Powyższe analizy wyników dotychczas prowadzonych badań nad kondycją zawodową nauczycieli, jak i studia literatury naukowej nad wypaleniem oraz jego bezpośrednimi i pośrednimi przyczynami, skłoniły mnie do zgłę-bienia problematyki i dalszej analizy zagadnienia. Dlatego też sednem rozważań uczyniłam wyniki przeprowadzonych w latach 2007–2017 badań empirycznych dotyczących rozmiaru i nasilenia zjawiska wypalenia
zawodowego nauczycieli różnych typów szkół miejskich i wiejskich głównie na terenie Polski południowo-wschodniej, w tym województw podkarpackiego i małopolskiego. Były to badania ilościowe prowadzone na różnych próbach. Ich dopełnieniem stały się badania jakościowe prze-prowadzone wśród 124 nauczycieli zatrudnionych w wybranych szkołach na tym samym terenie w formie wywiadów skategoryzowanych i auto-biograficznych narracji. Ich celem była chęć opisania i zrozumienia nauczycielskich przeżyć i doświadczeń odnoszących się do napotykanych problemów, stresu, wypalenia, wsparcia.
W literaturze metodologicznej podaje się różne definicje i klasyfi-kacje celów badawczych, a najważniejsze z nich to eksploracja, opis i wyja-śnianie111 oraz interpretacja, rozumienie112. Badania eksploracyjne służą wstępnemu rozpoznaniu i lepszemu zrozumieniu badanego przedmiotu dla wypracowania odpowiednich metod i zaplanowania szczegółowych badań. Natomiast badania opisowe mają na celu, jak sama nazwa wska-zuje, scharakteryzowanie interesującego badacza zjawiska, sytuacji odno-szącej się do jednostki, grupy czy społeczności, najczęściej drogą obser-wacji. Opisując za pomocą zebranych w trakcie badań danych intere-sujący stan rzeczy, badacz nie kończy swoich przedsięwzięć, ale chce je wyjaśnić, uzasadnić, określić ich konsekwencje. Dlatego badania wyja-śniające zmierzają do odpowiedzi na pytania: dlaczego tak jest; jakie są przyczyny i źródła zaistniałego stanu?
Z uwagi na to, że moim zamiarem była triangulacja metod i danych badawczych były to badania ilościowe oparte na metodzie sondażowej oraz technice ankiety, jak i jakościowe badania oparte na analizie treści zawartych w autobiograficznych pisemnych narracjach i materiałach pamiętnikarskich nauczycieli zatrudnionych w różnych typach szkół miejskich i wiejskich, o różnym stażu, doświadczeniu zawodowym i stop-niach awansu. Celem podjętych w latach 2007–2017 badań empirycznych wśród nauczycieli było więc:
111 Por. np. E. Babbie, Badania społeczne w praktyce, Warszawa 2003, s. 110–113.
112 Na temat formułowania celów w badaniach ilościowych, jakościowych i mieszanych i innych ich
– określenie skali i nasilenia zjawiska wypalenia zawodowego nauczy-cieli, opisanie jego symptomów, przyczyn i źródeł wsparcia uczących. Badaniom jakościowym przyświecał cel związany z opisem i zrozu-mieniem ujętych w narracjach nauczycielskich doświadczeń; – sformułowanie na podstawie wyników prowadzonych badań
wnio-sków i wskazówek w zakresie ograniczania stresu i wypalenia zawo-dowego kadry pedagogicznej w szkołach.
Chcąc precyzyjnie zaplanować i zorganizować badania empiryczne oraz wykorzystać ich wyniki do realizacji założonych celów, określiłam najpierw problemy badawcze do rozwiązania. Na potrzeby prowadzo-nych badań i ich celów sformułowałam problem główny:
Jak przejawia się zjawisko wypalenia zawodowego nauczycieli?
Chcąc opisać i zrozumieć zjawisko wypalania się nauczycieli w swojej profesji, jego uwarunkowania dotyczące jednostki i środowiska, problem główny uszczegółowiłam w takich oto pytaniach:
1. Jaki jest stan wypalenia zawodowego nauczycieli?
– Jak nauczyciele oceniają swój stan zdrowia i zaangażowanie w pracy? – Jakie czynniki wywołują najczęściej stres zawodowy u nauczycieli? – Jakie są ich doświadczenia i przeżycia związane ze stresem w pracy? – Jaki jest stopień odczuwanego wypalenia zawodowego i jaką część
badanych obejmuje?
– Jaki jest poziom wypalenia zawodowego nauczycieli w zakresie: a) wyczerpania emocjonalnego?
b) depersonalizacji?
c) obniżonego poczucia dokonań osobistych?
– Jakie doświadczenia i uczucia towarzyszą nauczycielom w procesie wypalenia zawodowego?
2. Jakie są działania wspierające nauczycieli w aspekcie wypalenia zawodowego?
3. Jakie są pożądane działania profilaktyczne w zakresie wypalenia zawo-dowego nauczycieli?
Pragnę dodać, że zakres podejmowanych problemów w okresie 10 lat analizy zagadnienia był z każdym rokiem coraz szerszy i odnosił się do zarówno do cech wewnętrznych nauczycieli, jak też danych
socjodemograficznych i cech instytucjonalnych dotyczących warunków pracy w szkole w wymiarze materialnym, organizacyjnym i społecznym. Dla potrzeb niniejszego opracowania wybrałam i poddałam analizie zmienne odnoszące się wprost do wypalenia zawodowego, profilak-tyki i wsparcia nauczycieli. W tym dziesięcioletnim okresie badaw-czym bowiem zakres interesujących mnie zagadnień oraz zwią-zanej z nimi konceptualizacji i operacjonalizacji zmiennych był coraz szerszy. Modyfikowane i poszerzane były również narzędzia badawcze takie jak kwestionariusz ankiety i zawarte w nim pytania dla nauczycieli. W związku z tym prezentowane w książce dane pochodzą z różnych grup nauczycieli, jak też z różnych lat i okresów badań. Oprócz wypalenia zawodowego nauczycieli zainteresowało mnie zagadnienie problemów, stresu, radzenia sobie z nim i wsparcia. Zagadnienia te uczyniłam także przedmiotem rozważań w mono-grafii Nauczyciele wobec swojego zawodu i warunków pracy, która jest obecnie w opracowaniu. Podejmuję w niej szerszy zakres problemów odnoszących się do nauczycielskiej profesji. Dlatego też w niniejszym opracowaniu nie formułowałam hipotez, które odnoszą się do badań wyjaśniających, weryfikacyjnych i problemów relacji między zmien-nymi. Nie stawiałam zaś hipotez do problemów opisowych będących pytaniami o wartości badanych zmiennych, gdyż moim zamiarem było zdiagnozowanie zjawiska wypalenia zawodowego, w świetle prowa-dzonego sondażu, a następnie próba jego zrozumienia z jednostko-wego punktu widzenia w świetle badań narracyjnych z wykorzysta-niem autobiograficznych narracji.
Dopełnieniem badań ilościowych na temat wypalenia zawodowego wśród nauczycieli oraz jego czynników indywidualnych i środowiskowych były badania jakościowe prowadzone za pomocą autobiograficznych narracji nauczycieli w postaci pisemnych wypowiedzi i „kartki z pamięt-nika”. Analiza treści w nich zawartych stała się ważną metodą badawczą dla opisania i zrozumienia ich jednostkowych losów i indywidualnych zapatrywań nauczycieli na swój zawód i pracę. Badaniom tym towarzy-szyły następujące pytania problemowe: jak często nauczyciele doświad-czają poczucia wypalenia zawodowego i czym się ono charakteryzuje; jak
sobie z nim radzą i kto ich wspiera w tym zakresie? Zanim jednak przejdę do analizy uzyskanych informacji, krótko przedstawię zmienne i wskaź-niki w świetle prowadzonych badań oraz stosowane metody i organizację badań. W ostatnim punkcie rozdziału scharakteryzuję teren i nauczycieli objętych badaniami.