Podmioty ekonomii społecznej i gospodarki społecznej w Polsce

Zbiór podmiotów ekonomii społecznej w Polsce jest niejednoznaczny, niedookreślony i niewyłączny. Trudno go domknąć, czy to na podstawie teorii zagadnienia ekonomii społecznej, czy to na podstawie analizy jej wymiaru praktycznego. W poniższym zestawieniu przywołane zostały wszystkie te podmioty ekonomii społecznej, które są ściśle powiązane z powstawaniem lub trwaniem przedsiębiorstw społecznych funkcjonujących w obszarze gospodarki społecznej. Nie oznacza to, że poniższe zestawienie wyczerpuje, w moim przekonaniu niewyczerpalną¹ listę tych podmiotów.

Banki spółdzielcze i spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe

Banki spółdzielcze i spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe nie kojarzą się z podmiotami ekonomii społecznej czy gospodarki społecznej w jej dzisiejszym rozumieniu. Stanowią one jednak twory gospodarcze biorące się wprost z idei samoorganizacji i samopomocy społecznej. BS i SKOK mają różne pierwowzory; powstawały jednak z podobnego powodu – potrzeby samoorganizacji kapitałowej społeczeństwa niezamożnego.

Reasumując, pomimo wspólnych korzeni, funkcjonujące w naszym kraju BS i SKOK mają różne pierwowzory. Jeśli chodzi natomiast o ich rdzenne tradycje (genezę, prekursorów), to są one podobne, ale nie identyczne. Uwarunkowania historyczne w zakresie rozwoju BS i

1 Zbiór podmiotów ekonomii społecznej jest niewyczerpalny z dwóch powodów. Po pierwsze prawo nie stanowi jedynego wyznacznika tego, czy dany podmiot należy do zbioru ekonomii społecznej czy gospodarki społecznej, ponieważ w jej obszarze funkcjonują nieformalne, a jednocześnie zaradne gospodarczo twory takie jak kooperatywy spożywcze czy oddolne ruchy społeczne. Po drugie czynnikiem decydującym o tym czy dany podmiot wliczyć można w obszar ekonomii społecznej czy gospodarki społecznej jest czas, a precyzyjnie jego upływ ukazujący czy dany podmiot teoretycznie niewliczający się do opisywanego zbioru jest przedsiębiorstwem społecznym czy nie.

116

SKOK nie pozostają bez wpływu na obecne podobieństwa oraz różnice między nimi, w tym w szczególności na ich istotę [Orzeszko 2014, s. 137].

Pomimo tego, że oczywistym wydawać by się mogło to, że BS i SKOK powinny obsługiwać w zakresie finansowym przedsiębiorstwa społeczne, instytucje te w literaturze dotyczącej ekonomii społecznej w Polsce nie są wymieniane jako programowi ² partnerzy przedsiębiorstw społecznych.

Fundacje i stowarzyszenia

Fundacje i stowarzyszenia pełnią w ekonomii społecznej i gospodarce społecznej dwojaką funkcję. Po pierwsze, niektóre fundacje (np. Fundacja im. Królowej Polski św. Jadwigi) i stowarzyszenia (np. Stowarzyszenie na Rzecz Spółdzielni Socjalnych) mogą pełnić rolę liderów opinii społecznej i entreprenerów promujących ideę ekonomii społecznej i przedsiębiorczości społecznej w Polsce. Zgodnie z polskim prawem fundacje i stowarzyszenia (podobnie jak jednostki samorządu terytorialnego i kościelne osoby prawne) mogą, jako osoby prawne, być organami założycielskimi spółdzielni socjalnych. Spółdzielnie socjalne otwierają jednocześnie dla fundacji i stowarzyszeń możliwość prowadzenia działalności gospodarczej, choć niekoniecznie organy założycielskie muszą czerpać dochód ze spółdzielni socjalnych³. Pomimo tego, że literatura związana z ekonomią społeczną i przedsiębiorczością wlicza omawiane podmioty do zbioru ekonomii społecznej wyraźnie podkreślić należy, że nie wszystkie stowarzyszenia i fundacje muszą promować ekonomię społeczną i przedsiębiorczość społeczną, tak jak nie wszystkie te podmioty muszą dążyć do zakładania działalności gospodarczej, na przykład w formie spółdzielni socjalnej.

Spółdzielnie pracy

Spółdzielnie pracy to podmioty niebezpośrednio wliczane do zbioru ekonomii społecznej. W rozumieniu niniejszego opracowania i przyjętej w nim definicji przedsiębiorczości społecznej wpisują się one jednak do zbioru przedsiębiorstw społecznych. Spółdzielnie pracy w Polsce zakładane są (były) między innymi przez rzemieślników reprezentujących rzadkie lub zanikające obecnie zawody (np. kominiarze czy kuśnierze). Podmioty te szczycą się tradycją

2 Nie wykluczam, że istnieją przedsiębiorstwa społeczne, które korzystają z usług BS czy SKOK. Nie jest to jednak rozwiązanie na tyle popularne czy wzmacniane programowo, by literatura przedmiotu o nim wspominała.

3 Dochód ze spółdzielni socjalnej, w której zatrudnieni są członkowie fundacji czy stowarzyszenia może być przeznaczony na działanie NGO. Dochód wypracowany przez spółdzielnie socjalną, której założycielem była osoba prawna już niekoniecznie.

117

sięgającą początków ubiegłego stulecia. W czasach realnego socjalizmu w Polsce spółdzielnie pracy były jedną z niewielu legalnych form funkcjonowania prywatnych podmiotów gospodarczych, które po 1989 roku często przekształcały się w przedsiębiorstwa funkcjonujące na konkurencyjnym rynku (np. W. Kruk). Od początków historii spółdzielni pracy założenia ich funkcjonowania nie zmieniały się znacząco:

Spółdzielnia jest dobrowolnym zrzeszeniem nieograniczonej liczby osób, o zmiennym składzie osobowym i zmiennym funduszu udziałowym, które w interesie swoich członków prowadzi wspólną działalność gospodarczą. Fundusz udziałowy to łączna kwota wpłaconych przez członków spółdzielni udziałów. Spółdzielnia pracy ma osobowość prawną. Cechami charakterystycznymi spółdzielni jest prowadzenie przedsiębiorstwa w oparciu o osobistą pracę jej członków oraz obowiązek nawiązania stosunku pracy z wszystkimi członkami spółdzielni (podpisania określonej w przepisach spółdzielczej umowy o pracę) [Sienicka 2011, www.ekonomiaspoleczna.pl].

Spółdzielnie pracy od spółdzielni socjalnych różnią się w dwóch zasadniczych kwestiach. Po pierwsze spółdzielnie pracy mogą zakładać osoby niezagrożone orzeczonym⁴ wykluczeniem społecznym. Oznacza to, między innymi, że dzięki dostępności tej formy gospodarowania, osoby, które wyuczyły się zawodów rzadkich czy ginących (ale nadal potrzebnych) mogą znaleźć swoje miejsce pracy w wyspecjalizowanej strukturze. Po drugie spółdzielnie pracy może założyć co najmniej 10 osób fizycznych⁵.

Spółdzielnie socjalne

Spółdzielnie socjalne stanowią obecnie najszerzej i najczęściej wykorzystywane narzędzie rozbudzania aktywności gospodarczej w gospodarce społecznej. Spółdzielczość socjalna, obok mniej samodzielnych rynkowo podmiotów, takich jak zakłady aktywności zawodowej, zakłady pracy chronionej i często stanowiące ich jednostki nadrzędne (inicjatorów powstania, zarządców, organ doradczy, etc.) fundacje i stowarzyszenia, umiejscawiana jest – zgodnie z jej założeniami teoretycznymi – w zbiorze ekonomii społecznej. W rozumieniu niniejszego opracowania miejsce spółdzielni socjalnych znajduje się przede wszystkim w obszarze gospodarki społecznej.

4 Niekorzystające z różnych mechanizmów pomocy społecznej. 5

118

Zgodnie z zapisami Ustawy z 27 kwietnia 2006 o spółdzielniach socjalnych założenia działalności spółdzielni socjalnych zorientowane są przede wszystkim na reintegrację zawodową i społeczną osób zagrożonych wykluczeniem społecznym:

2. Spółdzielnia socjalna działa na rzecz:

1) społecznej reintegracji jej członków przez co należy rozumieć działania mające na celu odbudowanie i podtrzymanie umiejętności uczestniczenia w życiu społeczności lokalnej i pełnienia ról społecznych w miejscu pracy, zamieszkania lub pobytu,

2) zawodowej reintegracji jej członków przez co należy rozumieć działania mające na celu odbudowanie i podtrzymanie zdolności do samodzielnego świadczenia pracy na rynku pracy – a działania te nie są wykonywane w ramach prowadzonej przez spółdzielnię socjalną działalności gospodarczej.

3. Spółdzielnia socjalna może prowadzić działalność społeczną i oświatowo-kulturalną na rzecz swoich członków oraz ich środowiska lokalnego, a także działalność społecznie użyteczną w sferze zadań publicznych określonych w ustawie z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. Nr96, poz. 873, z późn. zm.) [Ustawa z 27 kwietnia 2006].

Spółdzielnie socjalne mogą zakładać zarówno osoby prywatne, jak i osoby prawne. Ponadto korzystają one z regulowanych przez prawo możliwości kooperacji z podmiotami spoza obszaru ekonomii społecznej. Ta współpraca umożliwia im rynkowe funkcjonowanie na zasadach podobnych do tych, wedle których działają firmy na konkurencyjnym rynku.

Zakłady aktywności zawodowej

Zakłady aktywności zawodowej to podmioty, których naczelnym zadaniem jest reintegracja społeczna i zawodowa osób niepełnosprawnych. Te samodzielne gospodarczo przedsiębiorstwa mogą prowadzić:

Art. 29. 1. Gmina, powiat oraz fundacja, stowarzyszenie lub inna organizacja społeczna, której statutowym zadaniem jest rehabilitacja zawodowa i społeczna osób niepełnosprawnych, zwane dalej „organizatorem”, może utworzyć wyodrębnioną organizacyjnie i finansowo jednostkę i uzyskać dla tej jednostki status zakładu aktywności zawodowej, jeżeli:

1) co najmniej 70% ogółu osób zatrudnionych w tej jednostce stanowią osoby niepełnosprawne, w szczególności skierowane do pracy przez powiatowe urzędy pracy:

119 a) zaliczone do znacznego stopnia niepełnosprawności,

b) zaliczone do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności, u których stwierdzono autyzm, upośledzenie umysłowe lub chorobę psychiczną, w tym osób, w stosunku do których rada programowa, o której mowa w art.10a ust. 4, zajęła stanowisko uzasadniające podjęcie zatrudnienia i kontynuowanie rehabilitacji zawodowej w warunkach pracy chronionej; 2) spełnia warunki, o których mowa w art. 28 ust. 1 pkt 2 i 3;

3) przeznacza uzyskane dochody na zakładowy fundusz aktywności;

4) uzyska pozytywną opinię starosty o potrzebie utworzenia zakładu aktywności zawodowej, z wyjątkiem przypadku, gdy organizatorem jest powiat.

1a. Stan zatrudnienia osób niepełnosprawnych, o których mowa w ust. 1 pkt 1lit. b, nie może być wyższy niż 35% ogółu zatrudnionych [Ustawa z 27 sierpnia 1997].

Warto podkreślić, że zakłady aktywności zawodowej, szczególnie te, ulokowane w mniejszych miejscowościach stanowią niejednokrotnie możliwość integracji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych bez alternatywy, przy zachowaniu względnej autonomii⁶ podejmowanych działań. Z drugiej strony, możliwość subsydiowania niektórych stanowisk pracy w ZAZ sprawia, że w procedurze pozyskiwania zamówień zakłady proponują oferty cenowe na swoje usługi poniżej ich rynkowej opłacalności, realizując tym samym działanie, które na otwartym rynku nie miałoby ekonomicznego sensu.

Prócz wyżej wymienionych podmiotów wspomnieć należy także o innych typach spółdzielni, takich jak rolnicze spółdzielnie produkcyjne, spółdzielnie inwalidów, spółdzielnie kółek rolniczych, spółdzielnie mleczarskie, spółdzielnie mieszkaniowe, spółdzielnie ogrodniczo-pszczelarskie, spółdzielnie spożywców, spółdzielnie uczniów, spółdzielnie wojskowe, spółdzielnie wydawnicze, spółdzielnie zaopatrzenia i zbytu „Samopomoc Chłopska”, spółdzielnie zrzeszające producentów rolnych, czy podmioty typu kooperatywy spożywcze, wytwórcze czy usługowe lub społeczne ruchy oddolne, których szczegółowy opis nie stanowi przedmiotu niniejszego opracowania; fakt ich istnienia natomiast nie może pozostać niezauważony.

6 Zakłady aktywności zawodowej zajmują się często wytwórczą pracą rękodzielniczą, produkując artykuły takie jak haftowane tkaniny czy saszetki z odzyskanych plandek reklamowych czy też usługami, np. w zakresie kosmetyki, jak np. Zakład Aktywności Zawodowej w Pile.

120