Jak wynika z powyższych rozważań, skutkiem długotrwałego stresu oraz bezradności w radzeniu sobie z nim w pracy (przy braku zrozu-mienia i wsparcia społecznego) jest postępujący proces wyczerpania emocjo-nalnego, unikania kontaktów z ludźmi, depersonalizowania uczniów-wy-chowanków, a także obniżanie się poczucia sprawstwa i dokonań osobi-stych. Widzimy zatem znaczącą różnicę między stresem a wypaleniem zawodowym nauczycieli, przyjmując trójwymiarową definicję wypalenia C. Maslach, H. Sęk czy innych autorów. Skoro na wypalenie zawodowe składa się wiele symptomów jak wyczerpanie emocjonalne, depersonali-zacja i obniżone poczucie dokonań osobistych to skutki wypalenia obejmują wszystkie trzy sfery: emocjonalną, interpersonalną i motywacyjno-beha-wioralną nauczycieli. Wypalający się nauczyciel jest nerwowy, nierzadko agresywny i sfrustrowany, ma pretensje do siebie i innych, których obwinia za swoje niepowodzenia, dystansuje się od bezpośrednich kontaktów, jest wyczerpany fizycznie, nie widzi sensu swoich działań, czuje się bezradny, rozczarowany, załamany. Istotne jest więc uświadomienie sobie szero-kich następstw wypalenia zawodowego: jednostkowych – dla samego nauczyciela, grupowych – dla klasy, szkoły, rodziny, grupy współpracow-ników i społecznych. W tym podrozdziale podjęłam próbę wskazania głów-nych kierunków działań pomocowych dla nauczycieli już wypalogłów-nych i wypa-lających się zawodowo, polegających na rozwijaniu więzi i kontaktów inter-personalnych oraz budowaniu sieci wsparcia społecznego. Rozdział ten jest nowy w stosunku do poprzedniego opracowania155. Został oparty na analizie literatury naukowej i wynikach badań na ten temat.
Zespół wypalenia zawodowego jako złożone, dynamicznie rozwi-jające się zjawisko, w różnym stopniu utrudnia i dezorganizuje funk-cjonowanie nauczycieli w czasie pracy i poza nią. Przynosi negatywne konsekwencje w działalności pedagogicznej, życiu rodzinnym i towarzy-skim. Może ono prowadzić do zaburzeń w funkcjonowaniu fizycznym, psychicznym, jak i społecznym. Bliżej zostały one opisane przy analizie
zagadnienia etapów i symptomów wypalenia. Dlatego w niniejszym podrozdziale zostaną potraktowane bardziej syntetycznie.
S. Kozak, powołując się na stanowisko Fenglera156, traktuje wypa-lenie zawodowe jako „powoli zaczynający się lub nagle ujawniający się stan wyczerpania cielesnego, duchowego i uczuciowego, który można dostrzec w życiu zawodowym, ale który po pewnym okresie przenika do innych sfer życia, wpływa na związek partnerski, rodzinę i krąg przyjaciół”157.
Kryzys zawodowy nauczyciela przenosi się na jego życie rodzinne i stosunki z innymi ludźmi, nie tylko z uczniami, ale na kontakty z rodzicami, dyrektorem szkoły, pedagogiem szkolnym i innymi nauczycielami. Zaczynają się konflikty i nieporozumienia, które nasi-lają objawy wypalenia. Błędne koło powstaje, jeśli nauczyciel nie ma sił i wsparcia innych.
Najbardziej brzemienne w skutkach jest depersonalizowanie uczniów, utrata wiary we własne możliwości i kompetencje oraz spraw-stwo procesów rozwojowych wychowanków. Powoduje to spadek zaan-gażowania i niechęć nauczycieli do pracy, nie wspominając o udzielaniu pomocy uczniom. Są to objawy związane bezpośrednio z wykonywaną pracą, rodzące skutki pedagogiczne w postaci obniżenia jakości usług edukacyjnych. Zapewne rosnący lęk i obawy nauczycieli, poczucie zagrożenia i niekompetencji, narastające niezadowolenie, niechęć do pracy nie służą dobru uczniów i kształtowaniu pozytywnych postaw życiowych. Wypalony nauczyciel nie będzie aktywny i efektywny, jeśli potrzebuje pomocy i wsparcia.
Liczne i różnorodne, choć nierzadko ukryte objawy wypalenia zawo-dowego u nauczycieli są bezpośrednio związane z konsekwencjami rozpo-ścierającymi się na wszystkie sfery ich życia. Bezzasadne wydaje się więc ponowne ich wyliczanie. Ogółem można powiedzieć, że wypalenie przynosi negatywne skutki zarówno dla jednostki, rodziny, jak i przede wszystkim dla adresatów działań edukacyjnych. W przypadku nauczycieli są one
156 J. Fengler, Pomaganie…
bezpośrednio związane z jakością kształcenia i wychowania. Nauczyciel wyczerpany emocjonalnie staje się coraz bardziej obojętny i bezradny wobec problemów szkolnej codzienności i rozwoju młodzieży. Prze-żywa kryzys i rozczarowanie, więc nie doskonali się i nie rozwija, traci wiarę we własne siły i możliwości, a jego działania mają raczej pozorny charakter. Nie angażuje się już aktywnie w swoją pracę, unika bezpo-średnich kontaktów z uczniami, którzy zamykają się w sobie lub stają się agresywni, gdyż czują się lekceważeni, odtrąceni, pomijani, są etykieto-wani lub przedmiotowo traktoetykieto-wani. Tu błędne koło się zamyka: trudne warunki pracy (materialno-finansowe, organizacyjno-techniczne) wywo-łujące stres, niewystarczające przygotowanie nauczycieli, brak wsparcia, wyczerpanie fizyczne i psychiczne, zmniejszona aktywność, brak satys-fakcji zawodowej, negatywna postawa wobec pracy, niskie jej efekty, mało efektywna, dysfunkcjonalna edukacja nauczycieli, kryzys moralny i niska kondycja społeczeństwa, mało kompetentna i nieefektywna kadra, niski wzrost gospodarczy itd.
Można więc pogrupować następstwa wypalenia jako
bezpo-średnie i pobezpo-średnie. Bezpobezpo-średnie konsekwencje wypalenia
zawodo-wego nauczycieli (pedagogiczne) są związane z obniżoną jakością usług edukacyjnych. Wynikają one głównie z fizycznego, psychicz-nego i emocjonalpsychicz-nego wyczerpania nauczycieli, które zaburzają jego kontakt z otoczeniem, obniżają samoocenę, rodzą pesymizm, frustrację, apatię. Niska jakość czy wręcz pozory pracy wypalającego się środowiska pedagogów spowodowane są bezpośrednimi skutkami syndromu wypa-lenia, a mianowicie: utratą werwy i zapału do aktywności zawodowej, pomocy uczniom i współdziałania z nimi, poczuciem, że stale brakuje nauczycielom czasu, lękiem przed wychodzeniem do pracy i kontak-tami społecznymi, które są instrumentem roli zawodowej nauczyciela; rosnącym poczuciem niekompetencji a nawet rozczarowania, brakiem wpływu na zaistniałą trudną sytuację i pomysłów na wyjście z niej, poczuciem marnowania czasu, trudnościami w realizacji określo-nych zadań, wyrażaniu pedagogiczokreślo-nych ocen i opinii, schematyzmem myślenia i działania, unikaniem problemów, które nauczyciel powinien rozwiązywać, utrzymującym się wobec uczniów dystansem uczuciowym,
pretensjami i negatywną postawą wobec przełożonych, współpracow-ników, rodziców i innych osób158.
Natomiast skutki pośrednie to koszty społeczne, kulturowe i gospo-darczo-ekonomiczne sfrustrowanych, wypalających się w różnych sferach nauczycieli, którzy poprzez zachowania mogą nieświadomie utrwalać negatywne postawy uczniów, rodziców, współpracowników itp.
Innym sposobem podziału konsekwencji wypalenia zawodowego kadry nauczającej są skutki: pedagogiczne i pozapedagogiczne. Te pierwsze łączą się z obniżoną jakością usług w zakresie kształcenia, wychowania i opieki. Koszty pozaedukacyjne zaś to wszystkie inne konsekwencje wypalenia związane z funkcjonowaniem indywidualnym, rodzinnym i społecznym nauczycieli poza pracą zawodową. Odnoszą się one do zdrowia fizycz-nego, psychicznego i społeczfizycz-nego, stanu emocjonalfizycz-nego, więzi rodzin-nych, koleżeńskich i innych.
Ogółem można wyróżnić następujące skutki wypalenia zawodowego nauczycieli:
– skutki fizyczne, a więc dominujące poczucie zmęczenia, zakłócenie snu, zaburzenia apetytu, problemy zdrowotne, obniżenie potrzeb seksualnych, nadużywanie alkoholu, leków, palenie tytoniu, zanie-dbywanie aktywności fizycznej, a także różne schorzenia;
– skutki psychiczne i emocjonalne: obniżenie i zmienność nastrojów, przygnębienie, poczucie znużenia, bezradności, pustki, osamot-nienia, brak celu, obniżenie samooceny, brak wiary w zmianę sytuacji, niekontrolowana agresja, negatywne postawy i myśli, lęki, depresje, pesymizm zawodowy i życiowy, fatalizm, a nawet próby samobójcze; – skutki rodzinne i społeczne: obniżenie zainteresowania członkami
rodziny, pielęgnowania uczuć, szybkie wpadanie w irytację i złość, spędzanie dużo czasu poza domem, lekceważenie obowiązków, obni-żanie poczucia bezpieczeństwa i wsparcia159.
158 A. Sirdak, Zespół wypalenia zawodowego – psychospołeczne uwarunkowania, zapobieganie, „Wspólne
Tematy”, 2008, nr 4, s. 47.
159 O złożoności tego procesu i mechanizmie błędnego koła objawów i skutków pisze wielu autorów,
m.in.: M. Burisch, W poszukiwaniu teorii…, s. 58–82; J. Synal, J. Szempruch, Od zapału do wypalenia…,
Inny podział następstw wypalenia zawodowego nauczycieli obejmuje: – skutki indywidualne dotyczące pogarszającej się kondycji
fizycznej i psychicznej pojedynczych nauczycieli z syndromem wypa-lenia, a także ich wyczerpania emocjonalnego, małej efektywności pracy dydaktyczno-wychowawczej i rozwijającego się doń nega-tywnego, a nawet wrogiego nastawienia, pesymizmu zawodowego, poczucia bezradności i niemocy;
– skutki rodzinne to problemy przenoszone z pracy do życia rodzin-nego, kłótnie i konflikty, oziębłość wobec członków rodziny, przemoc, wyłączanie się z życia rodzinnego, zaniedbywanie i lekceważenie rodzinnych obowiązków, przemoc w rodzinie i rozwody itp.;
– skutki społeczne obejmujące następstwa depersonalizowania uczniów i dysfunkcjonalności nauczyciela, przeżywającego kryzys i zała-manie z powodu nadmiernego eksploatowania sił i poczucia miernych efektów; przekazywanie negatywnych wzorców zachowań i doświad-czeń, które wypaczają osobowość uczniów, nie motywują ich do pracy nad sobą i ciągłego rozwoju.
Należy ponadto uświadomić sobie straty ekonomiczne, jakie ponosi państwo i społeczeństwo, gdy nauczyciele nie pracują już wydajnie, korzy-stają z pomocy psychologicznej i medycznej, opuszczają zajęcia, spóź-niają się i lekceważą swoje zawodowe obowiązki, a nawet pozostawiają pracę, która dotychczas dawała im satysfakcję. Uruchomiony również proces reform oświatowych nie znajduje poparcia sfrustrowanych nauczy-cieli, którzy nie wierzą w swoje siły, w zmianę na lepsze, w profesjonalną pomoc i wsparcie społeczne, w zmianę warunków pracy i płacy, w podnie-sienie ich prestiżu społecznego itp.
Warto w tym miejscu odwołać się do badań, które prowadziła I. Kijowska wśród nauczycieli wyrażających swój stan wypalenia za pomocą prac plastycznych i wypowiedzi werbalnych. Badani nauczy-ciele w swoich ilustracjach określali wypalenie głównie jako: utratę energii życiowej („więdnięcie”), poczucie osamotnienia, egzystencjalnej pustki – zawieszenie w próżni, znalezienie się w pułapce czy w zamkniętym kręgu otoczonym błyskawicami. Akcentowali oni obciążenie zawodowe. Przedstawiali siebie jako: więdnący kwiat lub dom, który w połowie
legł w gruzach, jako zniechęconą jednostkę z opuszczoną głową i ramio-nami, uciekająca w marzenia lub na bezludną wyspę. Podkreślali nega-tywny wpływ warunków pracy i brak wsparcia przełożonych160. Nie chcieli jednak pamiętać, że do trudnych warunków pracy dochodzą deficyty osobowościowe (cechy mentalne ich samych – idealizowanie pracy, instru-mentalne podejście do roli zawodowej, stereotypy myślowe, zamknięcie się na nowe pomysły), doświadczenia oraz krytyka ze strony innych osób. Ta ostatnia ma bowiem nierzadko moc uzdrawiającą, inspirującą do usta-wicznej zmiany zastanych warunków pracy i rozwoju samego siebie dla dobra drugiego człowieka, czyli wychowanka.
Zarówno pedagogika praktycznie, jak i teoretycznie zorientowana, wyma-gają nieustannej diagnozy rzeczywistości edukacyjnej, jej kontekstów społecznych i uwarunkowań. Dzięki temu projektujemy i dokonujemy zmian w kierunku pedagogicznie pożądanym, chcąc eliminować lub ograniczać stany negatywne, krytyczne, a wzmacniając zjawiska i zacho-wania dobre, rozwojowo korzystne. W ten sposób staramy się podtrzy-mywać i ugruntowywać diagnozowany pozytywnie stan, a zmieniać, wyrównywać różne dysfunkcje, dysproporcje, braki, eliminować stany złe i ich determinanty. Takie też zamiary towarzyszą badaczom omawia-nego zjawiska.
Ustalenie specyficznych cech i objawów wypalenia, wniknięcie w jego determinanty i określenie etapu rozwoju pozwoli zaprojektować dzia-łania pomocowe i zorganizować wsparcie dla osób zagrożonych, wypa-lających się i już wypalonych zawodowo. Diagnoza wypalenia umożliwi wdrażanie programów profilaktycznych ukierunkowanych na wspoma-ganie w rozwoju nauczycieli wychowawców z udziałem różnych podmiotów szkoły i lokalnego środowiska, a także modyfikowanie ich działań za pomocą zasobów osobistych.
Doskonalenie praktyki oświatowej i społecznej wzbogaca teorię na temat czynników, którymi możemy sterować i manipulować, wywołując pożądane zmiany lub też zapobiegając negatywnym zjawiskom, sytu-acjom, zachowaniom. Takie możliwości daje eksperyment pedagogiczny, którego podstawą jest „diagnoza wyjściowa” jako rozpoznanie interesu-jącego stanu rzeczy, jego specyfiki, skali i uwarunkowań, tzw. zmiennych
manipulowanych. Aby bliżej zastanowić się nad możliwościami badania tego złożonego, dynamicznego, lecz często ukrytego zjawiska, jakim jest wypalenie zawodowe kadry nauczycielskiej, należy najpierw zapo-znać się z tym, co oferuje diagnostyka i jakie podejścia dominują wśród badaczy tego problemu.
Rozdział ten jest odmienny i znacznie bardziej wzbogacony o nowe treści w stosunku do wstępnego opracowania1. Pominięte zostały ogólne kwestie szkoły i nauczyciela w obliczu dokonanych i dokonujących się przemian oraz kryzysu oświatowego, którego ważnym symptomem jest zjawisko wypalenia zawodowego nauczycieli. Rozbudowałam natomiast nie tylko teoretyczne aspekty wypalenia, ale i jego diagnozę – wybrane koncepcje i stan badań. Bliżej sprecyzowałam metodologiczne założenia poszerzonych badań, których wyniki są opisane w III, a także i w IV rozdziale. Od czasu ukazania się mojego pierwszego opracowania2, pojawiły się nowe publikacje i badania oraz różnorodne propozycje i rozwiązania ograniczania i eliminowania wypalenia, na które powołuję się w monografii.