Pojęcie zmiennych funkcjonuje w metodologii badań ilościowych, kiedy to badacz dokonuje pomiaru interesujących go cech badanych osób czy też zdarzeń, sytuacji, zjawisk, procesów, czyli ogólnie mówiąc cech jednostek analizy113 – ilościowych bądź jakościowych. W peda-gogice, jak i pedeutologii jako nauce o nauczycielu pomiar ten może być mniej lub bardziej precyzyjny w zależności od charakteru bada-nych zmienbada-nych114, czy będą to zmienne nominalne, porządkowe, zmienne interwałowe czy też ilorazowe115. Jak wiadomo, zmienne to właściwości badanego przedmiotu, które chcemy zidentyfikować, ustalić ich wartość jak np. występowanie, nasilenie, poziom, względna lub bezwzględna wartość liczbowa, czy będą mieć one charakter tzw. zmiennych wprost mierzalnych, obserwowalnych za pomocą zmysłów lub możemy je określić poprzez wykorzystanie jakiejś teorii, definicji zawartych w pracach naukowych, czy jednak nie będą możliwe do bezpo-średniego uchwycenia i pomiaru jako zmienne wprost nieobserwowalne, niemożliwe do bezpośredniego pomiaru. Wówczas zachodzi potrzeba doboru wskaźników, po których badacz poznaje, że interesująca go zmienna posiada takie, a nie inne wartości zmieniające się w zależności
113 Pojęcie to definiuje m.in. E. Babbie, Badania społeczne…
114 Na temat zmiennych i wskaźników piszą m.in.: S. Palka, C. Frankfort-Nachmias i D. Nachmias,
E. Babbie, A.W. Maszke, K. Rubacha, M. Łobocki, T. Pilch, S. Nowak, J. Brzeziński, Z. Skorny i wielu innych autorów publikacji z zakresu metodologii badań w pedagogice. Wykaz prac, na które się powołuję, zawarłam w bibliografii.
115 C. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych, Poznań 2001,
s. 169–179; A.W. Maszke, Metody i techniki badań pedagogicznych, Rzeszów 2008, s. 134–138;
od okoliczności i występowania innych cech, czyli zmiennych niezależ-nych. Wskaźników badacz szuka: w sytuacjach, w jakich stawia bada-nych i obserwuje ich ruchy, gesty, zachowanie, słyszy ich głos, notuje itp., a także w wytworach ludzkiej działalności, w tym w tekstach, podręcznikach i w narzędziach badawczych jak kwestionariusze, skale, testy itp.116
Podejmując się badań nad wypaleniem zawodowym nauczycieli, poszukiwałam zatem w ich odpowiedziach na pytania zawarte w autor-skim kwestionariuszu ankiety i ocenach twierdzeń w teście C. Maslach wskaźników interesujących mnie zmiennych, o które pytałam w proble-mach badawczych. Z pojęciem zmiennych zależnych i niezależnych oraz pośredniczących badacz ma do czynienia, kiedy jego badania zmierzają do wyjaśniania, szacowania związków między zmiennymi117. W niniej-szym opracowaniu skupiłam się jednak na opisie zjawiska wypa-lenia z perspektywy dziesięciu lat badań prowadzonych w różnych odstę-pach czasu na różnych próbach nauczycieli, aby zwiększyć wiarygod-ność wyników i wniosków formułowanych na ich podstawie. Podjęłam ponadto próbę zrozumienia wypalenia zawodowego z perspektywy jednostkowych biografii.
Jak już podkreślałam w podrozdziale dotyczącym celów i założeń badań własnych, podjęte w różnych grupach nauczycieli w różnych odstę-pach czasu badania sondażowe zmierzały do opisania symptomów i prze-biegu zjawiska wypalenia zawodowego respondentów, jak też podejmowa-nych i oczekiwapodejmowa-nych działań wspierających i profilaktyczpodejmowa-nych. W prowa-dzonych badaniach ankietowych na przestrzeni dziesięciu lat interesowały mnie zatem wartości zmiennych takich jak: stan (poziom i zakres) i
prze-jawy wypalenia zawodowego u nauczycieli objętych badaniami
sonda-żowymi w latach 2007–2017, a w ramach nich poziom wypalenia
zawo-dowego ogółem i zgodnie z przyjętą definicją wypalenia za C. Maslach
(konceptualizacja, s. 22 i 24), w trzech wymiarach (zakresach):
wyczer-pania emocjonalnego, depersonalizacji i obniżenia poczucia dokonań
116 K. Rubacha, Metodologia badań…
osobistych. Zmienne, o których wartości pytałam w szczegółowych
proble-mach badawczych to: samocena stanu zdrowia i zaangażowania nauczy-cieli w wykonywaną pracę, najczęstsze czynniki wywołujące stres
zawo-dowy, stopień odczuwanego wypalenia i otrzymywane oraz pożądane działania wspierające i profilaktyczne nauczycieli w tym zakresie, a bliżej
częstość, rodzaje i źródła wsparcia nauczycieli w trudnych sytuacjach, jak też oceny i oczekiwania w zakresie profilaktyki wypalenia.
Definicje, klasyfikacje i zasady doboru zagadnień (a bliżej - częstość, rodzaje i źródła wsparcia nauczycieli w trudnych sytuacjach, jak też oceny i oczekiwania w zakresie profilaktyki wypalenia) oraz wskaźników znajdziemy w licznych pracach z metodologii badań pedagogicznych, psychologicznych czy społecznych118. W moim postępowaniu badaw-czym odnoszącym się do pedeutologii przyjęłam założenie, że zmienna to cecha nauczycieli, o którą pytałam formułując problemy badawcze i którą chcę ustalić, zmierzyć. Do pomiaru ustalonych zmiennych zastosowałam wskaźniki liczbowe, które były wynikiem skalowania. W badaniach założyłam, że to nauczyciele potrafią najbardziej wyrazić swoje uczucia, opinie, oceny itp. Dlatego ich odpowiedzi na pytania w teście wypalenia wspomnianej badaczki, jak też zawarte w kwestionariuszu ankiety, który co jakiś czas modyfikowałam, uzupełniałam o nowe interesujące mnie pytania, były wskaźnikami inferencyjnymi, podmiotowymi119. Wartości badanych zmiennych, określone za pomocą wskaźników, zostały przed-stawione w tabelach zamieszczonych w kolejnych dwóch rozdziałach.
W badaniach sondażowych wskaźnikami najistotniejszych cech wypalenia zawodowego nauczycieli – jego zakresu i natężenia, symp-tomów i rodzajów, przyczyn oraz konsekwencji – były odpowiedzi respondentów na pytania zawarte w teście C. Maslach i w autorskiej wersji kwestionariusza ankiety. Ich przekonania, opinie, oceny, prze-życia i postawy posłużyły jako wskaźniki podmiotowe i inferencyjne, istotne w diagnozie wypalenia zawodowego uczących.
118 Wykaz prac, na które się powołuję, jak już wcześniej podałam, został zamieszczony na
końcu w bibliografii.
I tak np. wskaźnikami poziomu ogólnego wypalenia zawodowego nauczycieli była suma ocen cząstkowych z trzech części kwestiona-riusza C. Maslach, według zasady – im wyższa wartość, tym wyższy poziom wypalenia. Z kolei wskaźnikiem poziomu depersonalizacji były oceny sądów nr 10–14 kwestionariusza MBI. Jeśli miały one wartości 5 lub 4 („zdecydowanie tak” lub „raczej tak się czuję”), to nauczyciel był wypalony w tym obszarze. W ostatniej części kwestionariusza było odwrotnie, wypalony nauczyciel to ten, który zaprzeczał swojej spraw-czej mocy i dokonaniom oraz nisko siebie oceniał (2 – „raspraw-czej nie”, 1 – „zdecydowanie nie”).
Wskaźnikami innych badanych cech, np. źródeł wsparcia i postulatów działań profilaktycznych i pomocowych, były odpowiedzi uczących na pytania zamknięte, półotwarte i wartościowe poznawczo pytania otwarte. Badania potraktowałam jako eksploracyjno-opisowe, dlatego stosowałam metodę sondażową i technikę ankiety, o której będzie dalej mowa.