Jednym z ważniejszych etapów rozwiązania określonego problemu naukowego jest dobór odpowiednich metod i technik badawczych oraz ich szczegółowe opracowanie w postaci narzędzi badawczych. Do zbadania wypalenia zawodowego nauczycieli zastosowałam metodę sondażową, choć zdaję sobie sprawę, że nie jest ona wystar-czająca i powinny ją uzupełniać różne techniki badawcze, począwszy od obserwacji po analizę dokumentów, wywiad, na technikach projek-cyjnych czy biograficznych kończąc. Typową jednak techniką stoso-waną w badaniach sondażowych jest ankieta, która przede wszystkim bada przekonania, oceny i opinie grup rozproszonych terytorialnie – na terenie gminy, województwa czy regionu, a nawet w obrębie danego państwa czy jeszcze szerszego regionu. W przypadku zjawiska społecznego, mającego swój ważny wymiar pedagogiczny, jakim jest syndrom wypalenia zawodowego nauczycieli, badacz ma jednak ogra-niczone możliwości, gdyż nie jest możliwe bezpośrednie obserwowanie
postaw i zachowań większej grupy nauczycieli pracujących w różnych instytucjach edukacyjnych usytuowanych na szerszym terenie. Stąd może on posłużyć się technikami werbalnymi opartymi na deklara-cjach słownych uczących i tych, z którymi nauczyciele współpracują: uczniów, rodziców, dyrektorów, pedagogów czy psychologów szkol-nych. Przystępując do badań, żywiłam nadzieję, że metoda sondażowa umożliwi eksplorację i opis zjawiska wypalenia, ustalenie jego zasięgu, natężenia, przyczyn, symptomów oraz zaproponowanie działań ogra-niczających jego powstawanie i rozwój.
Ogólnie przyjmuje się, że metoda sondażowa polega na zbieraniu o inte-resujących badacza zjawiskach, istotnych dla wychowania ocen, przekonań, opinii osób, grup społecznych czy zawodowych, dobranych z określonego punktu widzenia, zakładając, że obserwowanie i badanie całej zbioro-wości, zwanej populacją badawczą nie jest możliwe120.
Można zatem najogólniej przyjąć, że w badaniach sondażowych: – między badaczem a badanymi występuje kontakt bezpośredni
(w wywiadzie) i pośredni (w ankiecie – dzięki poczcie zwykłej, elek-tronicznej, kartce papieru z wydrukowaną listą pytań);
– wypowiedzi respondentów traktowane są jako wskaźniki ich rzeczy-wistych przekonań, opinii, ocen, postaw i ujawnianych w nich przeżyć oraz doświadczeń;
– stosuje się standaryzowane narzędzia badawcze, takie jak kwestio-nariusze ankiet, testy, skale;
– zebrane dane pozwalają na analizę ilościową i porównywanie wartości badanych zmiennych, ustalanie różnic między nimi itp.
Ponadto o wartości zebranych danych decydują: trafność sformu-łowanych problemów, precyzja narzędzi badawczych, skale pomiarowe, kompetencje merytoryczne i metodologiczne badacza121.
Zdając sobie sprawę z tego, że metoda sondażu jest mało uży teczna w rozwiązywaniu problemów społeczno-pedagogicznych oraz trudna w badaniu faktów, których ujawnienie mogłoby postawić badanych w złym świetle, do
120 A.W. Maszke, Metody i techniki…, s. 172–173.
poznania negatywnych odczuć i doświadczeń zawodowych nauczycieli posłu-żyłam się wskaźnikami werbalnymi w postaci opinii, sądów, skojarzeń z pracą zawodową. Taką możliwość dała mi technika ankiety, zapewniająca anoni-mowość nauczycieli, pozwalająca na szybkie zbadanie grup terytorialnie rozproszonych.
Badanie opierało się na częściowo losowo a częściowo celowo dobranej próbie. Wyjaśnić przy tym należy, że były to badania zogniskowane na terenie bardziej dostępnym dla mnie – głównie w Polsce południowo- -wschodniej. Każdorazowo niemal grupa badanych była dość liczna, gdyż wyniki diagnozy w różnych latach oparto na kilkusetosobowej kadrze nauczycielskiej, zatrudnionej w różnych typach szkół na wsi i w mieście. Zanim jednak bliżej zostanie ona opisana pod względem cech, takich jak płeć, wiek, staż i miejsce pracy, typ ukończonej szkoły, stopień awansu zawodowego itp., chciałabym zapoznać czytelnika z narzędziem badaw-czym, jakim był test wypalenia C. Maslach w polskiej wersji T. Pasikow-skiego122 oraz kwestionariusz własnego autorstwa. Co jakiś czas kwestio-nariusz był doskonalony i uzupełniany o nowe interesujące mnie pytania ankietowe przeznaczone dla nauczycieli.
Pragnę przy tym podkreślić, że przeprowadzone badania nie zawsze odbywały się w mojej obecności, część kwestionariuszy była bowiem rozprowadzana przez studentów w ramach prowadzonego seminarium oraz nauczanych przeze mnie przedmiotów i modułów kształcenia m.in. pedeutologii oraz rozwoju zawodowego i profilaktyki wypalenia zawo-dowego. Ogółem badania należy uznać za udane, gdyż większość kadry nauczycielskiej z satysfakcją chciała w nich uczestniczyć z myślą prze-lania na papier swoich doświadczeń, bolączek i problemów. Badani uczyli w różnych typach szkół miejskich i wiejskich – od Krakowa, a nawet miejscowości położonych dalej na zachód, aż po Rzeszów, Krosno, Sanok, Jarosław.
Prowadzone początkowo badania (w 2007 roku) miały głównie charakter pilotażowy z zamiarem zweryfikowania narzędzia badawczego – oceny traf-ności merytorycznej i poprawtraf-ności metodologicznej. Pragnę zaznaczyć,
że w latach 2007–2009 badaniami z zastosowaniem testu wypalenia zawo-dowego C. Maslach objęto 500 nauczycieli, a połowa z nich (N=250) wypeł-niała dodatkowo autorski kwestionariusz na temat problemów nauczyciel-skiego zawodu. Było to podyktowane poszerzeniem problematyki badaw-czej o postrzeganie zawodu i warunków pracy przez nauczycieli. Stąd też przedstawione dane empiryczne nie zawsze oparto na tej samej liczbie respondentów, gdyż z roku na rok listę pytań weryfikowano pod względem wartości poznawczej i dopełniano ją o nowe, interesujące aspekty, które wyłaniały się w kolejnych latach prowadzonych badań i analizy zagadnienia.
W kolejnych latach 2010, 2011–2013 i 2015–2017 przeprowadzone zostały te same badania sondażowe na różnych próbach badawczych (140 ≤ N ≤ 381) z zastosowaniem kwestionariusza wypalenia zawo-dowego C. Maslach, jak też w szczególności autorskiego kwestiona-riusza ankiety dla nauczycieli na temat ich problemów i stresu, radzenia sobie z nimi i poczucia wypalenia zawodowego w trzech obszarach: wyczerpaniu emocjonalnym, depersonalizacji i niskim poczuciu dokonań osobistych, a także oczekiwanego i otrzymywanego wsparcia w trud-nych sytuacjach. Jednakże nie wszystkie pytania ankietowe postawiono nauczycielom w poszczególnych latach, co wynikało z ciągłego posze-rzania zakresu problemowego badań i uzupełniania kwestionariusza ankiety o nowe pytania.
Odrębnego potraktowania wymaga etap badań jakościowych prowa-dzonych w latach 2015–2016 za pomocą metody biograficznej123 z wyko-rzystaniem autobiograficznych narracji w postaci „kartki z pamięt-nika” i pisemnych wypowiedzi nauczycieli na temat ich trudnych przeżyć oraz doświadczeń związanych ze stresem w pracy i wypaleniem zawo-dowym. Badaniami objętych zostało 124 czynnych zawodowo nauczycieli szkół miejskich i wiejskich różnego typu i szczebla funkcjonujących na
123 Bardzo interesujące i wartościowe badania autobiograficzne wśród nauczycieli prowadzi za pomocą
wyłonionych w konkursie pamiętników zebranych od trzech pokoleń nauczycieli W. Dróżka, Pokolenie nauczycieli, Kielce 1993; taż, Młode pokolenie nauczycieli: studium autobiografii młodych nauczycieli polskich lat dziewięćdziesiątych, Kielce 2002; taż, Nauczyciel – autobiografia pokolenia: studia pedeutologiczne i pamiętnikoznawcze, Kielce 2004.
terenie województwa podkarpackiego i województw przyległych – mało-polskiego, świętokrzyskiego i lubelskiego.
Badania narracyjne stanowią, zdaniem S.E. Chase, szczególny typ badań jakościowych jako interdyscyplinarnych ujęć analitycznych, zróż-nicowanych podejść i metod skupionych wokół zainteresowania biogra-ficznymi szczegółami jako narracjami kogoś, kto je przeżywa124. Narracje, czy to ustne czy pisemne, są – jak pisze D. Kubinowski125 – krótkim tema-tycznym opowiadaniem o konkretnych zdarzeniach czy ważnych spotka-niach. Są też szerszą opowieścią o ważnych aspektach życia osób badanych, takich jak uczęszczanie do szkoły, praca zawodowa, rodzina, czy rozwód, narodziny dziecka, choroba, trudne przeżycie, trauma. Narracje mogę też zawierać długą historię życia osobistego, rodzinnego, zawodowego itp. Wspomniany autor w pracy poświęconej badaniom jakościowym pisze, że współcześnie badacze narracyjni posługują się wieloma znaczeniami narracji i sposobami ich analizowania. Postrzegają narracje jako odrębną formę dyskursu. Są bowiem retrospektywnym konstruowaniem znaczeń, kształtowaniem i porządkowaniem minionego doświadczenia, sposobem rozumienia własnych i cudzych działań, kojarzenia i dostrzegania konse-kwencji126. Badacze analizują też narracje jako działanie werbalne koncen-trując się na tym, co stara się narrator zakomunikować i jak to czyni. Badacze narracyjni opowieści zainspirowane, jak i wymuszone przez różne czyn-niki, wykorzystują w poszukiwaniu podobieństw i różnic, ale również trak-tują narracje jako wytwarzane w danym miejscu, dla konkretnej publicz-ności, w określonych celach. Uważają też siebie za narratorów rozwijając interpretacje i poszukując sposobów prezentowania i publikowania swoich idei na temat narracji badanych osób, stąd coraz częściej używają pierw-szej osoby, aby podkreślić własne działanie narracyjne”127.
124 S.E. Chase, Narrative Inquiry – Multiple Lenses, Approaches, Voices, w: The Sage Handbook of Qualitive
Research (third edition), red. N.K. Denzin, Y.S. Lincoln, Thousand Oaks-London-New Delhi 2005.
125 D. Kubinowski, Jakościowe badania pedagogiczne. Filozofia – metodyka – ewaluacja, Lublin 2009,
s. 166–171.
126 Tamże, s. 167.
W prowadzonych przeze mnie badaniach jakościowych wykorzy-stałam pisemne autobiograficzne narracje nauczycieli, będące ich rekon-strukcją jednostkowych zdarzeń i sytuacji, w ich ocenie najtrudniej-szych w wykonywanej dotychczas pracy zawodowej. Jak pisze bowiem M. van Maanem128, biografie, autobiografie, historie życia osobistego są potencjalnymi źródłami danych badawczych dokumentujących doświad-czenie. „Biografia” oznacza opis życia i pedagodzy szczególnie są nimi zainteresowani z punktu widzenia całożyciowych procesów wychowaw-czych pojedynwychowaw-czych osób – tak ucznia, jak i nauczyciela. Opisy biogra-ficzne mogą mieć formy: obrazów codziennego życia, portretów, wspo-mnień, opowieści życiowych, mówionych historii życia, autobiografii, wspomnień, listów, dzienników czy pamiętników, ale – jak twierdzi D. Kubinowski129 – każda z tych form wyraża nieco inna perspektywę. „W przypadku badań pedagogicznych, oprócz poznawania indywidual-nych procesów wychowawczych, często wykorzystuje się biografie i auto-biografie nauczycieli w celu ukazania specyfiki ich zawodu, uwarun-kowań jego uprawiania, ale także ich innowacyjnego, alternatywnego myślenia o edukacji i jej reformowaniu”130. Jednak, jak wyjaśnia za B.S. Varaki131, wspomniany autor: „Narracje nie są poszukiwaniem prawdy, ale zaproszeniem innych do podzielenia się wspólnym doświadczeniem […] Wiele z tego, co wiemy o wychowaniu, pochodzi z przekazywania sobie nawzajem opowieści o doświadczeniach edukacyjnych. Badania narra-cyjne polegają na krytycznej analizie tych opowieści […] jako osobiste historie dzieci, uczniów, nauczycieli, rodziców”132. D. Urbaniak-Zając podkreśla znaczenie praktyczne badań narracyjno-biograficznych, aby podmioty edukacyjne mogły się rozumieć, a często tak nie jest. Może to
128 M. van Maanem, Researching Lived Experience. Human Science for an Action Sensitive Pedagogy,
Cobourg 1998, s. 71–72.
129 D. Kubinowski, Jakościowe badania…, s. 169.
130 L.M. Biographical Metod, w: Handbook of Qualitative Research, red. M.K. Denzin, Y.S. Lincoln,
Thousand Oaks-London-New Delhi 1994, s. 286–288, 292, 301–302; D. Kubinowski, Jakościowe
badania…, s. 169.
131 B.S. Varaki, Narrative Inquiry in Educational Research, „Forum Qualitative Sozialforschung/Forum:
Qualitative Social Research”, 8, 2007, nr 1, s. 26, 28, 36.
wynikać z nieznajomości wzorów interpretacyjnych, którymi kierują się młodzi, i są one całkiem inne od wzorów ich nauczycieli wychowawców. Badaczka wyjaśnia: „brak wiedzy o istnieniu innych wzorów interpretacji świata pociąga za sobą absolutyzowanie własnych, traktowanie ich jako miary racjonalności, sensowności działania […] utrudnia wyjście poza nastawienie naturalne”133.
Te argumenty stały się dla mnie ważnym bodźcem zaplanowania badań jakościowych wśród nauczycieli z ukierunkowaniem na ich autobiogra-ficzne narracje dotyczące trudnych przeżyć związanych ze stresem i poczu-ciem wypalenia zawodowego, jak też wsparpoczu-ciem i profilaktyką. Bada-niom tym towarzyszyła myśl i argumentacja G. Jakob134, że praca z mate-riałem autobiograficznym, w której przyjmuje się perspektywę uczest-ników procesu wychowania, zmienia spojrzenie na pedagogiczną prak-tykę135 i może ją na nowo doskonalić i konstruować.
Zastosowaną metodą badawczą jest analiza treści wypowiedzi
pisem-nych i materiałów pamiętnikarskich dla opisania i zrozumienia procesu
wypalenia zawodowego w kontekście jednostkowym, czy był to ciel dopiero rozpoczynający pracę, czy też idący już na emeryturę, nauczy-ciel przedmiotów ścisłych czy edukacji wczesnoszkolnej. O treści zada-wanych pytań oraz opisyzada-wanych w narracjach z ich perspektywy prze-życiach i doświadczeniach w materiałach pamiętnikarskich będzie mowa w kolejnym punkcie książki.
Analiza treści jest badaniem zarejestrowanych ludzkich prze-kazów i należy do metod badań niereaktywnych136. Analizą treści można posłużyć się jako pomocniczym sposobem poznawania rzeczywistości dopełniającym inne metody badań – ilościowe i jakościowe137. Nie zawsze
133 D. Urbaniak-Zając, Badania interpretacyjne w pedagogice, w: Pedagogika we współczesnym dyskursie
humanistycznym, red. T. Lewowicki, Warszawa-Kraków 2004, s. 147.
134 G. Jakob, Wywiad narracyjny w badaniach biograficznych, w: Jakościowe orientacje w badaniach
pedagogicznych: studia i materiały, red. D. Urbaniak-Zając, Łódź 2003, s. 111–112.
135 D. Kubinowski, Jakościowe badania…
136 E. Babbie, Badania społeczne…, s. 342–343.
137 Na temat analizy treści w aspekcie danych ilościowych i jakościowych zob. E. Babbie, Badania
jednak wynikiem analizy treści jest kodowanie i obliczenia. W odniesieniu do przekazów pisemnych w postaci różnych kronik, sprawozdań, opinii, zaświadczeń, ale też opowiadań, dzienników i pamiętników niektórzy autorzy stosują pojęcie analizy dokumentów i wytworów działania, nazy-wając je jako urzędowe i osobiste138. W podjętych przeze mnie bada-niach jakościowych opartych na nauczycielskich autobiografiach analiza treści stała się pomocna w zrozumieniu sensów i znaczeń, jakimi posłu-giwali się nauczyciele w tzw. kartce z pamiętnika opisującej ich najtrud-niejszy i najbardziej stresujący dzień w pracy – jego przyczyny i okolicz-ności, własne zachowanie i konsekwencje, reakcje, zakończenie. Analiza treści wykorzystywana była też przy wypowiedziach pisemnych nauczy-cieli na temat poczucia wypalenia – powodów, okoliczności, sposobów radzenia i oczekiwanego wsparcia.
Pragnę podkreślić, że w badaniach biograficznych badacza inte-resuje codzienność, jak też sytuacje specyficzne, wyjątkowe, które utkwiły w pamięci badanemu i nierzadko podświadomie kierują nasta-wieniem i zachowaniem nauczyciela, także w przypadku doświad-czania i poczucia syndromu wypalenia zawodowego ogółem lub w poszcze-gólnych sferach: poznawczej, afektywnej i behawioralnej. Istotne jest zatem w stosowanej metodzie badawczej nadawanie sensów i znaczeń interesującym badacza zdarzeniom, sytuacjom, zachowaniom, uczu-ciom i przeżyuczu-ciom w opisywanym kontekście społecznym i czasowym. Stąd brak jest ścisłej listy problemów, hipotez, zmiennych, gdyż to nie pomiar i ujawnianie tendencji badanych aspektów rzeczywistości eduka-cyjnej interesuje badacza, ale jednostkowe losy ludzkie, pojedyncze przypadki wypalonych oraz wypalających się nauczycieli i ich kontekst, świat opisywany od wewnątrz, z perspektywy badanych. Jest to, moim zdaniem, niezmiernie wartościowy aspekt badań, w których istotne jest zrozumienie, jak badany nauczyciel odbiera świat i otaczającą go rzeczywistość, jak rozumie własną rolę, zadania, jak określa i ocenia napotykane problemy, jak sobie z nimi radzi, we własnej ocenie, jakie posiada doświadczenia i przeżycia związane z tą trudną nauczycielską
profesją oraz, jak wypowiada się na temat innych osób, które powinny być dla niego wsparciem, czy tym wsparciem były w trudnych chwi-lach i w jakim kontekście.
W końcowym okresie badań zrealizowałam więc badania jako-ściowe z użyciem metody autobiograficznej oraz analizy treści cielskich narracji i materiałów pamiętnikarskich. Wypowiedzi nauczy-cieli odnosiły się do pytań o ich najtrudniejszy i najbardziej stresujący dzień w pracy, jego powody i okoliczności, ich zachowania, reakcje współpracowników oraz konsekwencje i wsparcie. W innych materiałach pamiętnikarskich nauczyciele opisywali swoje reminiscencje i doświad-czenia dotyczące uczucia wyczerpania i wypalenia, radzenia sobie z nimi na co dzień i działania wspierające, kiedy brakuje im sił w walce o lepsze jutro.