O ile technika badawcza oznacza czynność, np. obserwowanie, prowa-dzenie wywiadu, o tyle „narzędzie badawcze to instrument służący do technicznego gromadzenia danych z badań”139, czy inaczej „środek pomoc-niczy wykorzystywany przy gromadzeniu materiałów empirycznych przy-datnych przy rozwiązywaniu podjętego problemu badań”140.
Do badania wypalenia zawodowego nauczycieli oraz jego determi-nantów użyłam dwóch narzędzi badawczych. Pierwsze z nich to własnej konstrukcji kwestionariusz ankiety dla nauczycieli na temat problemów, stresu i wypalenia zawodowego, drugie zaś narzędzie jest nieco zmodyfi-kowaną polską wersją T. Pasikowskiego Kwestionariusza wypalenia zawo-dowego C. Maslach141 z pięciostopniową skalą ocen typu R. Likerta, której użyto w pierwszym etapie badań. W kolejnych latach skala została zmie-niona na 7-stopniową, jak proponują badacze, począwszy od „nigdy”,
139 A.W. Maszke, Metody i techniki…, s. 152.
140 Z. Skorny, Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki, Warszawa 1984, s. 95.
„raz do roku i rzadziej”, „kilka razy w roku”, „raz w miesiącu”, „kilka razy w miesiącu”, „raz w tygodniu”, „kilka razy w tygodniu” do „codziennie”.
Pragnę przypomnieć, że kwestionariusz ankiety to arkusz papieru z wydrukowaną listą pytań oraz mniej lub bardziej zamkniętym zbiorem możliwych odpowiedzi. Spośród nich osoby badane wybie-rają te, które uznają za właściwe142, zgodnie z ich osobistymi przekona-niami i odczuciami. W przypadku nauczycieli były to doświadczenia zawodowe, problemy i sytuacje stresujące, wyrażane w odpowiedziach na pytania zamknięte, półotwarte i otwarte, dające dużą swobodę arty-kułowania myśli i skojarzeń respondentów. W kwestionariuszu ankiety zawarłam skalę typu R. Likerta, w celu dokonania analizy odpowiedzi nauczycieli i poznania prezentowanych przez nich opinii, ocen i odczuć.
Skala R. Likerta to pięciostopniowa skala, którą wykorzystuje się w kwestionariuszach ankiet i wywiadach kwestionariuszowych. Dzięki niej uzyskać można odpowiedź dotyczącą stopnia akceptacji zjawiska, zdarzenia, sytuacji itp. Jest ona wykorzystywana do mierzenia postaw wobec konkretnych problemów, zagadnień, czy opinii. Skala ta składa się z kafeterii liczącej pięć odpowiedzi ułożonych w określonym porządku od stopnia całkowitej akceptacji do całkowitego odrzucenia. Każdej odpo-wiedzi przyporządkowane są liczby od 1 do 5, gdzie 5 oznacza całkowite uznanie, iż dane twierdzenie jest prawdziwe, natomiast 1 – jego całko-wite odrzucenie. Badany ma za zadanie określić, w jakim stopniu zgadza się z danym twierdzeniem. Wybiera tę możliwość, która najbardziej odpo-wiada jego odczuciom143.
Kwestionariusz ankiety, którym posłużyłam się w badaniach, składał się z trzech dopełniających się części: formalno-organizacyjnej, części zasad-niczej oraz tzw. metryczki, umożliwiającej określenie struktury i scharak-teryzowanie osób badanych, z uwzględnieniem ich płci, wieku, stażu pracy, typu miejscowości i szkoły, w której pracowali, jak również typu ukoń-czonej szkoły wyższej, stopnia awansu zawodowego, stanu cywilnego itp.
142 A.W. Maszke, Metodologiczne podstawy badań pedagogicznych, Rzeszów 2004, s. 183.
Pierwsze narzędzie badawcze mojego autorstwa na temat problemów nauczycielskiego zawodu i wypalenia jest przeznaczone do badań maso-wych wśród nauczycieli różnych typów szkół miejskich i wiejskich, rozproszonych na dużym terenie. Można go wykorzystać do zewnętrz-nego badania zjawiska. Zastosowany kwestionariusz miał na celu rozpoznanie zasięgu i natężenia wypalenia jako zjawiska społecznego. Wnika on w odczucia zawodowe nauczycieli, ich opinie i przekonania edukacyjne, doświadczanie stresu zawodowego, radzenie sobie z nim na co dzień i otrzymywanie wsparcia z zewnątrz. W kwestionariuszu zawarłam też pytania odnoszące się wprost do występowania u bada-nych nauczycieli odczuć typowych dla wypalenia, tj.: wyczerpywania emocji, unikania bezpośrednich kontaktów z uczestnikami edukacji, zaniku sił twórczych i wiary w swoją sprawczą moc, zwiększającego się pesymizmu zawodowego, bierności i bezradności itp. W końcowej części ankiety znalazły się pytania dotyczące postulatów zmian i urucha-miania działań profilaktycznych dla nauczycieli oraz oceny stanu ich wsparcia przez różne podmioty i oczekiwań w tym zakresie.
Dopełnieniem diagnozy wypalenia zawodowego współczesnych nauczycieli uczyniłam badanie Kwestionariuszem wypalenia zawodowego autorstwa C. Maslach w polskiej adaptacji T. Pasikowskiego144, które może jednocześnie służyć do autodiagnozy każdego czynnego zawodowo nauczyciela, czyli do indywidualnego rozpoznania syndromu wypa-lenia – przyczyn, stopnia zaawansowania itp.145 Zawarte w nim twier-dzenia i ich oceny pozwoliły ustalić poziom wypalenia zawodowego respondentów w aspekcie wielowymiarowym, a więc wyczerpania emocjo-nalnego, depersonalizacji i obniżenia poczucia dokonań osobistych. Test zawiera 22 twierdzenia, podzielone na trzy skale. Na skalę „emocjo-nalne wyczerpanie” złożyło się 9 itemów, w skład skali „depersonali-zacja” wchodziło 5 sądów, a ostatnia część testu „poczucie braku osią-gnięć osobistych” zawierała 8 twierdzeń opisujących odczucia zawodowe
144 Zob. T. Pasikowski, Polska adaptacja…, s. 135–148.
145 Zob. wykonanie autodiagnozy wypalenia m. in.: https://testy-zawodowe.pl/testy/wypalenie-
nauczycieli, odnoszących się do oceny efektów własnych działań. Osoba badana, odpowiadając na pytania testowe określała w 5-stopniowej skali występowanie u niej odczuć opisanych w formie zdań twierdzących. Można na tej podstawie dokonać pomiaru stopnia wypalenia w skali od 1 do 5, gdzie 5 oznacza, że respondent zdecydowanie doświadcza takich odczuć, a 1, że takie stany u niego wcale nie występują. Kwantytatywna miara zagrożenia wypaleniem zawodowym wynika z sumy odpowiedzi twierdzących w skali „wyczerpanie emocjonalne” i „depersonalizacja” oraz odpowiedzi przeczących w skali „poczucie dokonań osobistych” – w myśl zasady, że wraz ze wzrostem wartości wyczerpania emocjonal-nego i depersonalizacji maleje poczucie dokonań osobistych nauczycieli. Narzędzie to pozwala również mierzyć stopień wypalenia w poszczegól-nych komponentach, przy czym wydawać mogłoby się, że jego dominu-jącym składnikiem i symptomem jest wyczerpanie emocjonalne, które najczęściej wynika z nagromadzonego stresu i nieumiejętnego radzenia sobie z nim przy braku wsparcia ze strony najbliższych, współpracow-ników, przełożonych lub innych osób.
Mimo że test MBI jest najczęściej stosowanym narzędziem do badania wypalenia, to wymaga ciągłego doskonalenia i doprecyzowywania w zależ-ności od adresatów – czy są to lekarze, pracownicy socjalni czy też nauczy-ciele. Udoskonalenia i dopracowania, głównie w aspekcie behawioralnym, wymaga przede wszystkim skala depersonalizacji o najmniejszej ilości itemów (5). Postuluje się też, aby usunąć sąd: „Czuję, że jestem pełna/ pełen energii” ze skali osobistego zaangażowania, bo koreluje on ze skalą wyczerpania emocjonalnego i jest wskaźnikiem obydwu zmien-nych.Bazując na teoretycznym modelu wypalenia zawodowego nauczy-cieli, badacz może też sam skonstruować bardziej skrupulatne, rozsze-rzone narzędzie do diagnozy wypalenia. Jest to jednak uwarunkowane dużym doświadczeniem w wyjaśnianiu zjawiska wypalenia, na które składa się wiele symptomów, odróżniających zwykły stres od wypa-lenia i jego konsekwencji w postaci negatywnego nastawienia do pracy, jej efektów i innych ludzi.
Kolejny etap badań był oparty na prowadzonych z nauczycielami (jak już wspomniałam – w dużej mierze za pośrednictwem studentów)
autobiograficznych narracjach z wykorzystaniem „kartki z pamięt-nika” i analizą treści wypowiedzi pisemnych dotyczących odczuć wypa-lenia zawodowego, radzenia sobie z nim w pracy i wsparcia innych. Jak pisze A.W. Maszke146, autobiografie są najczęściej spotykanymi dokumen-tami opisującymi życie i doświadczenia ich autorów. Można w nich znaleźć własną interpretację doświadczeń autora. Poprzez bezpośredni opis, badacz może poznać życie i losy ludzi z perspektywy ich sensów i znaczeń. Pamiętniki i wspomnienia mają bardziej refleksyjny i spontaniczny charakter, bo odnoszą się do bezpośredniej relacji autora o jego życiu. Badani kreślą w nich informacje o danym wydarzeniu, sytuacji, zacho-waniu, z ich punktu widzenia, odczucia, czy też w ich „przetworzonym świadomościowo” odbiorze.
W prowadzonych badaniach proszono więc nauczycieli o opisanie najtrudniejszego i najbardziej stresującego dnia w pracy, o jego przyczyny, własne zachowania i konsekwencje, jak też o uzyskane wówczas wsparcie innych lub jego brak. Następnie zadawano pytania o uczucie zmęczenia i bezradności, wypalania się w zawodzie i jego powody, a także o własne zachowania i reakcje innych osób oraz oczeki-wane od nich wsparcie. Reminiscencje przykrych doświadczeń związanych ze stresem i wypaleniem zawodowym badanych nauczycieli, opis i inter-pretacja ich przeżyć, nadawane sensy i znaczenia staną się przedmiotem moich rozważań w kolejnych rozdziałach. Nie wszystkie wyniki badań, jakie zebrałam w tym dziesięcioletnim okresie (2007–2017) zostały przed-stawione w niniejszym opracowaniu (wykorzystałam tu mniejszą ich część), stąd będą one przedmiotem analiz w kolejnej mojej książce pt. Nauczy-ciele wobec swojego zawodu i warunków pracy. W związku z tym w aneksie zamieściłam pytania ankietowe skierowane do nauczycieli, jak też te dotyczące autobiograficznych narracji w postaci kartki z pamiętnika, na podstawie których zebrałam materiał empiryczny stanowiący bazę do napisania niniejszej publikacji.