2.1. Ustawa prasowa z 1852 r. System koncesyjny
Ustawa prasowa z 1852r. nie przejęła wiele aniz ducha, aniz treści ustawodawstwa z lat 1848-1949. Obrazowała w pełnizmianę modelu rządzenia,jakabyła skutkiem zniesienia porządku konstytucyjnego. Następowało powolneprzywracanieinstytucji prawnych zczasów ancien regime. Przepisyustawyprasowej były tego namacalnym dowodem. Jedyna idea prawa prasowego pierwszej doby konstytucyjnej, która zna lazłasweodbiciew przygotowanej cesarskiej ordynacji prasowej, wyrażała się w tym, że granice wolności prasy powinno wyznaczać prawo karne. Nowa ustawaprasowa weszław życie równocześnie z Kodeksemkarnym. Zasada mówiąca, żeograniczenie prawa obywatela do swobodnego wyrażania przekonań możewynikaćtylko z wy raźnego przepisuustawykarnej, została więc niejako perfacta concludentia uznana przez neoabsolutnegoustawodawcę.
Cesarski patent z 27maja 1852 r„zawierający nową ordynację prasową,zastąpił system zgłoszeniowy koncesją, czyliuprzedniązgodą władz na wydawaniepismape riodycznego (§10)31. Prośba o wydanie koncesjimusiała zawierać określone dane i in
formacje, m.in. nazwiskoimiejsce zamieszkania wydawcy(wtymwykazanie miejsca stałegopobytu w miejscowości wydawania pisma), poświadczenie spełnienia wyma gańustawowych do prowadzeniadziałalności wydawniczej,dane na temat redaktora odpowiedzialnego gazety, nazwisko i miejsce zamieszkania drukarza, częstotliwość ukazywania się pisma oraz podanie planowanej treści (profilu) czasopisma. Koncesji udzielał namiestnik, mogłaona również być przyznana na czasnieokreślony.Odmo waudzieleniakoncesji podlegała zaskarżeniu wyłącznie do wyższych władzpolicyj
nych. Nie można było bez zgody władz przenieść jej na inne osoby. Dopierorozporzą dzeniez21 listopada 1859 r. dopuściło możliwość przeniesienia koncesji na wdowę lubspadkobierców uprawnionego, jeślinie zachodziłyku temużadne przeszkody32.
31 RGBL 1852, nr 122. Nowe prawo prasowe obowiązywało od 1 września 1852 r., uchylając tym samym ustawę z 13 marca 1849 r.
32 Zob. F. Liszt, op. cit., s. 19-20.
22 2. Cenzura austriacka w dobie neoabsolutyzmu (1852-1860)
Każdy redaktor pisma periodycznego (za takieuważanopismo ukazujące się co
dziennie lub co najmniej razwmiesiącu)rnusiał być obywatelemaustriackim o nie
poszlakowanej moralnościoraz legitymowaćsięokreślonymstopniem wykształcenia uprawniającym doprowadzenialiterackiego przedsięwzięcia (§ 12). Wydawca pisma periodycznego, które zajmowało się sprawami bieżącejpolityki, kwestiami religijny mi, socjalnymilubogólnie prezentowało treścio charakterze politycznym, był zobo
wiązany do wniesienia kaucji (np. 10 000 guldenów wprzypadku pism ukazujących się na obszarze zaludnionym przez powyżej 60 000 mieszkańców). Zarzuty co do tego, czyplanowane czasopismo podlega obowiązkowi kaucyjnemu,rozstrzygałna miestnik, a w dalszym toku instancji odwoławczych - wyższe władze policyjne (§ 13).
Złożeniekaucji miało nastąpić najpóźniej w ciąguośmiu dniod ukazania siępierw szego numeru pisma.Jej niezłożenie było podstawą do zawieszenia wydawania pisma do czasu wpełnienia ustawowego obowiązku. Władze mogły zarządzić zawieszenie także wprzypadku niespełnienia przez wydawcę innych wymaganych przez ustawę kryteriów.
Ustawa prasowa z 1852 r. zawierałacałą gamę środkówdyscyplinujących prasę.
Utrzymałam.in.wprowadzone rok wcześniej postępowanie upominawcze, które ule głorozszerzeniu na czasopisma nieperiodyczne. Dalej zatem, gdyby władze doszły do przekonania, żepismo reprezentujekierunek zagrażający utrzymaniu publiczne go spokoju iporządku,wolno im było jzakazaćjego drukowania i wydawania (§ 22).
Prawodowydania zakazu przysługiwało wyższym władzom policyjnym, a w nagłych przypadkach namiestnikowi kraju. Wyższe organy policyjne mogły także zakazać wydawania i rozpowszechnianiaczasopism zagranicznych na obszarze całej monar chii. Ustawa wprowadziła sankcję karną za publikowanie zawieszonych periodycz nych czasopism pod tym samym lub zmienionym tytułem. Uzupełnionotym samym lukę systemu upominawczego z 1851 r. Najsurowszą sankcją było odebraniekoncesji.
Przesłankądopozbawieniaprawa do wydawania czasopisma było dwukrotne skaza nie zapopełnienie wykroczenia przeciwko nadużyciu prasy według przepisów usta
wy. Kolejne wykroczenie mogło skutkować pozbawieniem koncesji(§44).
2.2. Cenzura prewencyjna
Ustawa prasowa z 1852 r. powróciła do modelu cenzuryprewencyjnej. Wydawca lubdrukarz periodycznego czasopismabył zobowiązany do przedkładania organom bezpieczeństwa każdego numeru lub zeszytu pisma najpóźniej na godzinę przed jego wydaniem lubwysyłką (§ 3). Obowiązkowy egzemplarz należało przesłać lokal
nym władzompolitycznym, a także prokuratorowi, jeśliprokuratura miała siedzibę w miejscowości, w której wychodziło pismo. Nakaz przedkładania obowiązkowe
go egzemplarza pismajeszcze przedjego rozpowszechnieniem,a nie z początkiem kolportażu (jakokreślałyto wcześniejszeprzepisy)był niewątpliwie formą cenzury, chociażten termin w ustawie nie pojawił sięanirazu! W przypadku każdego innego pisma drukowanegonależało jego egzemplarz przekazać najpóźniej w ciągu trzech dni przed wydaniem.
Prawo organówpaństwowych do konfiskaty prasy idruków było jądrem ustawy33.
Konfiskacie mogło podlegać każde czasopismo, którego zakaz rozpowszechniania uzasadniały względy bezpieczeństwai porządku publicznego, które było wydawane z naruszeniem przepisów ustawyprasowej lub zawierało treści wypełniająceznamio na czynu karalnego ściganego z urzędu. Odwołanie (rekurs) od zarządzonej konfi skatywnosiłosiędonamiestnika poprzez lokalną administrację, a dalej do wyższych władzpolicyjnych. Uchylenie konfiskaty mogło nastąpićtylko w toku postępowania administracyjnego (§25). Prokuratorzatem w raziestwierdzenia podstawdo kon fiskaty zwracał się zestosownym wnioskiem do organów administracyjnych, a nie dosądu! Instytucja konfiskaty druku straciłaprocesowo-sądowycharakter i stała się środkiemczystoadministracyjnym34. Ustawa całkowicie pominęła kwestięroszczeń odszkodowawczych z tytułu zarządzenia nieusprawiedliwionej konfiskaty.
33 T. 01 e c h o w s k i, Die Entwicklung..., s. 397.
34 Ibidem.
Naniekorzyść zmieniła się także sytuacja prawnaosób pociągniętychdo odpo
wiedzialności karnej zpowodupopełnieniaprzestępstwa treściąpisma drukowane
go (autora tekstu, odpowiedzialnego redaktora, wydawcylub drukarza). W stycz
niu 1852 r. doszło bowiem do zniesieniainstytucji sędziów przysięgłych.Natomiast nowaordynacja karno-procesowa z 1853 r. przywróciła formę procesu inkwizycyj-negow nieco tylkozmodyfikowanej formie. Wprawdzieutrzymano urządprokura tora jako oskarżycielapublicznego, ale jego rolajako organunadzorczego nad sędzią śledczym uległa osłabieniu, m.in. sędzia mógł wszcząć postępowaniebez wniosku prokuratora, jeśli dowiedział się o popełnionym przestępstwie. Wprawdzie nie zo stała zniesiona ustna rozprawa, ale jejprzedmiotem był główniemateriał dowodowy zebrany w trakcie śledztwa, którego wyniki przedstawiał przed sądem prokurator.
Publiczność rozprawy zostałaograniczonado ściśleokreślonej grupy osób (np. pięć zaufanychosóbwskazanych przez oskarżonego).W postępowaniu dowodowym po
wrócono donegatywnej legalnej teoriidowodowej. Zkolei postępowanie odwoław cze miałocharakter pisemny.
Cenzura państwowa w systemie neoabsolutnego państwa posługiwałasię szeroką gamą prewencyjnych i represyjnych metodpowstrzymywania prasyprzed publiko waniem treści niezgodnych z politykąrządu i władzy.Posiadała nietylko uprawnie
nia doprzeciwdziałania nadużyciom prasy dokonywanym przezpublikację tekstów o wymowie stanowiącej naruszenie przepisów ustawy karnej. Upoważniona była również do arbitralnego i samowolnego prześladowania opozycyjnej prasy. Gwa rancje sądowe niezależności prasywobec bezprawnych represji ze strony organów państwa zostały całkowicie usunięte. Namocy przepisów ustawy z 1852 r. wydawcy prasy zostali praktycznie wydani na łaskę władzy, której działaniom nie mogliprze
ciwstawić żadnych skutecznych środków obrony swychpraw.