilbroner 1993, s. 50].

Punktem wyjścia dla działań człowieka była zatem przedsiębiorczość, której źródła Adam Smith opisał. Takie podejście do przedsiębiorczości pozwoliło skonstruować Smithowi kategorie przedsiębiorcy oparte o formy inwestowania kapitału takie jak wytwarzanie surowców charakterystyczne dla rolnictwa i rybołówstwa (1), przetwarzanie surowców charakterystyczne dla fabrykanctwa (2), przemieszczanie dóbr z miejsc powszechnej dostępności do miejsc, w których są one niedostępne charakterystyczne dla kupiectwa hurtowego (3) oraz rozdrabnianie tego kupiectwa do działań na rzecz odbiorcy (klienta indywidualnego) charakterystyczne dla kupiectwa detalicznego (4) [Piecuch 2013, s. 20].

Sukcesu przedsiębiorcy Smith upatrywał w umiejętności dostosowania się do zaistniałych warunków rynkowych za pomocą posiadanego kapitału. Operowanie kapitałem

6 Adam Smith stworzył na temat roli państwa jako stróża nocnego odrębną teorię, która ze względu na cel prowadzonych tutaj rozważań, została jedynie wspomniana.

43

w warunkach dynamicznie zmieniającego się rynku ekonomista wiąże z ryzykiem, które przedsiębiorca ponosi.

A. Smith utożsamiał przedsiębiorcę z właścicielem przedsiębiorstwa, dostarczycielem kapitału, a jego sukces z szybkim i inteligentnym dostosowywaniem się do wydarzeń zachodzących w gospodarce. Wyraźnie zatem odróżniał funkcję kapitalisty od przedsiębiorcy, tzn. tego, który jest właścicielem przedsiębiorstwa, podejmuje ostateczne decyzje i jest narażony na ryzyko [Piecuch 2013, s. 20].

Adam Smith, podobnie jak jego następcy, analizował znaczenie osiągania materialnego szczęścia przez człowieka. Sposobem na osiągnięcie tego szczęścia była realizacja działań w obszarze ekonomii i gospodarki.

Ludwig von Misies, podobnie jak Adam Smith widział ekonomię jako drogę człowieka do zaspokojenia „materialnego szczęścia” [Skousen 2015, s. 64].

Ekonomia społeczna również dostrzega znaczenie materialnego szczęścia dla dobrostanu człowieka, pozwalające wzmocnić nie tylko jednostkę, ale także ogólną kondycję społeczną – obniżać poziom bezrobocia czy wzmacniać procesy rewitalizacji społecznej. Akceptowanie materialnych korzyści z przedsiębrania (aktywnego uczestnictwa w rynku pracy) wzmacnia także kapitał społeczny.

Adam Smith, pierwszy nowoczesny ekonomista, tworzył w czasach funkcjonowania społeczeństw, dla których niewyobrażalne było zrównanie klas społecznych, w czasach pracy dzieci i niechęci wobec zmian krajobrazu powodowanych postępującym uprzemysłowieniem. Trudno jednak zaprzeczyć temu, że życiowy dorobek autora przyczynił się, a może nawet przyspieszył pojawienie się w szeroko rozumianej myśli naukowej problematyki podmiotowości i siły sprawczej człowieka, w odniesieniu do rozwoju gospodarki. Co ważne, z perspektywy prowadzonych tutaj rozważań, Adam Smith odniósł się do problematyki kosztów, jakie ponosi przedsiębiorca w wyniku rynkowej gry, które autor nazwał ryzykiem.

Adam Smith zapisał się w historii ekonomii jako teoretyk, który jako pierwszy posługiwał się w swojej koncepcji pojęciami przedsiębiorcy i przedsiębiorczości ⁷ . Wartościował przedsiębiorczość pozytywnie określając ją jako czynnik przybliżający

7 „Prawdopodobnie […] w literaturze ekonomicznej jako pierwszy pojęcia „przedsiębiorca” użył R. Cantillon, który zauważył, że istniejące między rynkami różnice cen stwarzają okazję, by „kupić tanio i sprzedać drogo”. Zjawisko to uznał za szansę dla tych, którzy zidentyfikują i wykorzystają te różnice – nazwał ich właśnie przedsiębiorcami.” ”[Piecuch 2013, s. 18].

44

człowieka do osiągnięcia materialnego szczęścia. Dla Smitha utrzymywanie równowagi pomiędzy interesem własnym i interesem konkurencji było czynnikiem spajającym społeczeństwo i rynek. Społeczeństwo steruje mechanizmem rynkowym po to, by zaspokajać swoje nowo pojawiające się potrzeby, a przedsiębiorca to jednostka, która ponosi ryzyko między innymi związane z tą zmianą. Przedsiębiorcę Smith’a charakteryzowała umiejętność „szybkiego i inteligentnego dostosowania się do wydarzeń zachodzących w gospodarce” [Piecuch 2013, s. 20], co czyni jego teorię szczególnie interesującą w odniesieniu do ekonomii społecznej, a także gospodarki społecznej i przedsiębiorczości społecznej.

Jean-Baptiste Say (1767-1832)

Jean-Baptiste Say, francuski przedstawiciel nurtu ekonomii klasycznej, autor tzw. prawa Saya, uważany jest za twórcę terminu przedsiębiorca⁸ w rozumieniu, które jest do dzisiaj aktualne w ekonomii. Przedsiębiorca to ten, który przedsiębierze, przesuwając dobra ekonomiczne w rynku, z obszaru niższej produktywności do obszaru wyższej produktywności i większej produkcji. Według Saya ten kto tworzy podaż, przy okazji tworzy popyt (Say traktował oszczędności jako chwilowo odroczony popyt). Warto zaznaczyć, że omawiany ekonomista odrzucił podział pracy Smitha, uznając, że każda praca jest produkcyjna.

Prawo Saya, zazwyczaj streszczane słowami „podaż tworzy swój własny popyt”, skupia się na ukierunkowaniu wydajności gospodarczej. Klucz do wzrostu poziomu życia leży po stronie podaży: oszczędzania, inwestowania, przedsiębiorczości, technologii i produktywności [Skousen 2015, s. 444].

Rozumienie pojęcia przedsiębiorcy w ekonomii społecznej jest bliskie punktowi widzenia Say’a ze względu na to, że przedsiębiorca społeczny pełni w procesie budowania przedsiębiorstwa społecznego rolę swoistego entreprenera wypatrującego luk rynkowych, które przy dostępnych zasobach może wypełnić. Ponadto przedsiębiorca społeczny realizujący cele ekonomiczne będzie orientował się na zabezpieczenie możliwości realizacji równorzędnych w przedsiębiorstwie społecznym celów społecznych, takich jak na przykład zatrudnienie pracowników na podstawie umów o pracę.

8

45

Podobnie jak Adam Smith, Say zwraca uwagę na ryzyko jako, z jednej strony, nieodzowny element podejścia przedsiębiorczego, a z drugiej strony konsekwencje, jakie ponosi przedsiębiorca w wyniku uczestnictwa w rynkowej grze.

Po raz pierwszy użyte przez J. B. Saya słowo przedsiębiorca oznacza kogoś, kto podejmuje przedsięwzięcie i ponosi ryzyko w celu osiągnięcia zysku [Skousen 2015, s. 312-313].

Przedsiębiorca Saya to kluczowa dla gospodarki postać łącząca i zarządzająca wszystkimi czynnikami produkcji. Autor wprowadził do ekonomii nowy, w stosunku do rozważań Smitha, podział na rodzaje przedsiębiorców [Piecuch 20013, s. 20]:

• przedsiębiorca przemysłu (umiejętnie wykorzystuje czynniki naturalne w celu stworzenia produktów, do których ludzie przywiązują wartość);

• przedsiębiorca przemysłu rolnego (jest nim rolnik, do którego należy ziemia);

• przedsiębiorca przemysłu rękodzielniczego (rękodzielnik);

• przedsiębiorca przemysłu handlowego (kupiec).

Wkład Saya w definiowanie przedsiębiorcy w ekonomii polega na dostrzeżeniu roli przedsiębiorcy zauważającego okazje na rynku, który jako pierwszy podejmuje się na nim konkretnych działań i na tym buduje swoją przewagę konkurencyjną. Każde kolejne działanie przedsiębiorcy oparte na wdrożonej już raz innowacji bądź kopiowanie tego działania przez innych przedsiębiorców określane jest jako działanie odtwórcze, charakterystyczne dla działania w obszarze ekonomii w ogóle. Nie będzie więc – według Saya – przedsiębiorcą ten, który powiela istniejące już na rynku rozwiązania. Przedsiębiorca według Saya to także wytwórca kapitału niematerialnego⁹, który dzięki przedsiębiorczości i innowacyjności przyczynia się do jego rozwoju i akumulacji.

W jego [Saya] koncepcji przedsiębiorca to samodzielny producent, w którego osobie łączą się czynniki kapitału, pracy i działalności przedsiębiorczej. To centralna postać w gospodarce. Ważną funkcją przedsiębiorcy – zdaniem J.B. Saya – jest „kombinowanie czynników produkcji”, doprowadzenie do ich połączenia, jednak pod warunkiem, że czynniki te zostają połączone po raz pierwszy. Dokonywanie tego w trakcie prowadzenia przedsiębiorstwa jest – jego zdaniem – zwykłą rutyną, niczym nadzwyczajnym, nie zasługuje na miano działań przedsiębiorczych [Piecuch 2013, s. 20].

9

46

Obszar działań gospodarki społecznej jest częścią obszaru gospodarki rynkowej, na którym nieustannie „kombinowane są czynniki produkcji”. Dochodzi tutaj do częstego wdrażania innowacji¹⁰, które stają się następnie przedmiotem regularnych działań.

Warto zauważyć, że podobnie jak Adam Smith, Jean-Baptiste Say podkreślał centralną rolę przedsiębiorcy w gospodarce, a innowacjom wprowadzanym przez przedsiębiorców przypisywał siłę zmiany gospodarczej. W konsekwencji wyżej wymienionych względów to przedsiębiorcy (a nie ewentualnemu pożyczkodawcy) należał się zysk ze sprzedaży dóbr, stanowiący ekwiwalent podjętego ryzyka gry rynkowej.

Dzisiejsza wiedza ekonomiczna zmusiłaby Saya do rewizji swoich poglądów na przedsiębiorcę, przedsiębiorstwo i przedsiębiorczość, ze względu na nowo pojawiające się czynniki wpływające na szeroko rozumianą produkcję, takie jak chociażby szeroko rozwijana społeczna odpowiedzialność biznesu. Według teoretyka właściwym przedsiębiorcą – innowatorem – była jednostka, która po raz pierwszy zestawiała w sposób odmienny od dotychczasowego czynniki produkcji. Dzisiaj liczba innowacji i innowatorów w różnych dziedzinach i na różnych szerokościach geograficznych odwodzi od takiego myślenia. Co więcej, twórcą innowacji, jak i innowacją samą w sobie może być to, że motorem działań przedsiębiorczych staje się kolektyw. Z oczywistych względów w podziale przedsiębiorców wprowadzonym przez Saya brakuje przedsiębiorcy-usługodawcy. Ze względu na swoje bogactwo i różnorodność ekonomia społeczna stanowi swoiste wyzwanie dla ekonomii ortodoksyjnej, w tym sensie, że wymusza niejako zmianę sposobu myślenia o tym, czym przedsiębiorczość jest – poszerza jej ogląd korygując poniekąd statyczne spojrzenie na to dynamiczne zjawisko.

2.3. Ekonomia instytucjonalna