Przyjmując za merytorycznie zasadne i wyczerpujące rozumienie wypalenia zawodowego nauczycieli w aspekcie poznawczym, emocjonalno-ocenia-jącym i behawioralnym, można powiedzieć, że wiążą się one ściśle z posta-wami nauczycieli wobec swojego zawodu i środowiska pracy. Na wypalenie zawodowe składa się zatem obojętny lub wrogi stosunek do osób, z którymi nauczyciel pracuje i dla których pracuje, poczucie braku sił i wyczerpanie emocjonalne, niska samoocena i pesymizm zawodowy, negatywny wize-runek siebie jako sprawcy procesów rozwojowych wychowanków, brak oczekiwanych rezultatów, bierność i wyłączanie. Z tego względu istotne jest omówienie trzech głównych składowych wypalenia: wyczerpania emocjo-nalnego, depersonalizacji i obniżonego poczucia dokonań osobistych50.
W literaturze naukowej badacze często powołują się na trójkompo-nentową definicję wypalenia zawodowego C. Maslach i S.E. Jackson51, które początkowo nazywały utratą troski o człowieka (w profesjach pomocowych), jako sekwencję wymienionych komponentów, wystę-pujących po sobie etapowo, będących zarazem fazami tego procesu. Jak pisze C. Maslach, „w trójskładnikowym modelu wypalenia obniżone poczucie dokonań osobistych odzwierciedla wymiar samooceny, a deper-sonalizacja stara się oddać wymiar relacji interpersonalnych”52. Jako pierwsze pojawia się wyczerpanie na tle emocjonalnym z racji wysokich ambicji, aspiracji i wymagań w pracy przy równoczesnym doświadczaniu różnych, trudnych do zniesienia przeszkód i barier. Podłożem zaburzo-nego postrzegania siebie i innych są głównie: długotrwały stres i
nieumie-50 Głównymi reprezentantami stanowiska są C. Maslach i S.E. Jackson, a w Polsce H. Sęk i inni
badacze.
51 C. Maslach, S.E. Jackson, The Measurement of Experienced Burnout, „Journal of Occupational
Behavior”, 1981, nr 2, s. 99–113; ciż, The Maslach Burnout Inventory Manual, Palo Alto 1986.
jętne radzenie sobie z nim w pracy, ilościowe i jakościowe przemęczenie obowiązkami zawodowymi i problemy natury emocjonalnej. Przyjmuje się, że obecność trzech występujących w logicznym układzie elementów wypalenia jest cechą odróżniającą go od innych następstw stresu zawo-dowego. Są osoby ograniczające badanie zjawiska wypalenia jedynie do wymiaru emocjonalnego lub tylko egzystencjalnego. Jednak dopiero całość objawów i następstw niekorzystnych czynników stresowych, wobec których nauczyciel jest bezradny, świadczy o stanie wypalenia. Często proces wypa-lenia rozpoczyna się od wyczerpania emocjonalnego, a depersonalizacja, poczucie braku kompetencji i niskich osiągnięć wydają się nieuchronną konsekwencją. Nie w każdym przypadku wyczerpanie uczuciowe jest najwcześniejszym etapem wypalenia, bo nie u wszystkich nauczycieli (czy szerzej – przedstawicieli zawodów pomocowych) ten proces przebiega tak samo. Każdy z nich ma swój świat wewnętrzny i spojrzenie na niego. Nie wszyscy też posiadają taki sam sposób reakcji na trudne warunki pracy, rozmyte role zawodowe, własne aspiracje i ambicje, motywację wewnętrzną i każdy inaczej je odbiera.
Wyczerpanie emocjonalne i psychofizyczne nauczycieli jest
zwią-zane z indywidualnym przeżywaniem stresu zawodowego i zaburzoną komunikacją społeczną w szkole i poza nią. Jest skutkiem nadmiernego zaangażowania emocjonalnego nauczycieli w pracę, która jest służbą drugiemu człowiekowi, przez co wszelkie niepowodzenia traktowane są jak porażka osobista. Powstaje ono wskutek silnego, głębokiego prze-żywania problemów wychowanków, wzbudzania u siebie nadmiernych emocji, wczuwania się w ich sytuację, poczucia odpowiedzialności za ich los oraz obwiniania siebie za niepowodzenia. Wyczerpanie emocjonalne traktowane jest jako pierwszy z symptomów procesu wypalenia zawodo-wego, przed którego rozpoczęciem nauczyciel odczuwa stan ogólnego przemęczenia, brak odnowy sił fizycznych i psychicznych, zwiększony wysiłek na realizację obowiązków i zadań, a wręcz utratę energii, wzmo-żoną męczliwość i drażliwość, zniechęcenie do pracy, zmniejszone zain-teresowanie sprawami zawodowymi, potrzebami i problemami uczniów, wzrastający pesymizm, a nawet fatalizm, stałe napięcie psychofizyczne. Ten długotrwały stan emocjonalny, psychiczny i fizyczny charakteryzuje się
36
zmianami somatycznymi: chronicznym zmęczeniem, bólami głowy i innych części ciała, bezsennością, zaburzeniami gastrycznymi, układu oddecho-wego, krążenia itp.53 Może prowadzić do sięgania po alkohol, papierosy czy narkotyki, powodując różne uzależnienia z racji poczucia wyeksploato-wania uczuć i niemożności poradzenia sobie z obciążeniami zawodowymi przy ograniczonych siłach i braku wsparcia społecznego54. Relacje składo-wych wypalenia, w koncepcji C. Maslach55, przedstawione są na rysunku 1.
Rysunek 1. Trójczynnikowy model wypalenia zawodowego według C. Maslach Źródło: J. Pyżalski, P. Plichta, Kwestionariusz obciążeń…, s. 55
Drugim elementem, a także zakresem wypalenia zawodowego jest depersonalizacja, która wydaje się formą mechanizmu obronnego organizmu na wyczerpanie uczuciowe. Jest ona często konsekwencją negatywnych
emocji, których nauczyciel doświadcza i stresu w pracy, z dużymi obciążeniami psychofizycznymi i bezradnością w działaniach zaradczych. Syndrom zobojętnienia nauczycieli ujawnia się w zaburzonych relacjach z innymi ludźmi, głównie z uczniami, ale i rodzicami, współpracownikami itp. Przybiera postać dystansu uczuciowego i behawioralnego, izolowania się i lekceważenia spraw uczniów, unikania bezpośrednich kontaktów, zobojętnienia na ich potrzeby i problemy. Nierzadko dochodzi do obarczania uczniów za własne niepowodzenia i porażki, lekceważenia zadań i obowiązków, skracania czasu pracy, formalizowania dotychczas bliskich relacji, ośmieszania i agresji. W zaawansowanych stadiach wypalenia dochodzi do przedmiotowego traktowania i etykietowania uczniów, które przejawia się zwracaniem po nazwisku lub numerze dziennika, używaniem złośliwych słów i określeń. Ten sposób obrony przed narastającym stresem oraz zwiększenia psychicznego dystansu wobec osób, z którymi nauczyciel współpracuje, prowadzi do utrwalenia negatywnych zachowań, konfliktów, zaniku empatii, dialogu w szkole i podmiotowego traktowania uczniów. Depersonalizacja jest więc skutkiem załamania emocjonalnego oraz psychicznego nauczycieli i wydaje się bardzo „kosztowną” konsekwencją dla pracy szkoły, edukacji oraz rozwoju dzieci i młodzieży. Nie zawsze jednak depersonalizacja jest skutkiem wyczerpania emocjonalnego, a początkiem obniżonego poczucia
własnych osiągnięć w pracy, której efekty są często rozmyte i rozłożone w czasie. Nie u każdego nauczyciela dzieje się bowiem tak samo, jak w opisanym modelu wypalenia zawodowego. Pisze o tym C. Maslach70,
jak też inni późniejsi badacze zagadnienia71.
Najbardziej zaawansowanym komponentem wypalenia jest obniżenie poczucia dokonań osobistych i zanikające zaangażowanie nauczycieli w pracę, którzy uzyskują coraz słabsze efekty, stają się
pesymistycznie nastawieni do sensu podejmowanych wysiłków wychowawczych, a przez to sfrustrowani, osamotnieni, bezradni. Wiąże się ono z „poczuciem braku kompetencji, faktycznym spadkiem produktywności i osiągnięć w pracy. Staje się ono jednocześnie bodźcem, by pracować więcej, wkładać w zajęcia więcej wysiłku i stawiać sobie coraz wyższe wymagania. Pozytywne efekty takiego zachowania mają zwykle charakter
krótkoterminowy, jednostka staje się z czasem mniej wydolna, popełnia więcej błędów w pracy i nie jest w stanie racjonalnie ocenić sytuacji, a poczucie spadku kompetencji tylko się nasila”72. Nauczyciel będący na
tym etapie wypalenia staje się coraz bardziej bierny i obojętny na potrzeby uczniów i zdystansowany uczuciowo wobec udzielania im wsparcia i pomocy. Nie widzi sensu i efektów pracy z racji idealistycznego nastawienia do zawodu, ateoretycznego myślenia czy postawy konserwatywnej wobec rzeczywistości. O tych przyczynach wypalenia będę jednak pisać w dalszej części monografii. Świadomość braku satysfakcjonujących osiągnięć w pracy dydaktyczno-wychowawczej, poczucie klęski, rozczarowania, uczucie bezsilności, beznadziejności, niepewność własnych kompetencji, niechęć i spadek motywacji do pracy i postrzeganie swojego zawodu w negatywnym świetle powodują zmniejszoną aktywność i zaangażowanie nauczycieli w realizację zadań zawodowych, pokonywanie napotykanych przeszkód czy doskonalenie metod
Wyczerpanie emocjonalne
(aspekt emocjonalny) WYPALENIE
ZAWODOWE Obniżone poczucie osiągnięć (aspekt poznawczy) Depersonalizacja (aspekt interpersonalny)
Rysunek 1. Trójczynnikowy model wypalenia zawodowego według C. Maslach
Źródło: J. Pyżalski, P. Plichta, Kwestionariusz obciążeń…, s. 55
Drugim elementem, a także zakresem wypalenia zawodowego jest
deper-sonalizacja, która wydaje się formą mechanizmu obronnego organizmu na
wyczerpanie uczuciowe. Jest ona często konsekwencją negatywnych emocji, których nauczyciel doświadcza i stresu w pracy, z dużymi obciążeniami psychofizycznymi i bezradnością w działaniach zaradczych. Syndrom zobo-jętnienia nauczycieli ujawnia się w zaburzonych relacjach z innymi ludźmi, głównie z uczniami, ale i rodzicami, współpracownikami itp. Przybiera postać dystansu uczuciowego i behawioralnego, izolowania się i lekcewa-żenia spraw uczniów, unikania bezpośrednich kontaktów, zobojętnienia
53 Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. 6, red. T. Pilch, Warszawa 2007, s. 83–84.
54 Z. Palak, Zespół wypalenia zawodowego w pracy nauczycieli szkół specjalnych i ogólnodostępnych, w:
Nauczyciel kompetentny. Teraźniejszość i przyszłość, red. Z. Bartkowicz, Lublin 2007, s. 33.
55 J. Pyżalski, P. Plichta, Kwestionariusz obciążeń zawodowych pedagoga (KOZP), Łódź 2007, s. 55.
na ich potrzeby i problemy. Nierzadko dochodzi do obarczania uczniów za własne niepowodzenia i porażki, lekceważenia zadań i obowiązków, skracania czasu pracy, formalizowania dotychczas bliskich relacji, ośmie-szania i agresji. W zaawansowanych stadiach wypalenia dochodzi do przedmiotowego traktowania i etykietowania uczniów, które przejawia się zwracaniem po nazwisku lub numerze dziennika, używaniem złośliwych słów i określeń. Ten sposób obrony przed narastającym stresem oraz zwięk-szenia psychicznego dystansu wobec osób, z którymi nauczyciel współpra-cuje, prowadzi do utrwalenia negatywnych zachowań, konfliktów, zaniku empatii, dialogu w szkole i podmiotowego traktowania uczniów. Deper-sonalizacja jest więc skutkiem załamania emocjonalnego oraz psychicz-nego nauczycieli i wydaje się bardzo „kosztowną” konsekwencją dla pracy szkoły, edukacji oraz rozwoju dzieci i młodzieży. Nie zawsze jednak deper-sonalizacja jest skutkiem wyczerpania emocjonalnego, a początkiem obniżonego poczucia własnych osiągnięć w pracy, której efekty są często rozmyte i rozłożone w czasie. Nie u każdego nauczyciela dzieje się bowiem tak samo, jak w opisanym modelu wypalenia zawodowego. Pisze o tym C. Maslach56, jak też inni późniejsi badacze zagadnienia57.
Najbardziej zaawansowanym komponentem wypalenia jest
obni-żenie poczucia dokonań osobistych i zanikające zaangażowanie nauczy-cieli w pracę, którzy uzyskują coraz słabsze efekty, stają się pesymistycznie
nastawieni do sensu podejmowanych wysiłków wychowawczych, a przez to sfrustrowani, osamotnieni, bezradni. Wiąże się ono z „poczuciem braku kompetencji, faktycznym spadkiem produktywności i osiągnięć w pracy. Staje się ono jednocześnie bodźcem, by pracować więcej, wkładać w zajęcia więcej wysiłku i stawiać sobie coraz wyższe wymagania. Pozytywne efekty takiego zachowania mają zwykle charakter krótkoterminowy, jednostka staje się z czasem mniej wydolna, popełnia więcej błędów w pracy i nie jest w stanie racjonalnie ocenić sytuacji, a poczucie spadku kompetencji tylko się nasila”58. Nauczyciel będący na tym etapie wypalenia staje się
56 C. Maslach, Wypalenie – w perspektywie wielowymiarowej, w: Wypalenie zawodowe. Przyczyny,
mechanizmy, zapobieganie, s. 13–31.
57 Por. P. Stawiarska, Wypalenie zawodowe…, s. 13–15.
coraz bardziej bierny i obojętny na potrzeby uczniów i zdystansowany uczu-ciowo wobec udzielania im wsparcia i pomocy. Nie widzi sensu i efektów pracy z racji idealistycznego nastawienia do zawodu, ateoretycznego myślenia czy postawy konserwatywnej wobec rzeczywistości. O tych przyczynach wypalenia będę jednak pisać w dalszej części monografii. Świadomość braku satysfakcjonujących osiągnięć w pracy dydaktycz-no-wychowawczej, poczucie klęski, rozczarowania, uczucie bezsilności, beznadziejności, niepewność własnych kompetencji, niechęć i spadek motywacji do pracy i postrzeganie swojego zawodu w negatywnym świetle powodują zmniejszoną aktywność i zaangażowanie nauczycieli w reali-zację zadań zawodowych, pokonywanie napotykanych przeszkód czy doskonalenie metod pracy. W relacji z uczniami, jak i współpracownikami wypalenie przejawia się w zachowaniach ucieczkowych i agresywnych59. Nieumiejętność radzenia sobie ze stresem prowadzi do zaniku satys-fakcji i identyfikacji z zawodem, a w efekcie do obniżenia jakości pracy, odchodzenia z zawodu60. Wiąże się z tym negatywna samoocena nauczy-cieli, poczucie niemocy, brak pewności siebie, które mogą powodować ucieczki w inne problemy – chorobę, uzależnienia, stany depresyjne61.
Wypalenie zawodowe jako sekwencyjno-dynamiczny, samonapę-dzający się proces będący skutkiem napięcia spowodowanego rozbież-nościami między aspiracjami i motywacją a faktycznymi warunkami pracy definiuje większość badaczy. J. Kirenko i T. Zubrzycka-Maciąg, analizując wybrane koncepcje i modele wypalenia jak wielowymia-rowy model C. Maslach, wypalenie w ujęciu społecznej psychologii poznawczej H. Sęk, wypalenie jako brak kompetencji C. Chernissa czy jako brak zasobów S.E. Hobfolla, wypalenie w perspektywie egzysten-cjalnej A.M. Pines, wypalenie jako skutek narastającego rozczarowania według J. Edelwicha i A. Brodsky’ego, wypalenie jako skutek błędnych oczekiwań S.T. Meiera, wypalenie w ujęciu socjologicznym T. Zbyrad, wypalenie jako poczucie braku uznania czy znaczenia według różnych
59 H. Sęk, Specyfika wypalenia u nauczycieli, w: Wypalenie zawodowe. Psychologiczne
mecha-nizmy i uwarunkowania, red. H. Sęk, Poznań 1996, s. 128.
60 C. Maslach, Wypalenie w perspektywie…, s. 15.
autorów, dochodzą do wniosku, że wszystkie koncepcje i ujęcia podkre-ślają ogromny zapał do pracy, trudne warunki ich realizacji w środowisku pracy oraz niemoc w radzeniu sobie z nimi i brak wsparcia. Powołują się na zintegrowany model wypalenia W.B. Schaufelego i D. Enzemanna jako skutek oddziaływań trzech czynników62.
Uogólniając, można powiedzieć, iż jedni autorzy są zdania, że to kryzys uczuciowy odgrywa najbardziej destruktywną rolę w funkcjo-nowaniu zawodowym nauczyciela, inni zaś, że depersonalizacja jest punktem kulminacyjnym procesu wypalenia. Jeszcze inni znawcy zagad-nienia uważają, że dopiero wystąpienie wszystkich trzech kryzysów rodzi wypalenie. Myślę jednak, że nie każdy przechodzi tę samą drogę zała-mania i kryzysu. Jedni wypalają się z powodu długotrwałego stresu i bezrad-ności w pracy, inni z racji całkowitego oddania się pracy i traktowania wszelkich problemów i niepowodzeń zawodowych jako porażka osobista. Szybkie załamywanie się w sytuacjach trudnych i kryzysowych następuje zwykle z powodu mało dynamicznej postawy, braku kompetencji zarad-czych i wsparcia innych. Nauczyciele załamują się, uświadamiając sobie, że wkładany w pracę duży wysiłek jest niewspółmierny do osiąganych efektów, inni zaś z racji niewystarczających kompetencji do pełnienia trudnej, mało sprecyzowanej roli, nadmiernych wymagań, oddalonych w czasie efektów i przeszkód: organizacyjnych, materialno-finansowych, prawnych, świadomościowych63 lub kulturowych. W zapobieganiu i eliminowaniu skutków opisywanego zjawiska należy więc uwzględniać wszystkie czyn-niki, niezależnie od tego, który z nich zapoczątkował syndrom wypalenia. W wyjaśnianiu mechanizmów powstawania wypalenia zawodo-wego u nauczycieli jedno jest pewne, że powodują go wyczerpanie uczu-ciowe, brak wiary we własne siły i wsparcia innych, a przede wszystkim ustawiczny stres zawodowy, z którym nauczyciel nie może sobie poradzić – odreagować go poza pracą, nabierać sił psychicznych i fizycznych do walki z przeszkodami i niepowodzeniami. Niektórzy mówią, że żeby się wypalić – trzeba się palić, płonąć, czyli być uczuciowo i fizycznie
62 J. Kirenko, T. Zubrzycka-Maciąg, Współczesny nauczyciel…, s. 23–32.
zaangażowanym w pracę oraz gotowym do dawania siebie innym, tzn. uczniom wychowankom, bo jest ono istotą zawodu nauczyciela, choć w granicach zdrowego rozsądku. Zaburzona sfera uczuciowa ma swoje konsekwencje w unikaniu bezpośrednich kontaktów, „skrywaniu się za parawanem wypalenia”, czyli bycia niedostępnym dla uczniów, lekceważenia ich potrzeb, uczuć i problemów, etykietowania, rozkazy-wania i przedmiotowego traktorozkazy-wania. Natomiast dalsze konsekwencje rozwoju zjawiska dotyczą sfery poznawczo-oceniającej i behawioralnej nauczyciela, któremu opadły już siły. Czuje się zniechęcony, zagrożony, załamany, bierny i bezradny. Wypalone uczucia prowadzą do deper-sonalizacji i obniżonego poczucia dokonań osobistych, czyli wypa-lenia w sferze decyzji i działań nauczyciela. Może jednak stać się i tak, że depersonalizacja wzmaga pesymizm zawodowy i niechęć do pracy lub też odwrotnie niska samoocena zawodowa nauczyciela i malejące zaangażowanie w pracę skutkują poczuciem osamotnienia i zagubienia, zamknięciem się w sobie, obojętnością, a nawet wrogością wobec uczniów, których ma wspierać w rozwoju oraz innych podmiotów – nauczycieli, dyrektora, rodziców. Depersonalizacja ze strony wypa-lającego się nauczyciela może przenosić się też na sferę pozazawo-dową – na członków rodziny, przyjaciół, kolegów. Takie rozumienie mechanizmów wypalenia i ich relacji przedstawiłam na rysunku 2. Musimy bowiem pamiętać, że zawód nauczyciela-wychowawcy-peda-goga wymaga specyficznych cech osobowości i postaw, zaangażowania emocjonalnego i behawioralnego, bezpośredniej komunikacji z uczniem (często trudnym, mało zdyscyplinowanym, nadpobudliwym, zanie-dbanym środowiskowo, pochodzącym z rodziny o niskim statusie społecznym, z niepełnosprawnością), a także z innymi podmiotami środowiska, w tym w szczególności z krytykancko nastawionymi rodzi-cami. Dlatego trudno precyzyjnie ustalić i odpowiedzieć na pytanie, co jest dla danego nauczyciela szczególnie obciążające i wypalające. Jak długotrwały stres i objawy wypalenia są przez niego sygnalizowane – czy jest to sfera fizyczna, psychiczna czy emocjonalna?
Jak podają J. Synal i J. Szempruch, „z racji wielości i różnorodności objawów składających się na syndrom wypalenia zawodowego należy
pamiętać, że wystąpienie jednego lub nawet kilku z nich nie jest jedno-znaczne z wypaleniem. Niezbędna jest pogłębiona autodiagnoza różni-cująca, wykluczająca wystąpienie innych zaburzeń psychofizycznych oraz prowadzenie obserwacji własnych reakcji, kiedy dane symptomy się pojawiają czy też nasilają. Zawsze należy je traktować poważnie i podej-mować działania zaradcze”64.
pojawiają czy też nasilają. Zawsze należy je traktować poważnie i podejmować działania
zaradcze”78.
ZAANGAŻOWANIE ZAWODOWE
PRZESZKODY W PRACY
NISKI POZIOM KOMPETENCJI NISKI STAN WSPARCIA SPOŁECZNEGO
DŁUGOTRWAŁY STRES
wyczerpanie emocjonalne
depersonalizacja obniżone poczucie dokonań osobistych
Rysunek 2. Mechanizm powstawania wypalenia zawodowego i jego komponenty
Źródło: opracowanie własne
WYPALENIE ZAWODOWE NAUCZYCIELI
Rysunek 2. Mechanizm powstawania wypalenia zawodowego i jego komponenty
Źródło: opracowanie własne
Sumując, należy podkreślić, że zagadnieniem wypalenia zawodo-wego nauczycieli zajmuje się wiele nauk: pedagogika, w tym pedeuto-logia, psychopedeuto-logia, socjologia. Dorobek różnych badaczy oparty jest na ogólnej teorii wypalenia – wielo lub jednoczynnikowej. Znaczny wkład w rozpoznanie i wyjaśnienie problemu wypalenia zawodowego na gruncie polskim należy przypisać psychologii społecznej, którą repre-zentuje H. Sęk. Pierwsze jej badania i publikacje na ten temat pojawiły się na początku lat dziewięćdziesiątych. Autorka uznała, że wypalenie zawodowe dotyka często osoby pracujące w sytuacji przewlekłego stresu o dużym nasileniu, który przerasta ich zasoby odpornościowe. Stres ten jest rozumiany jako „dynamiczna sekwencja powiązanych procesów interpretacji i wartościowania stresorów (ocena pierwotna), oceny własnych kompetencji i zasobów (ocena wtórna) oraz powtórnej oceny skuteczności sposobów zmagania się z obciążeniem występu-jącym w pracy zawodowej wymagającej bliskich kontaktów emocjonal-nych i troski o dobro ludzi”65. Zatem główną siłą sprawczą wypalenia jest niepowodzenie, nieumiejętność, nieskuteczność radzenia sobie ze stresem i obciążeniami w pracy. Wypalenie jest następstwem długo-trwałego stresu niezmodyfikowanego aktywnością zaradczą nauczy-ciela66. Dzieje się tak, ponieważ gros kandydatów na nauczycieli oraz osób wkraczających w zawód nie jest świadomych trudnych realiów szkolnych. Wielu z nich jest często idealistycznie (teoretycznie) nasta-wionych do swej złożonej roli. Stąd wszelkie niepowodzenia traktują jako porażkę osobistą, doznając przy tym rozczarowania i apatii. Przy braku umiejętności odreagowania nagromadzonych emocji i elimi-nowania źródeł stresu oraz przy małej świadomości i otwartości na wsparcie i pomoc innych dochodzi do frustracji, poczucia osamot-nienia, wyczerpania sił i motywacji do pracy o rozlicznych skutkach dla nauczycieli, jak i uczniów jako adresatów działań pedagogicznych.
65 Cyt. za: H. Sęk, Wypalenie zawodowe u nauczycieli. Społeczne i podmiotowe uwarunkowania, w: Edukacja
wobec zmiany społecznej, red. J. Brzeziński, L. Witkowski, Toruń-Poznań 1994, s. 327.