Granice wolności prasy

(1862-1914)

Cenzura prasy w Austrii

(1862-1914)

Studium prawno-historyczne

Kraków 2012

© Copyright by Andrzej Dziadzio Recenzenci:

Prof, dr hab. Stanisław Grodziski Prof, dr Thomas Olechowski

Redakcja: Ewa Popielarz Korekta: Wacław Szczepanik Skład i łamanie: Józef Paluch Opracowanie graficzne: Agnieszka Kluzik

Projekt okładki: Emilia Dajnowicz Na okładce: zdjęcie rozprawy sądowej z 1900 r.

(T. Olechowski, Der österreichische Verwaltungsgerichtshof, Wien 2001).

Uprzejmej zgody na wykorzystanie zdjęcia udzielił

prezydent austriackiego Trybunału Administracyjnego, Prof. Clemens Jabloner.

Publikacja dofinansowana przez Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego

ISBN 978-83-7638-223-4

KSIĘGARNIA AKADEMICKA ul. św. Anny6,31-008 Kraków tel./fax431-27-43,422-10-33w. 11-47

akademicka@akademicka. pl www.akademicka. pl

Wprowadzenie... 7

Rozdział 1. Granice wolności prasy w konstytucjonalizmie austriackim Wiosny Ludów (1848-1851)... 13

1. 1. Zniesienie cenzury prewencyjnej w 1848 r. Nowe ustawodawstwo prasowe...13

1. 2. Zakres wolności prasy w cesarskiej konstytucji z 1849 r. Model cenzury represyjnej... 17

1. 3. System upominawczy w sprawach prasowych z 1851 r. Nadzór cenzorski państwa...19

Rozdział 2. Cenzura austriacka w dobie neoabsolutyzmu (1852-1860)... 21

2. 1. Ustawa prasowa z 1852 r. System koncesyjny... 21

2. 2. Cenzura prewencyjna...22

Rozdział 3. System cenzury represyjnej w Austrii ery konstytucyjnej (1862-1914)... 25

3. 1. Ustawa prasowa z 1862 r. ...25

3. 2. Postępowanie w sprawach prasowych w ustawie z 1862 r. ... 26

3. 3. Nowelizacje austriackiego prawa prasowego do 1914 r. ...27

Rozdział 4. Konfiskaty prasowe w orzecznictwie sądów karnych w Austrii (1898-1914)... 31

4. 1. Podstawy prawne konfiskat prasowych...31

4. 2. Cenzura prasy ze względu na ochronę państwa, cesarza i publicznego spokoju... 36

4. 2. 1. Zdrada stanu jako przesłanka prawna konfiskat prasowych... 36

4. 2. 2. Obraza majestatu cesarskiego i członków domu panującego jako przyczyna ingerencji cenzorskich...50

4. 2. 3. Konfiskaty prasowe związane z naruszeniem spokoju publicznego...62

4. 3. Cenzura prasy z powodu krytyki władz oraz zniesławienia urzędników...68

4. 4. Cenzura prasy na podstawie przepisów zabraniających podburzania przeciw narodowościom, stowarzyszeniom religijnym i stanom

społecznym... 80

4. 4. 1. Wzniecanie konfliktów narodowościowych i społecznych jako przyczyna konfiskat prasowych... 80

4. 4. 2. Konfiskaty prasowe z powodu treści antysemickich... 87

4. 4. 3. Cenzura prasy w celu ochrony religii i Kościoła katolickiego... 98

4. 5. Cenzura prasy z powodu obrazy moralności... 107

Rozdział 5. Cenzura a zakres wolności prasy w Austrii... 113

5. 1. Cenzura prasy jako instrument polityki państwa...113

5. 2. Praktyka konfiskacyjna prokuratury...118

5. 3. Sądowa kontrola konfiskat prasowych... 124

Zakończenie...129

Zusammenfassung... 135

Aneks źródłowy... 143

Wykaz ilustracji w aneksie źródłowym....; ...145

Bibliografia...149

Indeks osobowy...153

Na sympozjum naukowym zorganizowanym w maju 2008 r. pod auspicjami Au­ striackiej i Węgierskiej Akademii Nauk postawione zostało pytanie o ocenę monar­ chii habsburskiej jako przykładuwczesnego państwa prawa1. Przewodnie hasło se­ minarium: „Monarchia habsburska na drodze do państwa prawa? ” - zachęcało do zastanowieniasięzjednej strony, czy i na ile Konstytucja Grudniowa z 1867 r.była odzwierciedleniem liberalnej wizji państwa prawa, z drugiej - czy dynamikazmian politycznych, społecznych i narodowościowych,jaka wkrótcenastąpiła, zbliżała czy też oddalała monarchię austriackąod ideału państwa prawa.

' Die Habsburgermonarchie auf dem Wege zum Rechtsstaat?, hrsg. G. Mathe, W. Og ris, Buda­

pest-Wien 2010. W przedmowie do wydanych drukiem artykułów prof. Werner Ogris, współorganiza­

tor sympozjum, ocenę monarchii habsburskiej pod kątem zasad państwa prawa, jaką mieli zaprezento­

wać uczestnicy, ujął w metaforyczne słowa: czy w 50% wypełniona szklanka jest w połowie pełna czy pusta? Naukowe spotkanie historyków prawa z Austrii, Węgier, Czech i Polski związane było z przypa­

dającą w 2007 r. 140. rocznicą uchwalenia Konstytucji Grudniowej.

2 T. Olechowski, Grundrechte und ihr Schutz in der Habsburgermonarchie, [w: ] Die Habsburger­

monarchie auf dem Wege..., s. 284.

3 A. D z i a d z i o, Die Rolle der Höchsten Gerichtshöfe auf dem Weg der Habsburgermonarchie zum Rechtsstaat. Beispiele aus der Rechtsprechung, [w: ] Die Habsburgermonarchie auf dem Wege..., s. 81-82.

Uczestnicy sympozjum podkreślali formalno-prawne elementy państwaprawa w ustroju monarchiiaustriackiej po 1867 r., ale zwracali teżuwagęna niedostatecz­ ność materialnych podstawochrony prawnej obywateli. Za słabąstronępaństwa au­

striackiego uznano wszczególności sposób ochrony zagwarantowanejkonstytucyj­

nie wolności prasy. Wprawdzie na straży niezależności prasy stały niezawisłe sądy (to one decydowały ostatecznie okonfiskacie drukówo treści naruszającejprzepisy ustawy karnej), ale praktyczniew prawie 98%przyjmowały one argumentacjęikwa­ lifikację prawną organów prokuratorskich2. Nadto w przypadku nielicznych decyzji ouchyleniu zarządzonej przez prokuraturę konfiskaty sądy niższej instancji,ulegając często presji społecznej, orzekały w sposóbsprzeczny z duchem i literą prawa! Nie zawsze zatem niezgoda sądu na zarządzoną konfiskatęoznaczała obronę prawa przed nadużyciem zestrony władzy. Wręcz przeciwnie, to prokuratura występowaławroli rzeczywistegostrażnika prawa, oczym przekonują orzeczenia Najwyższego Sądu Ka­

sacyjnego3.

8 Wprowadzenie

Zakreskorzystania przez obywateli z przysługującego im konstytucyjnego pra­ wa dowyrażaniapoglądówiprzekonań wpostaci słowa drukowanegomożeucho­

dzićzapapierek lakmusowyliberalnego charakterupaństwa. Wjakim zatem stop­

niu system prawa austriackiego do 1914 r. zapewniał wolność prasy? Czy fakt, że sądy w monarchicznej Austrii w niewielkimtylko procencie uchylałyprokuratorskie zarządzenia o konfiskacie druku, świadczył o tym, że działano wówczas w sposób powściągliwy, dokonując prawidłowej kwalifikacji prawnej deliktów prasowych? Jak jednakpogodzić tękonkluzję z ogromną liczbą interpelacji poselskich,zwłaszcza od końca XIX w„w których oskarżano austriacką prokuraturęo nagminne łamanie pra­ wa przy podejmowaniu decyzji o konfiskacie prasy? Czy zatem prokuratura naduży­

wała swych cenzorskich uprawnień, czy może dochodziło w wielu przypadkachdo nadużywania wolności wypowiedzi przez samych obywateli? Jak należywobectego oceniać postępowanie sądów? Czy zatwierdzając konfiskaty prasowe dokonywane przez prokuraturę, uchylały się one odsamodzielnej oceny prawnej treściinkrymi­

nowanych artykułów prasowych? Czy możeprzeciwnie - uznawały prokuratorską interpretację przepisów ustawykarnej za prawidłową i właściwą? Nate i inne py­ tania autor będzie poszukiwać odpowiedzi na podstawie przeprowadzonej analizy orzecznictwasądów karnych, główniez okresu powstaniaw Austriimasowegoruchu prasowego na przełomie XIX i XX w. -

Weryfikacji zostanie poddana takżeteza, iż sposóbwykładni przez prokuratu­ rę ustawykarnej, jako podstawy ograniczenia wolności wypowiedzi prasowej, miał u schyłku XIX w. charakter bardziej restrykcyjny z powodu silnie konserwatywne­ go, nacechowanego klerykalizmem nastawienia austriackich elit rządzących, jakie dało o sobie znać w tamtym czasie4. Odpowiedzi wymagać będzie także kwestia, jaki wpływ mogło mieć zaostrzenie się konfliktów narodowościowych,światopoglą­ dowych i ideologicznych na charakter działań prokuraturyaustriackiej jako orga­ nu państwowego o uprawnieniach cenzorskich. Niebez znaczenia dla omawiane­ go zagadnienia pozostaje także pytanie, wjakim stopniu austriacki system prawny gwarantowałprocesoweśrodki obrony przeciwko nieuzasadnionej ibezpodstawnej konfiskacie druku, a takżeczy w praktyce często korzystanoz przysługującej drogi prawnej.

4 Ibidem, s. 83 i n. Świadczy o tym m. in. dążenie biurokratycznego aparatu władzy do utrzymania za wszelką cenę wyznaniowego charakteru szkoły, czemu służyło wprowadzenie pozaprawnego obo­

wiązku uczestnictwa w lekcjach religii przez dzieci bezwyznaniowych rodziców, a także odejście od liberalnej wykładni przepisów, które zakazywały żądania świadczeń na rzecz instytucji wyznaniowych od osób niebędących ich członkami.

Przedmiotem naukowego opracowania w przedstawionej rozprawie jest więc funkcjonowanie cenzury represyjnej w austriackiej monarchii konstytucyjnej do roku 1914. Swym zainteresowaniem obejmuje ona wyłącznie tzw. postępowanie obiektywne (przedmiotowe) w sprawach prasowych. Wprowadzone w 1862 r. było ono nowością w prawie austriackim. W przeciwieństwie do postępowania subiek­

tywnego (podmiotowego), w którym przed sądemoskarżanokonkretną osobę (re­

daktora czy wydawcę gazety), w postępowaniu obiektywnym na ławieoskarżonych stawiano niejako sam tekst. Prokurator zatemtakżewtedy, gdy nie wniósł oskarżenia przeciwko konkretnej osobie,mógł w interesie publicznymżądać,abysąd orzekł, że treść tekstudrukowego odpowiada dyspozycji normy prawnejokreślającej zbrodnię lub występek. Zgodniez przepisami ustawy prasowej z1862r. wydawcabył zobowią­ zany dodostarczeniawładzombezpieczeństwa (starostwom lub prokuraturom) każ­ degowydrukowanego numeru czasopisma periodycznego z momentemrozpoczęcia jegorozpowszechniania.

Wrazie stwierdzenia naruszeniaustawykarnej wspomniane władze mogły za­

rządzić konfiskatę druku, zakaz jego rozpowszechniania i zniszczenienakładu pis­

ma. O zatwierdzenie każdorazowej konfiskatyprokuratorzwracał się do sądu. Ten uwzględniał wniosek prokuratora alboorzekał o uchyleniu konfiskaty. Wpraktyce zatem postępowanie obiektywne stało się podstawowąformą cenzury prasy w Au­

strii. Bowiem odsetek spraw prasowych, w których wytaczano proces karny kon­ kretnej osobie, gdywtreścidruku dopuściła się naruszenia przepisu ustawy karnej, tj. popełniła delikt prasowy,w porównaniuze sprawami rozpatrywanymiwramach postępowania obiektywnego był stosunkowo niski5.Celemniniejszego opracowania będzie takżezbadanie samej konstrukcji prawnej postępowaniaobiektywnego i ze­ stawienie jej z praktyką sądową. Właśniew strukturze wspomnianego postępowania mogła bowiem tkwić „obiektywna” przyczyna zawężeniaprzez władzęgranic wolno­

ści słowa iprasy wimięarbitralniepojmowanejochrony interesu publicznego.

5 Jak się oblicza, w Krakowie w latach 1900-1914 sprawy karne przeciwko osobom, w stosunku do ogółu wszystkich spraw prasowych, stanowiły zaledwie 13%. Zob. A. Garlicki, Rodzaje konfiskat prasowych w Krakowie w latach 1900-1914, „Przegląd Historyczny” t. 54,1963, nr 3, s. 458. Niski odsetek spraw prasowych prowadzonych w ramach postępowania podmiotowego (subiektywnego) był charak­

terystyczny dla całej Austrii i wynosił ok. 5%. Przykładowo, w 1885 r. na 30 podmiotowych postępowań w sprawach prasowych przypadało 690 spraw w postępowaniu obiektywnym. Nadto w 11 przypadkach sądy przysięgłych wydały wyroki uniewinniające. Z kolei w 1899 r., w którym nastąpiło apogeum kon­

fiskat druków prasowych, stosunek ten wynosił 160 do 3099. Zob. T. Olechowski, Die Entwicklung des Pressrechts in Österreich bis 1918. Ein Beitrag zur österreichischen Medienrechtsgeschichte, Wien 2004, s. 642-643. O winie osoby odpowiedzialnej za publikację inkryminowanego tekstu decydowali zatem przysięgli, którzy dość często w wydawanych orzeczeniach postępowali niezgodnie z oczekiwaniami prokuratury. Stąd atrakcyjniejszą formą cenzury dla prokuratury stało się tzw. postępowanie obiek­

tywne.

6 G. Kucharczyk, Cenzura pruska w Wielkopolsce wczasach zaborów 1815-1914, Poznań 2001, Wielkopolska. Historia, społeczeństwo, kultura, 13; Μ. Raj ch, Cenzura pruska w Wielkopolsce w latach 1848-1918, Poznań 2004, Wielkopolska. Historia, społeczeństwo, kultura, 16; G. Gzella, Procesy praso­

we redaktorów „Gazety Grudziądzkiej” w latach 1894-1914, Toruń 2010; zob. także W. M o 1 i k. Cenzura w zaborze pruskim w XIX i na początku XX w., [w:] Granice wolności słowa. Materiały konferencji nauko­

wej, Kielce 4-5 maja 1995 r., red. G. Miernik, Kielce-Warszawa 1999, s. 19 i n.

Ostatnimi czasy w polskiej literaturzenaukowej obserwuje się wzrost zaintereso­ waniaXIX-wiecznym modelem cenzuryrepresyjnej.Świadcząo tym trzy monogra­

ficzne opracowania poświęcone cenzurze pruskiejw Wielkopolscei na Pomorzu6. Na tym tleskromniej prezentuje sięstan badań nadcenzurą galicyjską i austriacką. Dys­

ponujemyw tym zakresie kilkoma opracowaniami popularnonaukowymi (w wersji

10 Wprowadzenie

bardzo skróconej) oraz jednym tekstem naukowym z początku lat60. XXw.7 8 Cen­ zurze prasy wKrakowie naprzełomiewieku XIX i XX dwa artykułypoświęcił autor niniejszej pracy4. Naukowego opisu doczekała się za to cenzura teatralnaw Galicji w XIX i XXw.9 Za zadowalające należy uznać wynikibadań polskich historyków nadrozwojem prasy na ziemiach polskichdoby rozbiorowej,w tym dotyczące prasy w Galicji. Dostarczają onebadaczowidziejów cenzury cennychinformacjina temat rynku prasowego,ideowego profilu gazet, a także ingerencjicenzorskich10 11.

7 B. S z y n d 1 e r, Dzieje cenzury w Polsce do 1918 roku, Kraków 1993; Μ. S1 i w a, „Zabytek despoty­

zmu” - cenzura w Galicji, [w:] Granice wolności słowa..., s. 36-45; zob. także A. G a r 1 i ck i, op. cit.

8 A. Dziadzio, Antysemityzm jako powód konfiskat prasowych. Orzecznictwo sądów krakow­

skich (X1XJXX w.), [w:] Cuius regio eius religio? Publikacja po Zjeździe Historyków Państwa i Prawa, Lublin, wrzesień 2006 r„ t. 2, red. G. G ó r s k i, L. Ć w i k ł a, Μ. L i p s k a, Lublin 2008, s. 75-110; i d e m, Ochrona prawna Kościoła i rełigii katolickiej w monarchii austriackiej w świetle konfiskat prasy galicyjskiej (XIX/XX w.), [w:] Społeczeństwo a władza. Ustrój, prawo, idee, red. J. Przygodzki, M.J. Ptak, Wro­

cław 2010, s. 529-558. Częściowo problematyką cenzury w Austrii zająłem się w pracy pt. Monarchia konstytucyjna w Austrii (1867-1914). Władza - obywatel - prawo, Kraków 2001. Większość jednak ana­

lizowanych w niej spraw dotyczyło cenzury druków ulotnych, które rozpatrywał Najwyższy Trybunał Kasacyjny w Wiedniu. Z tego względu w obecnym opracowaniu uwaga zostanie skupiona na cenzurze prasy. Cenzura broszur w orzecznictwie niższego sądownictwa będzie zaakcentowana wyłącznie jako ilustracja ogólnych tendencji, jakie dostrzec można w czynnościach prokuratury. W przytoczonej roz­

prawie wyraziłem pogląd, że działalność prokuratury austriackiej jako organów cenzorskich zasługuje na pozytywną ocenę, bowiem przy ograniczaniu wolności słowa i prasy kierowała się ona jasną dyrek­

tywą: nadużyciem wolności wypowiedzi były druki o treści sprzecznej z prawem karnym i wewnętrz­

nym bezpieczeństwem państwa, w których przejawiała się wrogość z powodów narodowościowych, wyznaniowych i klasowych. Niniejsza praca ma więc w zamiarze wydanie bardziej udokumentowanej i wiarygodnej - bazującej na archiwalnym materiale źródłowym - opinii na temat austriackiego aparatu cenzury w dobie konstytucyjnego porządku prawnego.

’ Μ. Szydłowska, Cenzura teatralna w Galicji w dobie autonomicznej 1860-1918, Kraków 1995.

10 J. Myśliński, Studia nad polską prasą społeczno-polityczną w Zachodniej Galicji 1905-1914, Warszawa 1970, Materiały i Studia do Historii Prasy i Czasopiśmiennictwa Polskiego, z. 16; idem, Prasa polska w Galicji w dobie autonomicznej (1867-1918), [w:] Prasa polska w latach 1864-1918, Warszawa

1976, Historia prasy polskiej, red. J. Ł o j e k.

11 Die Habsburgermonarchie 1848-1918, t. 8: Politische Öffentlichkeit und Zivilgesellschaft, cz. 2: Die Presse als Faktor der politischen Mobilisierung, hrsg. A. Wandruszka, P. Urbanitsch, Wien 2006.

12 Znakomite opracowanie austriackiego prawa prasowego z okresu wprowadzenia go w życie w XIX w. zaprezentował F. Liszt, Lehrbuch des österreichischen Pressrechts, Leipzig 1878.

Podobneuwagimożna odnieść doosiągnięć nauki austriackiej w dziedzinie badań nad prasąicenzurą. Niedawnow ramach monumentalnego wydawnictwaaustriac­

kiej Akademii NaukDie Habsburgermonarchie 1848-1918ukazał się tom 8,którego druga część przedstawia całościowoi syntetycznie rozwójprasy w Austrii po 1867 r.H Niewiele miejsca zajęły wtym opracowaniu zagadnieniadotyczące cenzury. Więk­

szezainteresowanie w nauceaustriackiej wzbudziła natomiast problematyka prawa prasowego, mająca długą i bogatą tradycję12. Historii prawa prasowego wmonarchii habsburskiej odXVI w. do 1918 r. poświęcona została ostatnio obszerna monogra­ fia, w której cenzura prasy zostałapotraktowana jako wycinek szeroko omówionego przemysłuprasowego i powiązanych znim zagadnień gospodarczych, finansowych

i prawnych13.Wartośćwspomnianego opracowania polega przede wszystkim na od­ tworzeniupraclegislacyjnych nadustawą prasową z 1862 r. ijej późniejszych nowe­

lizacji.

13 T. Olechowski, Die Entwicklung...

14 Zob. H. Haas, Pressegerichtliche Verfahren in Salzburg 1862-1918, [w:] Zur Geschichte der richterlichen Unabhängigkeit in Österreich. Symposion am 24. und 25. Oktober 1986, E. Wein zier, K.R. Stadler, Wien 1987.

15 Verordnung des Justizministers vom 5. Mai 1897, womit neue Geschäftsordnung für die Gerichte erster und zweiter Instanz erlassen wird, § 405, „Reichsgesetzblatt für die im Reichsrathe vertretenen Königreiche und Länder” (dalej: RGBL) 1897, nr 112.

Brakuje natomiast w nauce austriackiej, poza nielicznymi przypadkami, prac ukazującychpostępowanie w sprawachdeliktów prawa prasowego wświetle orzecz­

nictwasądowego w poszczególnychkrajach monarchii14.Niniejsza monografia opi­ sujezatem praktykę konfiskacyjnąprasy prowadzoną przez organy prokuratorskiena terenie Galicji i ziem Korony Czeskiej (tj. części austriackiej,a nie węgierskiejduali­ stycznej monarchii)w oparciu o materiał archiwalny dotyczący działalności sądów krajowychKrakowa (Archiwum Państwowe w Krakowie, oddział w Spytkowicach), Lwowa (Centralnyj DerżawnyjIstorycznyj Archiv Ukrajiny u Lwowi), Cieszyna (Ar­

chiwum Państwowe w Katowicach, oddział w Cieszynie), Opawy (Zemsky Archiv v Opave), Brna (Moravsky Zemsky Archiv v Brnę) i Pragi (NärodniArchiv, Oblastni Archiv v Praze).Natomiast sposób działania prokuratury na pozostałychobszarach monarchiiaustriackiej starano się przedstawić na podstawieanalizy interpelacji po­ selskich. Kwerendę archiwalną ograniczono do okresu 1898-1914, bowiem w tych latach w sądach karnych,zgodnie z przepisami, rozporządzeniemministra sprawie­ dliwości z 5 maja 1897 r., był prowadzony osobny rejestrspraw o delikty prasowe15.

Jedynie w odniesieniu dokonfiskat prasowych wGalicji sięgnięto po materiały datowane od początku lat 70. XIX w. dla pokazania, jakim zmianom uległa praktyka konfiskacyjna na przestrzeni lat. Dokonano także kwerendy materiałów archiwal­ nychodnoszących się do działalności organówadministracyjnych, tj. namiestnictw we Lwowie i Pradze, władz krajowych wOpawie oraz starostwwCieszyniei Bielsku.

Dostarczyły one interesujących informacji natemat tego, iż konfiskata niektórych tytułów prasowych motywowana była nie tylko racjamiprawnymi, ale także wzglę­ dami politycznymi. Autorma więcnadzieję, że dzięki ujęciu porównawczemu pracą tąnakreślijednolity obraz działalności organów cenzurywAustriiprzed 1914 r.

Granice wolności prasy

w konstytucjonalizmie austriackim Wiosny Ludów

(1848-1851)

1.1. Zniesienie cenzury prewencyjnej w 1848 r. Nowe ustawodawstwo prasowe

Zniesienie cenzuryi proklamowanie wolności prasy stałosię głównym hasłem rewo­ lucji 1848 roku zarówno wkrajachniemieckich,jak i austriackich. Niebyło wtym nic zaskakującego. Cenzura prewencyjna stanowiła istotną część metternichowskiego systemu państwa policyjnego (absolutnego), którypod konieclat 40. XIX w. zaczę­ to otwarcie kontestowaćwkrajach niemieckich posiadających ustrójkonstytucyjny.

Zniesienie cenzury i przywrócenie liberalnej ustawy prasowej z 1831 r. - notabene uchylonej wskutek interwencji kanclerza Klemensavon Metternicha - ogłosił pod koniec lutego 1848 r. rząd badeński, który ustąpiłwobec żądań opozycji parlamen­

tarnej, przewidując, że wydarzenia rewolucyjnewe Francji nie pozostaną bez wpływu na sytuacjęw Niemczech.Na początku marca 1848 r. zupełną wolność prasy zagwa­

rantowały obywatelom władze Wirtembergii iBawarii16. Także rewolucja wiedeńska z połowy marca 1848 r.postawiła na pierwszym miejscu,obok postulatu uzbrojenia ludu i wprowadzenia konstytucji,likwidację cenzuryprasy. Rządaustriacki,chociaż odpowiedział na demonstracje ludności użyciem sił porządkowych,to jednak nie był jużw stanie zastraszyćprotestujących. W tej sytuacjicesarz rnusiałwyjść naprzeciw oczekiwaniom społecznym.14 marca1848r. najwyższym cesarskim postanowieniem ogłoszonozniesieniecenzury oraz zapowiedziano przygotowanieustawy prasowej.

16 Zob. E.R. H u b e r, Deutsche Verfassungsgeschichte seit 1789, t. 2: Der Kampf um Einheit und Frei­

heit 1830 bis 1850, Stuttgart 1960, s. 505 i n.

Dzień później został wydany patent gwarantującyobywatelom wolność prasy, powołanie Gwardii Narodowej i wprowadzenie konstytucji. Gwardia Narodowa miała być najsilniejszym zabezpieczeniem osiągniętych zdobyczy, czyli konstytucji i wolności prasy, które uznawano za „siostrysyjamskie” nowego ustroju państwa.

Gdzie niema wolnościprasy - głoszono - tamniemapaństwa konstytucyjnego i od­

14 1. Granice wolności prasy w konstytucjonalizmie austriackim Wiosny Ludów (1848-1851)

wrotnie- brakkonstytucji oznacza jednocześniecenzurę prasy. Zadaniem Gwardii Narodowejbyłazatem ochrona konstytucyjnego władcy,obrona konstytucji iustaw, utrzymanie porządku i czuwanie nadsuwerennością i nienaruszalnością państwa.

Celdokonanych ustępstw był jeden: uspokojenie nastrojówspołecznych17.Nicwięc dziwnego,że gdy zaczętopóźniej wcielaćwżycie zapowiedziane reformy, okazałysię one połowiczne, rząd bowiemniezamierzał dopuścić do naruszenia zasady monar- chicznego systemuwładzy poprzez zbytnie upodmiotowieniespołeczeństwa.

17 W patencie można było przeczytać następujące słowa: „Oczekujemy po tern na pewno, że umysły się uspokoją, że studia powrócą znów do uregulowania dalszego toku, że przemysł i pokojowe stosunki znów się ożywią”. Zob. S. Starzyński, Kodeks prawa politycznego, czyli austriackie ustawy konstytucyj­

ne 1848-1903, Lwów 1903, s. 3 i n.

18 Zob. „Amtsblatt zur Wiener Zeitung” 1848, 1 IV, s. 243-244.

19 Zob. F. Liszt, op. cit., s. 9. Egzemplarz obowiązkowy, jaki wydawcy byli zobowiązani przedkła­

dać władzom policyjnym, Liszt nazywał Probeexemplar.

Doskonały przykład tego rodzaju postawy austriackiego rządustanowiłoprawo prasowe przyjęte wrozporządzeniuministra spraw wewnętrznych z 31 marca1848 r.

Spotkało się ono z tak ostrąkrytyką, żezaniechano jego urzędowej publikacji. Nie weszłozatem nigdy w życie. Rozporządzenie było aktem wykonawczymdo patentu cesarskiego z 15 marca i zawierało prowizoryczne przepisy obowiązującedo czasu wydania ustawy prasowej na drodze konstytucyjnej, czyli w formie ustawyparla­

mentarnej. Dzieliło się na dwie części. Wpreambule stwierdzono, że przepisymiały zapobiegać nadużywaniuwolności prasy.W pierwszej części zawartebyłyprzepisy owykroczeniach prawa prasowego i ichkaraniu;w drugiej znalazły się przepisy o po­

stępowaniu w sprawach tychżewykroczeń18.

Pierwsze austriackie prawo prasowe z 1848 r. znosiło wprawdzie wszystkie do­

tychczasowe ustawy i zarządzeniao cenzurze, ale nie uchylało kontroli państwanad prasą i drukami! Organy władzy uzyskały bowiem prawo sprawdzania, czy publi­ kowane w gazetach treści nie noszą znamion przestępstwlub ciężkich wykroczeń policyjnych, takich jak: umyślna obraza panującego i członków jego rodziny, znie­

sławienie konstytucji orazadministracji cesarstwa Austrii czy poważne naruszenie obyczajności. W tym celu rozporządzenie nakładało na wydawcę periodycznego czasopisma obowiązek przedkładania lokalnym władzom bezpieczeństwa każdego numeru gazety zwłasnoręcznym podpisem odpowiedzialnego redaktora (§ 9). Zło­ żenie tzw.egzemplarza obowiązkowego (Pflichtexemplar)czasopisma miało nastąpić z chwilą rozpoczęciajego rozpowszechniania i wysyłki19. Była to regulacja zaczerp­

nięta dosłownie z ustawy badeńskiej z 1831 r. Mimo cesarskich obietnic cenzura prasy niezostała więc definitywnie usuniętaz ustawodawstwa austriackiego. Zmie­ nił się tylko jej charakter: cenzurę prewencyjną zastąpiła represyjna. Spod cenzury wyłączono całkowicie jedynie czasopisma o treści czysto naukowej, artystycznejlub technicznej (§ 12). Należy jednak nadmienić, że ówczesna nauka prawa za cenzurę uznawała jedynie taki systemkontroliprasy,w którym wydawca był zobowiązany do przedkładania druku przed jego rozpowszechnieniem. Za cenzuręuważanobowiem uprawnienie organów władzy do zakazu druku w celu zapobieżenia popełnieniu

przestępstwa. Natomiast zapobieganie skutkom deliktów prasowych bądźprzez uka­

raniewinnego naruszenia prawa, bądźkonfiskatę inkryminowanego druku uważane było za usprawiedliwioną represję karną państwa20.

20 Ibidem, s. 153. Zob. także T. Olechowski, Die Entwicklung..., s. 262.

Omawiane rozporządzenieuregulowało zatempostępowaniew sprawach o po­

pełnienie deliktu prasowego.W przeciwieństwie do ustawy badeńskiejnietylko sąd, aletakże władze policyjnemogłyzarządzićkonfiskatę druku naruszającego przepisy karne, jeślijego treść nosiła znamionaprzestępstwalubwykroczenia dochodzonego z oskarżenia publicznego (§ 42 pktb). W ciągu 24godzin miałyone donieśćsądowi ozarządzonej konfiskacie, który orzekał albo o uchyleniu, albo o utrzymaniu w mocy decyzji władz. Ozarządzonejkonfiskacie informowanybyłtakże miejscowyprokura­ tor.Sąd mógł orzec konfiskatę druku także na wniosek prokuratoralub oskarżyciela prywatnego.

Natomiast postępowanie karne przeciwko sprawcom deliktówprasowych wszczy­

nał z urzędu prokurator. Instytucjaprokuratorabyławówczas nowościąwaustriac­

kim porządku prawnym.Zadaniem prokuratora było przygotowanie skargi przeciw­

ko osobie, która dopuściła się przestępstwapopełnionego treścią druku prasowego.

Mógłnią być np. autor tekstu lub odpowiedzialny redaktor gazety.Prokurator rnusiał w skardze do sądudokładnie określić druk, wktórym doszło do naruszenia prawa, oraz dokonać kwalifikacji prawnej popełnionego deliktu. Skarga kierowana było do sądu śledczego (Untersuchungsgericht), który w ciągu trzech dni decydował o tym, czy istniały podstawy do prowadzeniasądowego dochodzenia. Dochodzenie wstępne (Vorverfahren) było prowadzoneprzezurzędników sądu (Pressgericht). Sędzia śledczy w trakcie tego postępowania rnusiał uwzględniaćwnioski prokuratora.Oskarżonemu należało wtej fazie postępowania przedstawić wszystkie zebrane przeciwko niemu dowody, aby mógł się do nich ustosunkować (§ 54). W ten sposóbrozporządzenie dokonywałowyłomu w niepodzielnie wówczaspanującej w sprawach karnych pro­ cedurze inkwizycyjnej. Zezwalałobowiempodsądnemu wczasie śledztwa na zapo­ znanie się zezgromadzonym przeciwko niemumateriałemdowodowym.Stanowiło tym samym przełom w historii austriackiego procesu karnego,gdyż zapoczątkowało w Austrii kształtowanie się nowoczesnego procesu mieszanego.

W przepisach rozporządzenia rozdzielono postępowanie przygotowawcze od jawnej,ustneji publicznejrozprawy sądowej,co byłotypowe dla procesu mieszanego.

Dochodzeniebyło prowadzone pod nadzoremprokuratora. Zgodnie zzasadą skar- gowości po zakończeniu postępowania wstępnego prokurator wnosił aktoskarżenia dosądu. Rozprawa toczyłasię na zasadach kontradyktoryjności i sporności. Oskar­ żonemu przysługiwało prawo do obronyi możliwość korzystania z usługobrońcy.

Pozostałością procedury inkwizycyjnej było jednakzachowanie nadal legalnej teorii dowodowej (§ 67). Rozporządzenienie przewidywało także instytucjisędziówprzy­ sięgłych,czego się wówczas domagano. Sąd miałorzekać w składzie pięciu sędziów zawodowych.

16 1. Granice wolności prasy w konstytucjonalizmie austriackim Wiosny Ludów (1848-1851)

Prawo prasowez 31 marca 1848 r., chociażwzorowane na liberalnej ustawie ba- deńskiej, zostało odrzucone przez opinię publiczną, oczekiwała ona bowiem wyco­

fania się państwa z administracyjnego nadzoru nad wolną prasą. Powszechny stał się pogląd, że przestępstwaprasowepowinnypodlegać wyłącznej jurysdykcjisądów przysięgłych, które uznawanoza gwarantaochrony obywateliprzedbezprawną repre­ sją ze strony państwa. Za policzek wymierzony społeczeństwuliberalne elityWiednia uznały zwłaszcza przepis nowego prawa prasowego, w którym utrzymanocenzurę prewencyjną. Prokuratormógł bowiem konfiskować m.in. manuskrypty dopieroco oddane do publikacji, jeślizachodziłoby przypuszczenie,że ichtreść mogłaby stano­

wić podstawę do wytoczenia zurzędupostępowania z powodu popełnienia przestęp­ stwa lub wykroczenia. Była to zatemregulacja typowa dla ustawodawstwa państwa absolutnego, gdzie samo tylko podejrzenie o możliwość popełnienia przestępstwa upoważniało władzę do zastosowania represji względem obywatela! Radykalizacja nastrojów społecznychspowodowała, żerząd rnusiał ugiąćsię pod żądaniamiwyda­ niabardziejpostępowego iliberalnego prawa prasowego21.

21 F. L i s z t, op. cit., s. 11. Symbolem narastania rewolucyjnych postaw było spalenie na dziedzińcu uniwersyteckim tekstu nowego prawa prasowego w dniu jego ogłoszenia, tj. 1 kwietnia 1848 r. Nowe prawo prasowe z 18 maja 1848 r. wykluczyło zupełnie możliwość występowania jakiejkolwiek formy cenzury prewencyjnej druku.

22 Zob. paragraf 19 dokumentu konstytucyjnego cesarstwa austriackiego nadanego przez cesarza Ferdynanda I z dnia 25 kwietnia 1848 r. w: S. Starzyński, op. cit., s. 14.

23 Różnica polegała tylko na tym, że prokuratorzy w celu zbadania, czy gazety prezentują treści zakazane przez prawo, musieli ich lektury dokonywać w... kawiarniach i restauracjach, bo został znie­

siony przepis o egzemplarzach obowiązkowych. Prokuratorom zatem nie pozostawało nic innego, jak tylko wykupić prenumeratę pism, które dopuszczały się naruszania prawa. Zob. T. Olechowski, Das Pressrecht in der Habsburgermonarchie, [w:] Die Habsburgermonarchie 1848-1918, t. 8, cz. 2, s. 1500.

Konstytucjacesarstwaaustriackiego z 15kwietnia 1848r„deklarującwolność sło­

wa i prasy,zapowiadała wydanie przezpierwszy sejm państwowyustawy zawierają­ cej sankcje karne za nadużycietych wolności22. Jednak coraz gwałtowniejszy przebieg wydarzeń politycznych, m.in.opuszczenie Wiedniaprzezcesarza,zmusił rząd do wy­ dania tymczasowegoustawodawstwa prasowego.Promulgowane 18 maja 1848 r. dwa rozporządzeniaministerialne - notabene pozbawione sankcji cesarskiej - uwzględ­

niały panujące oczekiwania. Pierwsze rozporządzenie zawierało przepisy, które zgod­

nie z tytułem miały zapobiegać nadużywaniu prasy;drugie regulowałopostępowanie w sprawach prasowych. Całkowicienowymi rozwiązaniamiprzyjętymi w rozporzą­

dzeniachbyły usunięcieobowiązku przedkładania władzom bezpieczeństwa egzem­ plarzy obowiązkowych czasopisma oraz wprowadzenie sądów przysięgłych, które w sprawacho popełnienieprzestępstwa przeztreśćpisma drukowanego miały orzekać w kwestii winy lub niewinności oskarżonego. Nowością było tworzenie list sędziów przysięgłych w drodze powszechnych wyborów (jednak z wykluczeniem kobiet).

Przepisy majowych rozporządzeń prasowych, zwłaszcza w kwestii możliwości podejmowania rozstrzygnięć konfiskacyjnych, w znacznym stopniu nawiązywały do wcześniejszych regulacji23. Wprowadzono jednakkilka modyfikacji, które bar­

dziej zabezpieczały wydawcęprzed nieuprawnionymi decyzjami o konfiskacie dru­ ku. Uzyskał onbowiem prawo do wystąpieniaz roszczeniemwobec skarbu państwa o odszkodowanieza stratyponiesione w związku z konfiskatą uchyloną przez sąd.

Wcześniej wydawcy skonfiskowanego pisma przysługiwało prawo do żądania od­

szkodowania tylko wówczas, jeślisąd w określonym czasie nie podjął decyzji ouchy­ leniu lub zatwierdzeniu konfiskaty. Nadto według nowych regulacji prokuratorowi nie przysługiwało prawo wniesienia zażalenia na orzeczenie sądu o uchyleniu za­

rządzonej konfiskaty24. Postępowanie karne o popełnienie przestępstwa w sprawach prasowychzostało całkowicie oparte na zasadachnowoczesnego procesu mieszane­ go,m.in. negatywnąteorię dowodową zastąpiła swobodna ocena dowodów przez sę­ dziów przysięgłych.

24 T. 01 e c h o w s k i, Die Entwicklung..., s. 271. Z rozwiązania takiego zrezygnowała później usta­

wa prasowa z 1862 r. Natomiast taki przepis znalazł się w niemieckiej ustawie o prasie z 1874 r.

25 F. Liszt, op. cit., s. 12.

Postępowy i nowoczesny charakter wprowadzonych przepisów prawa prasowe­ go w warunkachburzliwych przemian politycznych nie mógł jednak zostać wpełni doceniony. W pierwszym rzędzieujawniły siębowiem słabe stronywprowadzonych przepisów, których praktyczne stosowanie zrodziło w stosunkach prasowych stan anarchii. Wprowadzenie instytucji sędziów przysięgłych odpowiadało bez wątpie­ nia standardom państwa konstytucyjnego. Ograniczenie ich roli do orzekania wy­ łącznie w sprawach deliktów prasowych, w połączeniu z procedurą ich wyłaniania w powszechnym głosowaniu, nie sprzyjało jednak prawidłowemu funkcjonowaniu represjikarnej związanej z nadużyciemwolności prasy25. Poza tym zniesienie obo­

wiązku wpłacania kaucji przez wydawcę, a takżezwolnienie go z obowiązku przed­

kładania jednegonumeru czasopisma organom bezpieczeństwa wytworzyło poczu­

cie całkowitego uwolnienia sięprasynie tylko spod kontroli instytucji państwowych, ale i obowiązującego prawa. Diametralna zmiana sytuacji nastąpiła dopiero wraz z wojskowym stłumieniem rewolucji przez rząd, do jakiego doszło w Wiedniu na jesieni 1848 r.Bezpośrednim następstwem zwycięstwasiłrządowychbyłoprzywró­

cenie 20grudnia koniecznościdostarczanianumeru obowiązkowego władzom bez­ pieczeństwa,zanim jeszcze rozpoczęto wysyłkęi kolportaż czasopisma.Wpraktyce oznaczałoto przywrócenie w Austriipodkoniec 1848 r.cenzury prewencyjnej!

1.2. Zakres wolności prasy w cesarskiej konstytucji z 1849 r.

Model cenzury represyjnej

Jak wiadomo, klęska rewolucjiwiedeńskiej nie przełożyła się od razu na likwidację konstytucyjnego systemuwładzy. Parlament przeniósł się z Wiednia do Kromiery- ża (Kromeriż) naMorawach, gdzie kontynuowałprace nad nową konstytucją pań­

stwa, której projekt uchwalono 3 marca 1849 r. Jednak postanowienia konstytucji kromieryskiej w chwili jej uchwalenia nie pasowały już do warunków politycznych,

18 1. Granice wolności prasy w konstytucjonalizmie austriackim Wiosny Ludów (1848-1851)

które wobec militarnych sukcesów władzyuległy zmianiena niekorzyśćobozu re­

wolucyjnego. Ponowna dominacja czynnikówcentralistycznego i biurokratycznego prowadziła do stopniowego odchodzenia oddemokratycznychprzemian. W obliczu zwycięstwarmii nowy cesarzFranciszek Józef I zdecydował się na rozwiązanie parla­

mentui przejęcie inicjatywy w reformowaniupaństwa. Podejmując decyzję o rozwią­

zaniuparlamentu, jednocześnie„z wolnej woli i własnejcesarskiejmocy” oktrojował 4 marca w Ołomuńcu konstytucję, której uzupełnieniembył patent o „zgwaranto- wanych przez konstytucyjną formę rządu prawach politycznych”26. Jedno stało się wówczas pewne. Podstawą ustroju państwa przestała byćzasada suwerenności ludu.

Czynnik monarchiczny w konstytucyjnym porządku prawnym został wyraźnie wzmocniony. Natym jednak poprzestano, gdyż nawiosnę 1849 r. nie było jeszcze wystarczającychpodstaw do przywrócenia systemuwładzysprzed rewolucji. Uspo­

kojenie stosunków wewnętrznych nie objęło całego państwa, wciąż bowiem trwało powstanie węgierskiei włoska rebelia.

26 S. S t a r zy ri s ki, op. cit., s. 96 i n.

27 Ibidem, s. 115.

28 Zob. Kaiserliches Patent vom 13. März 1849 enthaltend das Gesetz gegen Missbrauch der Presse, RGBL 1849, nr 161; Kaiserliches Patent vom 14. März 1849, womit das Verfahren in Preß-Uebertretungs- fallen festgesetzt wird, RGBL 1849, nr 164.

Patent z4 marca 1849 r., gwarantujący prawa i wolności obywatelskie, w paragra­ fiepiątym postanawiał: „Każdyma prawo objawiać swobodnie swą opinię słowem, pismem, drukiem i obrazowym przedstawieniem. Prasyniemożna stawiać pod cen­ zurę. Przeciw nadużyciu prasywydaje się ustawęrepresyjną”27. Cesarski dokument konstytucyjny uznał zatem wolność prasyza prawo podlegające ograniczeniom na mocyprzepisów ustawy. Jednocześnie zakazywałstosowania cenzury prewencyjnej, zezwalającwyłącznie na kontrolęprasy za pomocą represji następczej. Wwykonaniu przepisukonstytucjizostaływydanedwacesarskie patenty. 13marca1849 r. ogłoszo­ nopatentzawierającyprzepisy zapobiegające nadużyciu prasy, a 14marcauregulo­

wano postępowanie w przypadku popełnieniawykroczenia prasowego28.

Cesarskieustawodawstwo prasowe uchyliło przepisy rozporządzenia z 18 maja 1848 r. i w treści zbliżonebyło do rozwiązań prawnych przyjętych na samym po­ czątku rewolucji, chociaż wprowadzono kilka postanowień o charakterze bardziej restrykcyjnym. Znacznemu poszerzeniu uległ zwłaszcza katalogprzestępstwpopeł­

nionych treścią druku, m.in.nawoływanie do oderwania częściterytoriumpaństwa lub zachęcanie do użyciaprzemocy w celu uniemożliwieniawykonywaniawładzy rządowej przez monarchę zagrożone zostało karą od dwóch do dziesięciu lat cięż­ kiego aresztu (§ 23). Także wzywanie do nieposłuszeństwa wobec ustaw i rozporzą­

dzeń władz publicznych czy organów sądowych byłokaralne wwymiarze dodwóch lat aresztu (§ 26). Wobecwydawców pismperiodycznych, które razobłożone karą, zostałyby ukarane ponownie, przewidziany został środek dyscyplinujący w postaci zawieszenia ich wydawania na okres do trzechmiesięcy(§ 39).

Patent nie przywrócił wprawdzie systemu koncesyjnego, alewymagał złożenia do władz bezpieczeństwa zgłoszenia o zamiarze wydawania periodycznego czaso­

pisma, wktórym musiałybyć podane dokładne dane,m.in. nazwisko i miejsce za­

mieszkania odpowiedzialnego redaktora, drukarza czy wydawcy, a także zaświad­ czenia o złożeniu kaucji. Niedopełnienie wymagań formalnych mogło prowadzić do wstrzymania wydawania pisma do czasu uzupełnieniaustawowychwarunków(§ 6).

Niespotykaną do tejporysankcją, jakąmogłoponieść wydawnictwo z powodu naru­

szeniaprzepisów ustawy, był całkowity lubczęściowyprzepadek ustanowionej kaucji (§ 12).Ostrzejszy był także reżimodpowiedzialności. Za treść pismaperiodycznego odpowiadał bowiem zawsze solidarnie z autorem tekstu redaktorodpowiedzialny.

Ograniczonotakżeobowiązek odszkodowawczy państwa wprzypadkunieusprawie­ dliwionej konfiskaty druku.

Natomiast w dziedzinie norm proceduralnych ustawodawstwo cesarskie wyka­ zywało więcej zbieżności z rozporządzeniem z 18 maja 1848 r. Utrzymano przede wszystkim zasady procesu skargowego, głównie jawną i ustną rozprawęorazinsty­

tucję sędziów przysięgłych, którzy orzekalio winie sprawcydeliktuprasowego.Two­ rzenie list przysięgłych uregulowałpatent z 11 września 1849 r., który wprowadził system stanowiący kombinację kryteriów związanych z wykształceniem i majątkiem.

Zapewniał on nadto współdziałanie władzautonomicznych i krajowych w tworze­

niuróżnychlistw drodze wyboru lub losowania (gminnelisty przysięgłych, główne, roczne).Przysięglinie byli związani przy orzekaniu żadnymiregułami dowodowymi, lecz wyrokowali według własnegowewnętrznego przekonania (§ 54). Od orzeczenia sąduprzysięgłych nieprzysługiwała apelacja,ale wyłącznie skarga nieważności (re- kurskasacyjny), która byładopuszczalnawówczas,jeśli strona podnosiła naruszenie istotnych form postępowanialub błędne zastosowanie przepisu ustawy. Skargę od wyroku uchylającego konfiskatę druku, inaczej niż było do tej pory,złożyćmógł pro­

kurator. W rzeczywistości jednak prasa austriacka po wydaniu cesarskich patentów znajdowała sięw gorszej sytuacji, niż wynikałoby to z obowiązującego prawa.Istnie­ jący wWiedniu i na innych obszarach monarchii (m.in. w Galicji) stan wyjątkowy zahamował na pewienczas wejście wżycie nowego prawa prasowego.

1.3. System upominawczy w sprawach prasowych z 1851 r.

Nadzórcenzorskipaństwa

Rok 1851 byłpunktem zwrotnymw stosunkachwewnętrznychAustrii. Rozpoczął się wtedy proces stopniowego usuwania zdobyczy rewolucji. Odbudowa monarchiczne- go systemu władzyzależaławdużym stopniu od zmarginalizowaniawpływu opozy­

cjina kształtowanieopinii publicznej. Pierwszą ofiarą biurokratyczno-wojskowego reżimu stała się wolna prasa. Na mocy cesarskiego rozporządzeniaz 6 lipca 1851 r.

organy administracyjne uzyskały prawo do stosowania wobec prasypostępowania upominawczego, które zezwalało na zawieszenie wydawaniaperiodycznego pisma na tej podstawie, żeprezentowało tendencjepolityczne niezgodne z oczekiwaniami

20 1. Granice wolności prasy w konstytucjonalizmie austriackim Wiosny Ludów (1848-1851)

władzy! Decyzję o zawieszeniu pisma organy państwowepodejmowały arbitralnie.

Nie podlegała ona zaskarżeniu do sądu. Poddanie prasy nadzorowi administracyj­

nemupaństwastanowiło tylko preludium doaktu całkowitego zniesienia konstytucji w dniu 31 grudnia 1851 r.29.Zwycięska władza małymikrokamidokonywałademon­ tażu porządku konstytucyjnego.

29 31 grudnia 1851 r. zostały wydane dwa patenty: pierwszy znosił dokument konstytucyjny z 4 marca 1849 r„ pozostawiając jedynie w mocy zasadę równości wszystkich obywateli wobec prawa i zniesienie poddaństwa chłopów, drugi uchylał patent o prawach zasadniczych, utrzymując w mocy przepis o ochronie prawnej Kościołów i związków religijnych uznawanych przez państwo, gwarantujący im autonomię i niezależność. Zob. S. S t a r z y ń s k i, op. cit., s. 137-139.

M RGBL 1851, nr 163.

System upominawczy (.Verwarnungssystem) kontroliprasy był surogatem cenzu­ ry, uprawniał bowiem administrację do stosowania środka represyjnego w postaci zawieszeniapismazpowodu publikowania treści szkodzącychinteresom monarchii i państwa. Przyczyną zawieszenianiebyła- jak dotychczas - treśćkonkretnegoarty­ kułu naruszająca przepisyprawakarnego, ale opozycyjna wobecwładzlinia progra­

mowapisma.Rozporządzeniez 6 lipca 1851 r. składałosię tylko z sześciu paragrafów, uzupełniałobowiem obowiązujący stanprawny,który w przekonaniu obozu rządzą­

cego niedostatecznie zabezpieczał go przed krytyką ze strony opozycyjnej prasy30.

Podstawy prawne do zarządzenia czasowego lub trwałego zawieszenia pisma okre­ ślały głównie klauzule generalne i pojęcia niedookreślone. Władze administracyjne podejmowaływięc rozstrzygnięcia na podstawie swobodnego uznania.

Warunkiem podjęcia ostatecznej decyzjio zawieszeniu pisma było jednak dwu­

krotne bezskuteczne (fruchtlose) pisemne upomnienie redakcji przez namiestnika kraju. Upomnienie mogło nastąpić wtedy, gdy czasopismo uporczywie (beharrlich) zajmowało nieprzyjazne stanowisko wojjec tronu,jedności i integralnościpaństwa, re- ligiioraz moralności lub było w ogóle wrogie podstawom społecznym państwa. Z upo­

mnieniem musiała się liczyć każda gazeta, która prezentowała kierunek sprzeczny z dążeniem władzy do utrzymania publicznego porządku i spokoju (die Aufrechthal­

tung der öffentlichen Ruhe undOrdnung). Namiestnik mógł zawiesićwydawaniecza­ sopisma na okres trzech miesięcy. Decyzję namiestnika można było zaskarżyć do rady ministrów. Na dłuższy okres mogła zawiesić gazetę tylko radaministrów i to nawet wtedy,gdy wcześniej nie miało miejsce czasowe zawieszenie. Rząd mógł także zawie­ sićczasopismo bezterminowo. Natomiast zagraniczne czasopismamogły być zakaza­ ne na obszarze całejmonarchii przez ministra sprawwewnętrznych. Rozporządzenie przewidywało też sankcje dlakażdego, kto próbowałby samowolnie wydawać zawie­ szoneczasopisma: odkarypieniężnej do aresztu (od jednegodo trzechmiesięcy).

System upominawczy nie był jednak wpełni skuteczny w przeciwdziałaniu wpły­

wom prasy opozycyjnej. Często bowiem wmiejsce zawieszonego pisma powstawał nowy tytuł.Jedynym sposobem rządu na krytykę zestronyprasy był powrót do cen­ zury prewencyjnej. Zniesienie konstytutucji otworzyłodrogę do przywrócenia kon­ cesjonowania prasy i instytucji cenzury.

Cenzura austriacka w dobie neoabsolutyzmu (1852-1860)

2.1. Ustawa prasowa z 1852 r. System koncesyjny

Ustawa prasowa z 1852r. nie przejęła wiele aniz ducha, aniz treści ustawodawstwa z lat 1848-1949. Obrazowała w pełnizmianę modelu rządzenia,jakabyła skutkiem zniesienia porządku konstytucyjnego. Następowało powolneprzywracanieinstytucji prawnych zczasów ancien regime. Przepisyustawyprasowej były tego namacalnym dowodem. Jedyna idea prawa prasowego pierwszej doby konstytucyjnej, która zna­ lazłasweodbiciew przygotowanej cesarskiej ordynacji prasowej, wyrażała się w tym, że granice wolności prasy powinno wyznaczać prawo karne. Nowa ustawaprasowa weszław życie równocześnie z Kodeksemkarnym. Zasada mówiąca, żeograniczenie prawa obywatela do swobodnego wyrażania przekonań możewynikaćtylko z wy­ raźnego przepisuustawykarnej, została więc niejako perfacta concludentia uznana przez neoabsolutnegoustawodawcę.

Cesarski patent z 27maja 1852 r„zawierający nową ordynację prasową,zastąpił system zgłoszeniowy koncesją, czyliuprzedniązgodą władz na wydawaniepismape­ riodycznego (§10)31. Prośba o wydanie koncesjimusiała zawierać określone dane i in­

formacje, m.in. nazwiskoimiejsce zamieszkania wydawcy(wtymwykazanie miejsca stałegopobytu w miejscowości wydawania pisma), poświadczenie spełnienia wyma­ gańustawowych do prowadzeniadziałalności wydawniczej,dane na temat redaktora odpowiedzialnego gazety, nazwisko i miejsce zamieszkania drukarza, częstotliwość ukazywania się pisma oraz podanie planowanej treści (profilu) czasopisma. Koncesji udzielał namiestnik, mogłaona również być przyznana na czasnieokreślony.Odmo­ waudzieleniakoncesji podlegała zaskarżeniu wyłącznie do wyższych władzpolicyj­

nych. Nie można było bez zgody władz przenieść jej na inne osoby. Dopierorozporzą­ dzeniez21 listopada 1859 r. dopuściło możliwość przeniesienia koncesji na wdowę lubspadkobierców uprawnionego, jeślinie zachodziłyku temużadne przeszkody32.

31 RGBL 1852, nr 122. Nowe prawo prasowe obowiązywało od 1 września 1852 r., uchylając tym samym ustawę z 13 marca 1849 r.

32 Zob. F. Liszt, op. cit., s. 19-20.

22 2. Cenzura austriacka w dobie neoabsolutyzmu (1852-1860)

Każdy redaktor pisma periodycznego (za takieuważanopismo ukazujące się co­

dziennie lub co najmniej razwmiesiącu)rnusiał być obywatelemaustriackim o nie­

poszlakowanej moralnościoraz legitymowaćsięokreślonymstopniem wykształcenia uprawniającym doprowadzenialiterackiego przedsięwzięcia (§ 12). Wydawca pisma periodycznego, które zajmowało się sprawami bieżącejpolityki, kwestiami religijny­ mi, socjalnymilubogólnie prezentowało treścio charakterze politycznym, był zobo­

wiązany do wniesienia kaucji (np. 10 000 guldenów wprzypadku pism ukazujących się na obszarze zaludnionym przez powyżej 60 000 mieszkańców). Zarzuty co do tego, czyplanowane czasopismo podlega obowiązkowi kaucyjnemu,rozstrzygałna­ miestnik, a w dalszym toku instancji odwoławczych - wyższe władze policyjne (§ 13).

Złożeniekaucji miało nastąpić najpóźniej w ciąguośmiu dniod ukazania siępierw­ szego numeru pisma.Jej niezłożenie było podstawą do zawieszenia wydawania pisma do czasu wpełnienia ustawowego obowiązku. Władze mogły zarządzić zawieszenie także wprzypadku niespełnienia przez wydawcę innych wymaganych przez ustawę kryteriów.

Ustawa prasowa z 1852 r. zawierałacałą gamę środkówdyscyplinujących prasę.

Utrzymałam.in.wprowadzone rok wcześniej postępowanie upominawcze, które ule­ głorozszerzeniu na czasopisma nieperiodyczne. Dalej zatem, gdyby władze doszły do przekonania, żepismo reprezentujekierunek zagrażający utrzymaniu publiczne­ go spokoju iporządku,wolno im było jzakazaćjego drukowania i wydawania (§ 22).

Prawodowydania zakazu przysługiwało wyższym władzom policyjnym, a w nagłych przypadkach namiestnikowi kraju. Wyższe organy policyjne mogły także zakazać wydawania i rozpowszechnianiaczasopism zagranicznych na obszarze całej monar­ chii. Ustawa wprowadziła sankcję karną za publikowanie zawieszonych periodycz­ nych czasopism pod tym samym lub zmienionym tytułem. Uzupełnionotym samym lukę systemu upominawczego z 1851 r. Najsurowszą sankcją było odebraniekoncesji.

Przesłankądopozbawieniaprawa do wydawania czasopisma było dwukrotne skaza­ nie zapopełnienie wykroczenia przeciwko nadużyciu prasy według przepisów usta­

wy. Kolejne wykroczenie mogło skutkować pozbawieniem koncesji(§44).

2.2. Cenzura prewencyjna

Ustawa prasowa z 1852 r. powróciła do modelu cenzuryprewencyjnej. Wydawca lubdrukarz periodycznego czasopismabył zobowiązany do przedkładania organom bezpieczeństwa każdego numeru lub zeszytu pisma najpóźniej na godzinę przed jego wydaniem lubwysyłką (§ 3). Obowiązkowy egzemplarz należało przesłać lokal­

nym władzompolitycznym, a także prokuratorowi, jeśliprokuratura miała siedzibę w miejscowości, w której wychodziło pismo. Nakaz przedkładania obowiązkowe­

go egzemplarza pismajeszcze przedjego rozpowszechnieniem,a nie z początkiem kolportażu (jakokreślałyto wcześniejszeprzepisy)był niewątpliwie formą cenzury, chociażten termin w ustawie nie pojawił sięanirazu! W przypadku każdego innego pisma drukowanegonależało jego egzemplarz przekazać najpóźniej w ciągu trzech dni przed wydaniem.

Prawo organówpaństwowych do konfiskaty prasy idruków było jądrem ustawy33.

Konfiskacie mogło podlegać każde czasopismo, którego zakaz rozpowszechniania uzasadniały względy bezpieczeństwai porządku publicznego, które było wydawane z naruszeniem przepisów ustawyprasowej lub zawierało treści wypełniająceznamio­ na czynu karalnego ściganego z urzędu. Odwołanie (rekurs) od zarządzonej konfi­ skatywnosiłosiędonamiestnika poprzez lokalną administrację, a dalej do wyższych władzpolicyjnych. Uchylenie konfiskaty mogło nastąpićtylko w toku postępowania administracyjnego (§25). Prokuratorzatem w raziestwierdzenia podstawdo kon­ fiskaty zwracał się zestosownym wnioskiem do organów administracyjnych, a nie dosądu! Instytucja konfiskaty druku straciłaprocesowo-sądowycharakter i stała się środkiemczystoadministracyjnym34. Ustawa całkowicie pominęła kwestięroszczeń odszkodowawczych z tytułu zarządzenia nieusprawiedliwionej konfiskaty.

33 T. 01 e c h o w s k i, Die Entwicklung..., s. 397.

34 Ibidem.

Naniekorzyść zmieniła się także sytuacja prawnaosób pociągniętychdo odpo­

wiedzialności karnej zpowodupopełnieniaprzestępstwa treściąpisma drukowane­

go (autora tekstu, odpowiedzialnego redaktora, wydawcylub drukarza). W stycz­

niu 1852 r. doszło bowiem do zniesieniainstytucji sędziów przysięgłych.Natomiast nowaordynacja karno-procesowa z 1853 r. przywróciła formę procesu inkwizycyj- negow nieco tylkozmodyfikowanej formie. Wprawdzieutrzymano urządprokura­ tora jako oskarżycielapublicznego, ale jego rolajako organunadzorczego nad sędzią śledczym uległa osłabieniu, m.in. sędzia mógł wszcząć postępowaniebez wniosku prokuratora, jeśli dowiedział się o popełnionym przestępstwie. Wprawdzie nie zo­ stała zniesiona ustna rozprawa, ale jejprzedmiotem był główniemateriał dowodowy zebrany w trakcie śledztwa, którego wyniki przedstawiał przed sądem prokurator.

Publiczność rozprawy zostałaograniczonado ściśleokreślonej grupy osób (np. pięć zaufanychosóbwskazanych przez oskarżonego).W postępowaniu dowodowym po­

wrócono donegatywnej legalnej teoriidowodowej. Zkolei postępowanie odwoław­ cze miałocharakter pisemny.

Cenzura państwowa w systemie neoabsolutnego państwa posługiwałasię szeroką gamą prewencyjnych i represyjnych metodpowstrzymywania prasyprzed publiko­ waniem treści niezgodnych z politykąrządu i władzy.Posiadała nietylko uprawnie­

nia doprzeciwdziałania nadużyciom prasy dokonywanym przezpublikację tekstów o wymowie stanowiącej naruszenie przepisów ustawy karnej. Upoważniona była również do arbitralnego i samowolnego prześladowania opozycyjnej prasy. Gwa­ rancje sądowe niezależności prasywobec bezprawnych represji ze strony organów państwa zostały całkowicie usunięte. Namocy przepisów ustawy z 1852 r. wydawcy prasy zostali praktycznie wydani na łaskę władzy, której działaniom nie mogliprze­

ciwstawić żadnych skutecznych środków obrony swychpraw.

System cenzury represyjnej w Austrii ery konstytucyjnej (1862-1914)

3.1. Ustawa prasowa z 1862 r.

Wydanie 20października 1860 r. Dyplomu Październikowego i26lutego 1861 r. Pa­ tentu Lutowego rozpoczęło nowyokresw dziejach austriackiego prawa prasowego.

Austria wkroczyła ponownie na drogę konstytucyjnych reform, które zakończyły się uchwaleniem przez Radę Państwa, tj. ogólnoaustriacki dwuizbowy parlament, Konstytucji Grudniowej w 1867 r.35 W obliczu kolejnego liberalnego ożywienia spo­

łecznego rząd austriacki już w marcu 1861 r., czyli jeszcze przed zwołaniem Rady Państwa, podjął sięprzygotowania projektu ustawyprasowej. Wpaździerniku tego samegoroku trafił onpod obradyparlamentu. Głównym założeniem projektu było zniesienie administracyjnych środków nadzoru państwa nad prasą i ustanowienie w sprawach prasowych kontroli sądowej, granice wolności prasymiałybowiem wy­ znaczać wyłącznie przepisyustawy karnej.Taka deklaracjazostaławyraźniewpisana w treść paragrafu pierwszegoustawy.Noweprawo prasowe zlikwidowało koncesjena wydawanie periodycznych czasopism, postępowanie upominawcze,prawo konfiska­ ty druku z czysto politycznych względówczy administracyjnąmożliwość cofnięcia koncesji.Oodebraniu koncesji, i to z reguły na okres jednego roku, mógł zadecydo­

wać sąd karny (§3).

35 Zob. na ten temat A. D z i a d z i o, Monarchia konstytucyjna..., s. 28 i n.

36 Pressgesetz vom 17. December 1862, RGBL 1863, nr 6.

Niemniejjednak ustawa prasowaz 1862 r. nieusunęła całkowicie administracyj­

nychmetodlimitowaniawolności prasy,wzorowano siębowiem na ustawodawstwie cesarskimz czasów WiosnyLudów36. Zachowany został obowiązek dostarczenia ad­ ministracyjnym władzom lokalnym i prokuratorowi egzemplarzy obowiązkowych wraz z momentemwysyłki czasopisma periodycznego (§ 17). W przypadkudruków nieobejmujących więcej niż pięćarkuszy przyjętozasadę, że wydawcamiał przedło­ żyć egzemplarz obowiązkowy na co najmniej 24 godzinyprzed wysyłką. Byłto więc rodzaj cenzury prewencyjnej. Władze bezpieczeństwa mogły zawiesić periodyczne czasopismo, jeślinie doszło douzupełnienia ustawowych warunków, jakie powinno

26 3. System cenzury represyjnej w Austrii ery konstytucyjnej (1862-1914)

spełniać zgłoszenie o zamiarze jego wydawania. Wprowadzonyzostał też nowy ro­

dzaj cenzury represyjnej w postaci wspomnianego już postępowania obiektywnego.

Ustawa prasowa z 1862r. utrzymała także obowiązek wpłaceniakaucji przez wydaw­

cę czasopismaperiodycznego, któryzniosła dopiero ustawa z 1894 r. U zaraniadru­

giej ery austriackiego konstytucjonalizmu został więc wprowadzony system prawa prasowego posługujący się cenzurą represyjną z pewnymijeszcze elementami cen­ zuryprewencyjnej.

3.2. Postępowanie w sprawach prasowych w ustawie z 1862 r.

Równoleglezustawą prasową z 1862 r. weszływ życie przepisy regulującepostępo­ wanie karne w sprawach prasowych37. Ściganie czynówkaralnychpopełnionychtre­ ścią druku prasowegoodbywało się na drodze procesu skargowego.Sąd w sprawach deliktów prasowych działał na wniosek prokuratora lub z oskarżenia prywatnego.

Rozprawabyła ustna i publiczna (uczestniczyć mogli w niej tylko mężczyźni). Ustawa o postępowaniuw sprawach prasowych poczyniła więc pierwszy wyłomw procedu­

rze inkwizycyjnej z 1853 r. Nie przywróciła jednak sędziów przysięgłych, którzy orze­

kaliby o winie. Instytucja ta ponownie pojawiła się waustriackim porządkuprawnym na mocy artykułu11 Ustawy zasadniczej o władzy sędziowskiejz 21 grudnia 1867 r., bedącej częścią składową Konstytucji .Grudniowej. Sędziowe przysięgli w systemie sądownictwa austriackiego orzekali odmomentuwydania ustawy z9 marca 1869 r.

Występowali oni w sprawach karnych o popełnienie zbrodnizagrożonychciężkimi karami oraz w postępowaniach dotyczących przestępstw popełnionych treścią pisma drukowego.

57 Gesetz vom 17. December 1862 über das Strafverfahren in Preßsachen, RGBL 1863, nr 7.

Zasadniczą część Ustawyo postępowaniuw sprawach prasowych stanowiły kwe­ stiezwiązanez konfiskatąpism i druków wydanych z naruszeniemprzepisówustawy prasowej i ustawy karnej. Prawo zajęcia pisma przysługiwało organombezpieczeń­ stwa bezpośredniolub na wniosek prokuratora (§6). Były one zobowiązane powia­

domić o tym w ciągu24 godzin prokuraturęmiejsca,wktórymznajdowałasięsiedzi­ ba sądu karnego sprawującego jurysdykcjęw sprawach prasowych.W ciągu trzech dni od zarządzonej konfiskatyprokurator składał do sądu wniosek ojej zatwierdze­ nie. W przypadku konfiskaty dokonanej bezpośrednio przez administracyjne władze bezpieczeństwa prokuratorw terminie trzech dniod otrzymaniazawiadomienia albo uchylał dokonaną konfiskatę,albo występował dosąduojejzatwierdzenie (§ 7). Sąd miał trzydni napodjęcie orzeczenia o zatwierdzeniu lub uchyleniu konfiskaty (§8).

Jeśli w ciągu ośmiu dni od podjęciakonfiskaty nie doszło do jej zatwierdzenia, na żądanie stronywładze bezpieczeństwa mogły zarządzić jej uchylenie. W razie wy­ gaśnięcia lub uchylenia zarządzonej konfiskaty stronie pokrzywdzonej, pod okreś­

lonymi warunkami, przysługiwało prawo żądania od skarbu państwa pieniężnego zadośćuczynienia (§ 10). Postępowanie konfiskacyjne przewidziane przez ustawę dotyczyło zarówno krajowych, jak i zagranicznych czasopism. W Austrii rząd nie

miał prawa do wydaniazakazu rozpowszechniania pismazagranicznego na obszarze całego państwa, jakie przysługiwało np. kanclerzowi w IIRzeszy niemieckiej na mocy prawa prasowegoz 1874 r.W zakresiecenzurypism zagranicznych austriackie usta­

wodawstwo prasowe w porównaniu z niemieckim było więc bardziej liberalne.

Jak wspomniano we wstępie, oryginalną regulacją ustawy było postępowanie obiektywne. Prokuratorowi przysługiwało mianowicie prawo wystąpienia w interesie publicznym do sądu z wnioskiemo wydanieorzeczenia, że treść czasopisma krajowe­

go lub zagranicznego wypełnia znamiona przestępstwalub wykroczenia także wtedy, gdy niekierował on skargiprzeciwko konkretnej osobie (§ 16). Sąd o tego rodzaju żą­ daniu orzekałna posiedzeniuniejawnym przy udzialeprokuratora. Orzeczenie było wywieszanewsiedzibiesądui ogłaszane w gazecieurzędowej. Stronie przysługiwało prawo złożenia odwołania wterminie ośmiu dni od ogłoszenia orzeczenia. Niniejsze uregulowanie w zamyśle autora projektu miało głównie stanowić zaporęprzedroz­ powszechnianiem w Austrii zakazanych przez ustawę karną treści przez zagraniczne czasopisma, których wydawców nie można było pociągnąć do odpowiedzialności karnej przedsądamiaustriackimi. Odnosiłosięteż do sytuacji,w których nie można było z przyczyn niezależnych odprokuratury postawić osoby winnej deliktu praso­ wego przed sądem karnym. W trakcie prac legislacyjnych przepis ten nieznacznie przeredagowano, zapewne z myślą o złagodzeniu konsekwencji karnych osób od­

powiedzialnych zaupowszechnianiedrukiemtreści zakazanych przez ustawę karną.

W świetle nowej redakcji przepisu prokuratura uzyskała prawo wyboru działania:

mogła, działając w interesie publicznym, wytoczyćsprawę karną osobie winnej po­ pełnieniaprzestępstwai zażądaćjednocześnie zatwierdzenia konfiskaty inkrymino­ wanego pisma albo poprzestać na samej tylko jegokonfiskacie38. Subsydiarnycharak­

terpostępowania obiektywnegow pierwotnym założeniu w praktyce konfiskacyjnej austriackiej prokuratury do 1914 r.uległ całkowitemu zatarciu.

38 Zob. na ten temat T. Olechowski, Die Entwicklung..., s. 636-638. Należy podejrzewać, że po­

słowie źle odczytali propozycję rządową i zmodyfikowali treść § 16 niezgodnie z intencją autora projektu ustawy. Autor przywołanej wyżej monografii, przytaczając opinie świadków ówczesnych prac legislacyj­

nych, skłania się ku poglądowi, że miał miejsce błąd o charakterze czysto stylistycznym, który wpłynął na nową wykładnę treści przyjętego przez parlament przepisu. Pierwotny tekst § 16 brzmiał: „Kann der Staatsanwalt aus was immer für einem Gründe, gegen keine bestimmte Person eine Klage erheben, fin­

det er aber im öffentlichen Interesse, daß das Gericht darüber erkenne, ob der Inhalt einer Druckschrift ein Verbrechen oder Vergehen begründet, so kann er darauf antragen...”. W toku prac parlamentarnych został zredagowany następująco: „Der Staatsanwalt kann, auch wenn er gegen keine bestimmte Person eine Anklage erhebt, im öffentlichen Interesse begehren, daß das Gericht erkenne, ob der Inhalt einer im Aus- oder Inlande erschienenen Druckschrift ein Verbrechen oder Vergehen begründe...”.

3.3. Nowelizacje austriackiego prawa prasowego do 1914 r.

Z chwiląuchwalenia Konstytucji Grudniowej w 1867 r. rozwój austriackiego prawa prasowego wszedłwnową fazę. Artykuł 13 Ustawyzasadniczej o powszechnych pra­ wachobywateli gwarantował każdemu wolność słowa i prasy w granicach określo­

28 3. System cenzury represyjnej w Austrii ery konstytucyjnej (1862-1914)

nych przezustawy. Zakazywał także stawiania prasy pod cenzurę iograniczania jej systememkoncesyjnym. Obowiązujące ustawodawstwoprasowe wniewielkim tylko stopniupozostawało w sprzeczności z postanowieniami konstytucji. Bezpośrednim skutkiem wprowadzenia jej w życie było, o czym już wspomniano, powołanie sę­ dziów przysięgłych, którzy w postępowaniu podmiotowym w sprawach prasowych orzekali owinie sprawcydeliktu prasowego. Nowa konstytucja niespowodowała za­

sadniczejrewizji obowiązujących przepisów, chociaż postulowano wówczas koniecz­

ność dalszego zliberalizowania prawa prasowego, m.in. przez zniesienie kaucji czy złagodzenie przepisów o postępowaniu obiektywnym”.

W niewielkim tylko zakresie zmodyfikowała dotychczasowe przepisy ustawa z 15października 1868 r. o zmianie niektórych przepisówustawyprasowej i ustawy o postępowaniu karnymw sprawach prasowych (składała się tylko z pięciu artyku­ łów)3940. Międzyinnyminieznacznie poprawionopozycję procesowąstronyw postę­

powaniu obiektywnym. Uczestnikowi postępowania,czyli redaktorowi lub wydawcy skonfiskowanego pisma, przysługiwałoprawo do złożenia sprzeciwu od sądowego postanowienia o zatwierdzeniu konfiskaty. Sprzeciw należało wnieść w terminie ośmiu dni od ogłoszenia przez sąd zakazu rozpowszechniania pisma. Skutkiem sprzeciwu było zarządzenie przez sąd publicznej rozprawy, na której wysłuchiwano zarównopokrzywdzonej konfiskatą strony lub jej pełnomocnika, jak i prokuratora.

Sąd po przeprowadzeniu rozprawywydawałorzeczenie alboo uchyleniu konfiskaty, albo o odrzuceniusprzeciwu i utrzymaniu jej w mocy. Od wyroku sądu obu stro­

nom przysługiwało prawo wniesienia środkaprawnegow postaci zażalenia. Przepisy regulujące postępowanie wsprawach prasowych z lat 1862 i 1868 zostały następnie przeniesione do ustawyz dnia 23 maja 1873 r. o postępowaniu karnym. Rozdział XXVII austriackiejustawy karnoprocesowej normował postępowanie karne wspra­ wach drukowych.Wniezmienionejformie postępowanieobiektywne znalazło miej­

sce w nowej ustawie opostępowaniu karnym (§ 493-494).Z momentem wejścia jej w życie utraciły moc obowiązującą dotychczasowe przepisy.

39 F. Li s z t, op. cit., s. 24.

40 RGBL 1868, nr 142.

41 Gesetz vom 9. Juli 1894, RGBL 1894, nr 161.

42 Przykładowo, w Krakowie w 1886 r. ukazywało się dziewięć periodycznych polskich pism poli­

tycznych, a w 1898 r. już 19; liczba tytułów wzrosła więc ponad dwukrotnie. Podobna sytuacja na rynku prasowym występowała we Lwowie (19 czasopism w 1898 r.). W języku ruskim ukazywało się 10 pism a czasopism żydowskich było siedem. Zob. Centralnyj Derżawnyj Istorycznyj Archiw Ukrajiny u Lwowi (dalej: CDIA), Namiestnictwo Galicyjskie, fond 146, opis 7, sygn. 4378,4733.

Pokonstytucyjne zmiany prawa prasowegowAustrii nie doprowadziłydo likwi­

dacji instytucji kaucji.Nastąpiłoto dopierow1894 r.41 Był tomoment przełomowy dla rozwojurynku prasowego w Austrii,który pod koniec XIX w. wzbogacił się o znaczną liczbę tytułów prasowych, odzwierciedlających politycznei światopoglądowe zróżni­

cowanie opinii publicznej42. Wpłynęło to na skokowywzrostingerencji cenzorskich prokuratury w tamtym okresie. Ustawa zawęziła także zakres stosowania cenzury przez prokuraturę. Wcześniejsze przepisy nie nakładały na prokuraturę obowiązku

szczegółowego uzasadnianiadecyzjiozarządzanych konfiskatach. Utrudniało to po­ krzywdzonej stronie obronę, uzasadnienie bowiem przedstawiała prokuratura dopie­ ro podczas rozprawy. Praktyczniewięc mogła ona znaleźć podstawę do zarządzonej konfiskaty w treści dowolnie wybranego fragmentu zakwestionowanego artykułu.

Ustawa z 1894 r. zmuszała prokuraturę do dokładnego oznaczenia zdań artykułu, które stałysię przyczyną konfiskaty pisma i uzasadnieniaichniezgodności z prawem karnym. Dawałoto stronie wnoszącej sprzeciwteoretyczniewiększe szanse na uchy­ lenie konfiskaty,gdyż kognicjasąduograniczała siędo prawnej ocenykonkretnego fragmentu prasowejpublikacji. Sąd nie był wprawdzie związany kwalifikacją prawną przedstawioną w prokuratorskim wniosku, ale gdy uznał brak bezprawności ocenzu­ rowanego tekstu, to rnusiał uchylićkonfiskatę. Nie mógł jej podtrzymać napodstawie innego fragmentu, który - jego zdaniem -mógł nosić znamiona przestępstwa.

Konfiskaty prasowe w orzecznictwie sądów karnych w Austrii (1898-1914)

4.1. Podstawy prawne konfiskat prasowych

Współczesne demokratyczne państwoprawa ze słownika terminówprawniczychwy­ kreśliło takiepojęcia jak: „cenzura prasy” czy „konfiskata druku”,bowiem wolność słowai prasy uznałoza bastion swobód obywatelskich. Nieoznacza to wszakże, że dzisiaj konstytucyjnawolnośćprasyjestabsolutna inie podlegażadnym ogranicze­ niom. Także obecnie istnieją w Kodeksie karnym liczne podstawy prawne do ustale­ niaprzez sąd, że treść materiału prasowego nosiznamiona przestępstwa. Wprawdzie współczesne prawo nie przewidujekonfiskaty druku, to jednak sąd ma możliwość wydania orzeczenia oprzepadku przedmiotu służącego do popełnienia przestępstwa narzecz Skarbu Państwa. Zakaz publikacji występuje także jakośrodek zabezpiecze­

nia roszczenia oochronę dóbr osobistych. Zatemi współcześnie druk, którego treść narusza przepisyprawa, nie może być rozpowszechniany i publikowany.

Podobnie jak w XIX-wiecznym państwie konstytucyjnym, takobecnie granicę wolności prasy wyznaczają przepisy ustawy karnej. Prawo karne sprawujewięc od drugiej połowy XIX w. kontrolę nad wypowiedzią prasową. Od tego czasu mamy wEuropie do czynienia z cenzurą wznaczeniumaterialnym, polegającą na możli­ wości ograniczenia wolności słowa i prasy w oparciu o przepisy Kodeksu karnego.

Prawo karne zapewniabowiem ochronę dóbri wartości, które w porządku prawnym zajmują pozycję wyższą niż konstytucyjna gwarancja wolności prasy. W związku z tymsądystałysięodtąd jedynymi instytucjamiuprawnionymi do limitowania swo­

bodygłoszenia poglądów iprzekonań w formie słowadrukowanego. Natomiast pod wpływemwydarzeń Wiosny Ludów z 1848 r. Europa Zachodnia rozstała sięostatecz­ nie z cenzurą w znaczeniu formalnym, tj. związaną z osobą cenzora, urzędnika pań­ stwowego, który wydawał zgodę na publikację druku. Cenzurę w ujęciu formalnym przywróciły w XX w. faszystowskie i komunistyczne reżimy totalitarne. W Polsce powojennej ten rodzaj cenzury zostałzniesionydopiero w 1990 r. wrazz likwidacją Głównego Urzędu Kontroli Publikacji i Widowisk.