Aby omówić wybrane koncepcje i narzędzia diagnozy wypalenia zawodo-wego, warto przypomnieć sobie, czym jest diagnoza w naukach takich jak pedagogika, psychologia, socjologia. Nie jest jednak moim celem szczegó-łowa charakterystyka diagnozy, ale próba ustalenia i opisania skali i symp-tomów wypalenia zawodowego nauczycieli wybranych szkół z regionu głównie Polski południowo-wschodniej. W związku z tym wymienię jedynie niektórych znawców diagnozy psychopedagogiczej i społecznej takich jak: M. Richmond, S. Ziemski, H. Radlińska, J. Korczak, I. Lepal-czyk, T. Pilch, A. Kamiński, S. Kawula, J. Piekarski, A. Janowski, E. Jarosz, E. Wysocka, A. Skałbania i wielu innych.
1 M. Kocór, Szkoła i nauczyciel…
Procedurę diagnostyczną stosujemy, by ustalić istniejący stan rzeczy, jego przyczyny za pomocą różnych metod, technik i narzędzi, adekwat-nych do celów, charakteru badanego zjawiska i środowiska, w którym przeprowadza się diagnozę oraz do własnych możliwości.
Według H. Radlińskiej diagnoza to rozpoznanie przyczyn badanego stanu, ocena jego objawów i możliwości zmian w pożądanym kierunku3. Diagnoza pozytywna (dotycząca stanów indywidualnie i społecznie warto-ściowych), jak i negatywna (zmierzająca do rozpoznawania zaburzeń, nieprawidłowości itp.) są fundamentem badań pedagogicznych ukie-runkowanych na praktykę i jej doskonalenie. Wyniki przeprowadzonej diagnozy mają służyć podejmowaniu działalności reformatorskiej, profi-laktycznej, terapeutycznej i innej.
Skoro diagnoza ma sens praktyczny, powinna więc mieć charakter diagnozy rozwiniętej. Składają się nań różne aspekty zwane diagnozami
cząstkowymi. Zaliczamy do nich:
– aspekt identyfikacyjny (diagnoza przyporządkowująca, klasyfika-cyjna lub typologiczna);
– aspekt genetyczny (zmierza do uzyskania odpowiedzi na pytanie: skąd badane zjawisko się wywodzi; jakie są jego przyczyny i źródła?); – celowościowy (próbuje określić znaczenie badanego zjawiska dla
całości problemu czy danej kategorii zjawisk);
– fazy (na jakim etapie rozwoju znajduje się badany stan rzeczy, zjawisko itp.?);
– rozwojowy (poszukuje się w nim odpowiedzi na pytanie, jak dany stan będzie się rozwijał; jakie czynniki mogą pogłębić lub ograniczyć czy też wyeliminować badane zjawisko?)4.
3 H. Radlińska, Pedagogika społeczna, Wrocław 1961, s. 370.
4 Bliżej charakteryzuje je T. Pilch, Pedagogika społeczna, Warszawa 1995, s. 51–70 oraz inni, m.in. w:
Elementy diagnostyki pedagogicznej, red. I. Lepalczyk, J. Badura, Warszawa 1987, s. 31–45, E. Wysocka, Człowiek i środowisko życia. Podstawy teoretyczno-metodologiczne diagnozy, Warszawa 2007, s. 45–149;
E. Wysocka, E. Jarosz, Diagnoza psychopedagogiczna. Podstawowe problemy i rozwiązania, Warszawa
Należy jednak pamiętać, że nie zawsze występują wszystkie aspekty diagnozy i nie zawsze są one jednakowo ważne. Podstawą diagnozy wstępnej są diagnoza przyporządkowująca i genetyczna lub inaczej przy-czynowa i ewentualnie diagnoza celowościowa (znaczenia). Elementy diagnozy rozwiniętej, która jest podstawą diagnozy decyzyjnej, przed-stawia rysunek 3.
– rozwojowy (poszukuje się w nim odpowiedzi na pytanie, jak dany stan będzie się rozwijał; jakie czynniki mogą pogłębić lub ograniczyć czy też
wyeliminować badane zjawisko?)178.
Należy jednak pamiętać, że nie zawsze występują wszystkie aspekty diagnozy i nie zawsze są one jednakowo ważne. Podstawą diagnozy wstępnej są diagnoza przyporządkowująca i genetyczna lub inaczej przyczynowa i ewentualnie diagnoza celowościowa (znaczenia). Elementy diagnozy rozwiniętej, która jest podstawą diagnozy decyzyjnej, przedstawia rysunek 3.
I – identyfikacyjna, II – genetyczna III – celowościowa IV – fazy V – rozwojowa
Rysunek 3. Składowe (aspekty) diagnozy rozwiniętej wypalenia zawodowego nauczycieli
Źródło: opracowanie własne na podstawie analizy literatury zagadnienia
W oparciu o wyróżnioną definicję za wstępną diagnozę zjawiska wypalenia zawodowego wśród nauczycieli przyjęłam w niniejszym
opracowaniu analizę i interpretację wyników badań empirycznych prowadzonych wśród nauczycieli za pomocą testu odczuć zawodowych C. Maslach i autorskiej wersji kwestionariusza ankiety na temat problemów, stresu i wypalenia zawodowego nauczycieli. Diagnoza została dokonana na podstawie analizy ilościowej i jakościowej otrzymanych tą drogą danych, obejmując opis wypalenia ogółem i jego składowych.
178 Bliżej charakteryzuje je T. Pilch, Pedagogika społeczna, Warszawa 1995, s. 51–70 oraz inni, m.in. w: Elementy diagnostyki pedagogicznej, red. I. Lepalczyk, J. Badura,
Warszawa 1987, s. 31–45, E. Wysocka, Człowiek i środowisko życia. Podstawy teoretyczno-metodologiczne diagnozy, Warszawa 2007, s. 45–149; E. Wysocka, E. Jarosz, Diagnoza psychopedagogiczna. Podstawowe problemy i rozwiązania, Warszawa 2006.
symptomy, rodzaj, cechy, wypalenia przyczyny i źródła, determinanty znaczenie, skutki indywidualne i społeczne zasięg, natężenie, dynamika co dalej? co można zrobić?
Rysunek 3. Składowe (aspekty) diagnozy rozwiniętej wypalenia zawodowego nauczycieli
Źródło: opracowanie własne na podstawie analizy literatury zagadnienia
W oparciu o wyróżnioną definicję za wstępną diagnozę zjawiska
wypa-lenia zawodowego wśród nauczycieli przyjęłam w niniejszym opracowaniu
analizę i interpretację wyników badań empirycznych prowadzonych wśród nauczycieli za pomocą testu odczuć zawodowych C. Maslach i autorskiej wersji kwestionariusza ankiety na temat problemów, stresu i wypalenia zawodowego nauczycieli. Diagnoza została dokonana na podstawie analizy ilościowej i jakościowej otrzymanych tą drogą danych, obejmując opis wypa-lenia ogółem i jego składowych. Poszukiwałam też informacji na temat przy-czyn i źródeł wypalenia w opinii badanych, a także starałam się wskazać znaczenie, etap rozwoju i ocenić możliwości zmian w kierunku pedago-gicznie pożądanym – dla celów jednostkowych i grupowych czy społecznych. Zanim przejdę jednak do analizy i interpretacji wyników badań nad zjawiskiem wypalenia zawodowego nauczycieli, warto zaakcentować inne, realizowane w tym kierunku badania. Chcąc bowiem uzyskać warto-ściowy materiał empiryczny, należy go poznać z różnych źródeł i przeana-lizować z różnych stron. Takie możliwości dają badania ilościowo-jako-ściowe (tzw. triangulacja badań), a także badania podłużne, ujmujące dyna-mikę zjawiska czy eksperymentalne w zakresie jego ograniczania np. profi-laktyki i terapii. Dlatego diagnoza czynników powodujących długotrwały
stres i wypalenie zawodowe nauczycieli oraz poznanie sposobów radzenia sobie z nimi i stanu wsparcia społecznego powinny stać się podstawą opra-cowania raportu kondycji kadry nauczycielskiej w Polsce, a w dalszej kolej-ności podjęcia wieloobszarowych działań prewencyjnych i naprawczych. Skuteczna profilaktyka wypalenia zawodowego wymaga bowiem okre-ślenia natężenia i zakresu zjawiska, jego przyczyn, mechanizmów a symp-tomów i dynamiki. Dlatego konieczne jest ciągłe prowadzenie badań nad nauczycielem – jego zasobami, środowiskiem życia i pracy w zmiennych warunkach.
Podejmując próbę określenia modelu diagnozy wypalenia zawodowego kadry nauczycielskiej w świetle analizy literatury przedmiotu i własnych doświadczeń badawczych, można przyjąć, że składają się nań: diagnoza
wstępna-wyjściowa i diagnoza rozwinięta-pełna.
Diagnoza wstępna obejmuje rozpoznanie cech, objawów,
specy-fiki i uwarunkowań wypalenia pełnoobjawowego złożonego z: wyczer-pania emocjonalnego, depersonalizacji i niskiej samooceny (obniżenia poczucia dokonań osobistych) lub wypalenia cząstkowego jako zagrożenia dalszym wypalaniem się w zawodzie z coraz większymi, wielowymiaro-wymi i długotrwałymi konsekwencjami. Dopiero po wstępnym rozpoznaniu skali zjawiska i sformułowaniu wniosku o jego występowaniu można przejść do diagnozy rozwiniętej. Wstępnie zdobyta wiedza o syndromie wypalenia pozwala dobrać odpowiednie metody, techniki i narzędzia badań właści-wych, a także rozłożyć diagnozę na kilka etapów, aby zastosować obiek-tywny wgląd i pomiar oraz wejść w świat wewnętrzny uczących i bliżej poznać mechanizmy ich wypalenia. Takie możliwości daje tylko diagnoza
pełna, która oprócz bliższego rozpoznania specyfiki i etapu rozwoju
wypa-lenia oraz jego najbardziej rozwiniętych komponentów, pozwoli:
– uzyskać bliższe informacje na temat jej czynników podmioto-wych i pozapodmiotopodmioto-wych;
– określić pedagogiczny i społeczny wymiar wypalenia, jego znaczenie i zagrożenie;
– ustalić etap rozwojowy, dynamikę wypalenia zawodowego ogółem i w poszczególnych wymiarach: emocjonalnym, interpersonalnym i beha-wioralnym (zgodnie z przyjętą definicją);
– przewidzieć dalsze konsekwencje oraz prognozować jego rozwój, gdy zostaną zaplanowane i podjęte odpowiednie działania interwencyjne, pomocowe czy też prewencyjne i naprawcze.
Diagnozie wstępnej wypalenia przyświeca głównie cel poznawczy, a w jego ramach:
– eksploracja zjawiska wypalenia zawodowego nauczycieli, które jest niewystarczająco rozpoznane i w pewnym sensie nowe, stąd wymaga zastosowania wielu technik, a w szczególności istotna jest repre-zentatywność próby, która wymaga dużego wysiłku badawczego nawet w badaniach sondażowych. Warto więc tworzyć zespoły badawcze w różnych ośrodkach i uczelniach, które będą prowa-dzić badania terenowe i współpracować między sobą dla stwo-rzenia pełnego raportu wypalenia zawodowego nauczycieli w Polsce. Tak być powinno z wszystkimi innymi tematami, które znalazłyby się w krajowym rejestrze inicjatyw badawczych i każdy badacz powinien mieć do nich równy dostęp, jeśli jest to jego obszar zainteresowań i chce mieć wkład w zagadnienie, oferując swój udział, pomysły i badania na adekwatnym do jego miejsca zamieszkania czy pracy terenie.
– Opis zjawiska wypalenia zawodowego nauczycieli za pomocą: danych zebranych z różnych źródeł, z użyciem różnych metod, technik badaw-czych i skal pomiarowych – testów i kwestionariuszy ankiet, doku-mentów itp. Dzięki nim możliwe jest ustalenie jego natężenia i zakresu, struktury oraz składowych, etapów i symptomów, jak też ich zróż-nicowania pod względem cech społeczno-demograficznych nauczy-cieli: płci, wieku, stażu pracy, stopnia awansu zawodowego, typu miejscowości i szkoły, nauczanego przedmiotu, posiadanych kwali-fikacji, typu ukończonej szkoły wyższej, stanu cywilnego, sytuacji rodzinnej, materialnej itp. Opis ten należy uzupełniać indywidu-alnymi cechami i podejściami z różnych perspektyw takich jak: nastawienie do zawodu, motywacja wewnętrzna, system wartości. Warto również uwzględniać doświadczenia i przeżycia nauczycieli, ujawniane w wyniku badań jakościowych za pomocą: obserwacji, wywiadów, technik projekcyjnych, różnych dokumentów, narracji, materiałów pamiętnikarskich i innych.
Badaniom przyświecać powinien cel teoretyczny, który wiąże się z poszukiwaniem związków między zmiennymi w przypadku pomiaru zjawiska i stosowania w nim metod ilościowych oraz z ustalaniem uwarun-kowań syndromu wypalenia zawodowego oraz wyjaśnianiem jego poziomu, zakresu, nasilenia, symptomów, skutków. W kontekście zaś badań jako-ściowych dąży się do ujęcia problemu z perspektywy nauczycieli, których problem dotyka i myślenia ich kategoriami. Badacz zmierza do odkry-wania subiektywnych odczuć i doświadczeń jednostkowych, ich kontekstu kulturowego i rozumienia zagrożonego wypaleniem, wypalającego się czy też już wypalonego nauczyciela.
Proces ten obejmuje:
– wyjaśnianie – po wstępnym rozpoznaniu zjawiska wypalenia zawo-dowego nauczycieli, określeniu jego skali i natężenia oraz scharak-teryzowaniu najczęstszych objawów, ukazaniu ewentualnych różnic między nimi z uwagi na cechy społeczno-demograficzne takie jak płeć, wiek, miejsce zamieszkania, poziom wykształcenia, typ ukończonej szkoły itp., badacz podejmuje się możliwie najpełniejszego wyjaśnienia ujawnionego we wcześniejszym etapie stanu. Ustalenie bezpośred-nich i pośredbezpośred-nich przyczyn wypalenia zawodowego nauczycieli nie jest sprawą łatwą i wymaga często złożonych czynności (czy będzie to wyjaśnianie nomotetyczne, w którym mamy do czynienia z więk-szością przypadków, czy też wyjaśnienie idiograficzne, kiedy anali-zujemy jednostkę, jej trudności w pracy oraz syndrom wypalenia ujawniający się w tylko dla niej charakterystyczny sposób w okre-ślonym kontekście).
Jak już wspominałam, diagnoza wyjściowa lub inaczej wstępna ma na celu rozeznać zjawisko, opisać i wskazać jego przyczyny. Natomiast
diagnoza pełna lub inaczej rozwinięta ma służyć podjęciu decyzji co do
jego zmiany – zaprojektowania działań pomocowych i profilaktycz-nych. Dlatego przyświeca jej cel nie tylko opisowy i wyjaśniający, ale
również praktyczny poprzez inicjowanie i wdrażanie zmian,
udoskona-lanie, eksperymentowanie. Oznacza to, że diagnoza rozwinięta obej-muje pięć wyróżnionych wcześniej aspektów i ma charakter decyzyjny, bo obok ustalenia, opisania, wyjaśnienia służy podejmowaniu decyzji
odnoszących się do udzielania wsparcia, specjalistycznej pomocy i zapo-biegania wypaleniu.
Oprócz badań ilościowych sygnalizujących zaistniały problem, jego nasilenie, symptomy, przyczyny i rozwój, niezmiernie wartościowe jest podejście jakościowe – interpretacyjno-rozumiejące do wypa-lenia zawodowego. Nie każdy bowiem nauczyciel tak samo z wiekiem wypala się, nie każdy tak samo postrzega i traktuje dany problem, tak samo nań reaguje, radzi sobie ze stresem i ma takie samo lub podobne oparcie w innych. Problem wypalenia zawodowego nauczycieli wymaga zatem opisania, interpretacji i zrozumienia poszczególnych przypadków osadzonych w szerszym kontekście społeczno-kulturowym. Niezmiernie wartościowa wydaje się interpretacja sensów i znaczeń, jakie nauczy-ciele nadają wypalaniu się w zawodzie. Doświadczanie stresu, osobista reakcja na stres i otrzymywane wsparcie z zewnątrz oraz uczucia towa-rzyszące wypaleniu zawodowemu z perspektywy nauczycieli, ich sposobu widzenia świata, doświadczeń i wnętrza wydają się bardzo istotnym podejściem badawczym jakościowym do diagnozy konkretnych przy-padków z uwzględnieniem indywidualnych cech nauczyciela, roli środo-wiska pracy i życia. Jednakże obydwa podejścia – pozytywistyczne i feno-menologiczne – są niezmiernie istotne i wartościowe dla jego całościo-wego oglądu oraz wyjaśnień nomotetycznych i idiograficznych. Z tego więc względu bardzo cenna i istotna w pełnym rozpoznaniu i wyjaśnieniu zjawiska jest triangulacja badań, czyli łączenie badań ilościowych z podej-ściem jakościowym, w tym triangulacji metod i badaczy, danych, a nawet teorii5. Chodzi o wykorzystywanie modeli badań wypalenia zawodowego, które dotąd wypracowano, ale też konstruowanie nowych modeli oraz sposobów jego poznawania i wyjaśniania. Istotne jest wiązanie podejścia ilościowego z podejściem jakościowym w badaniu syndromu wypalenia
5 Na temat triangulacji badań oraz badań diagnostycznych i ich charakteru w zależności od celu pisze
m.in. S. Palka, Metodologia. Badania. Praktyka pedagogiczna, Gdańsk 2006, s. 38–68; K. Rubacha,
Metodologia badań nad edukacją, Warszawa 2008, s. 20–37; W. Dróżka, Triangulacja badań. Badania empiryczne ilościowe i jakościowe, w: Podstawy metodologii badań w pedagogice, red. S. Palka, Gdańsk
2010, s. 124–135; D. Skulicz, Badania opisowe i diagnostyczne, w: Podstawy metodologii badań…,
s. 221–236; taż, Diagnozowanie pedagogiczne, w: Orientacje w metodologii badań pedagogicznych, red.
zawodowego jako zjawiska o określonym stopniu i zakresie, ale też procesu jednostkowego zanikania sił psychicznych i fizycznych w pracy pedago-gicznej. O wiązaniu badań teoretycznych i praktycznych oraz ilościo-wych i jakościoilościo-wych od lat pisze w silościo-wych pracach S. Palka6. Warto w tym miejscu przytoczyć fragment jego najnowszej pracy7, która sama w sobie jest unikatowym przykładem takich powiązań dla opisywania i wyja-śniania, ale też interpretacji i rozumienia tego, co interesuje badacza. Wspomniany autor tak oto pisze: „Pragnę tu wyraźnie podkreślić, że wiązanie podejścia ilościowego z podejściem jakościowym nie oznacza, że te podejścia są scalone z sobą, zarówno badanie ilościowe, jak i jako-ściowe mają inne założenia poznawcze i inne sposoby gromadzenia danych, wiązanie działań w tym zakresie jest próbą triangulacji podejść poznaw-czych, zatem badacz stara się poznać fakty, zjawiska i procesy pedago-giczne z dwóch różnych pozycji, dzięki czemu zyskuje bogatsze dane”8. Takie też było i moje zamierzenie w prowadzonych badaniach.
Niewątpliwie jednak przeprowadzenie pełnej diagnozy wypalenia zawodowego u nauczycieli jest zadaniem bardzo trudnym i rzadko zdarza się, aby jeden badacz miał za sobą badania reprezentatywne pełne, nie mówiąc o badaniach przekrojowych, dynamicznych podłużnych, ekspe-rymentalnych, które są bardzo potrzebne i wartościowe, aczkolwiek bardzo czasochłonne, złożone i kosztowne. Dlatego badacze syndromu wypalenia powinni zapoznawać się z nowymi opracowaniami i inicja-tywami, by uzupełniać, doskonalić proces penetracji zjawiska, wdrażać nowe pomysły i budować efektywny system profilaktyki oraz wsparcia nauczycieli w tym zakresie. Dzięki temu mogliby łączyć się w zespoły eksperckie, które współpracowałyby z zakładami kształcenia i pracy nauczycieli oraz z gremiami decyzyjnymi we wdrażaniu zmian nastawio-nych na troskę o uczniów, ale też o nauczycieli.
6 S. Palka, Teoria pedagogiczna a praktyczne doświadczenia nauczycieli, Warszawa 1989; tenże,
Pedagogika w stanie tworzenia, Kraków 1999; tenże, Metodologia. Badania…
7 S. Palka, Wiązanie podejść metodologicznych w pedagogice teoretyczno-praktycznej, Kraków 2018.