Podstawy prawne konfiskat prasowych

Współczesne demokratyczne państwoprawa ze słownika terminówprawniczychwy­ kreśliło takiepojęcia jak: „cenzura prasy” czy „konfiskata druku”,bowiem wolność słowai prasy uznałoza bastion swobód obywatelskich. Nieoznacza to wszakże, że dzisiaj konstytucyjnawolnośćprasyjestabsolutna inie podlegażadnym ogranicze­ niom. Także obecnie istnieją w Kodeksie karnym liczne podstawy prawne do ustale­ niaprzez sąd, że treść materiału prasowego nosiznamiona przestępstwa. Wprawdzie współczesne prawo nie przewidujekonfiskaty druku, to jednak sąd ma możliwość wydania orzeczenia oprzepadku przedmiotu służącego do popełnienia przestępstwa narzecz Skarbu Państwa. Zakaz publikacji występuje także jakośrodek zabezpiecze­

nia roszczenia oochronę dóbr osobistych. Zatemi współcześnie druk, którego treść narusza przepisyprawa, nie może być rozpowszechniany i publikowany.

Podobnie jak w XIX-wiecznym państwie konstytucyjnym, takobecnie granicę wolności prasy wyznaczają przepisy ustawy karnej. Prawo karne sprawujewięc od drugiej połowy XIX w. kontrolę nad wypowiedzią prasową. Od tego czasu mamy wEuropie do czynienia z cenzurą wznaczeniumaterialnym, polegającą na możli­ wości ograniczenia wolności słowa i prasy w oparciu o przepisy Kodeksu karnego.

Prawo karne zapewniabowiem ochronę dóbri wartości, które w porządku prawnym zajmują pozycję wyższą niż konstytucyjna gwarancja wolności prasy. W związku z tymsądystałysięodtąd jedynymi instytucjamiuprawnionymi do limitowania swo­

bodygłoszenia poglądów iprzekonań w formie słowadrukowanego. Natomiast pod wpływemwydarzeń Wiosny Ludów z 1848 r. Europa Zachodnia rozstała sięostatecz­ nie z cenzurą w znaczeniu formalnym, tj. związaną z osobą cenzora, urzędnika pań­ stwowego, który wydawał zgodę na publikację druku. Cenzurę w ujęciu formalnym przywróciły w XX w. faszystowskie i komunistyczne reżimy totalitarne. W Polsce powojennej ten rodzaj cenzury zostałzniesionydopiero w 1990 r. wrazz likwidacją Głównego Urzędu Kontroli Publikacji i Widowisk.

32 4. Konfiskaty prasowe w orzecznictwie sądów karnych w Austrii (1898-1914)

Porównanie XIX-wiecznychobszarów ochrony prawnokarnej ze współczesnymi podkątempodstaw ingerencjiw konstytucyjneprawowolnościwypowiedzipokazu­ jewiele zbieżności. Dobraprawnie chronione, które stanowiły kiedyśprzesłankędo limitowania przez państwo wolności słowa i prasy, nie uległydiametralnej zmianie.

Zmodyfikowano jedynie zakres i zasięg ich ochrony. Do podstawowej grupydóbr prawnych, chronionych przepisami Kodeksukarnego i upoważniających do zasto­ sowania przez sąd cenzury, zaliczano w ustawodawstwie XIX w. przede wszystkim:

1) obrazę majestatu cesarskiego (królewskiego), 2) zdradę państwa i pogwałcenie konstytucji, 3) zniesławianie publicznych urzędów, 4) naruszenie czci obcychpanu­

jących i rządów, 5) obrazę religii,6) obrazę moralności, 7) naruszenie czci i dobrego imieniaosób prywatnych43.

43 Podstawy prawne do stosowania cenzury represyjnej w II Rzeszy niemieckiej podaję Μ. R a j c h, op. cit., s. 90. Współczesny polski kodeks karny do przestępstw popełnionych drukiem zalicza m.in.: znie­

ważenie narodu lub Rzeczpospolitej Polskiej (art. 133), Prezydenta RP (art. 135 § 2), głowy obcego państwa (art. 136 § 3), godła, sztandaru, chorągwi, bandery, flagi lub innego znaku państwowego (art.

137 § 1 i § 2), obrazę uczuć religijnych (art. 196), pornografię (art. 202), nawoływanie i pochwalanie przestępstwa (art. 235), pomówienie i zniewagę osób fizycznych, prawnych i instytucji (art. 212 § 1) publiczne propagowanie faszystowskiego lub totalitarnego ustroju państwa lub nawoływanie do niena­

wiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwy­

znaniowość (art. 256), znieważanie grup ludności albo poszczególnych osób z powodu przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej lub bezwyznaniowości (art. 257). Zob. I. Dobosz, Prawo prasowe. Podręcznik, Warszawa-Kraków 2006, s. 247-248, Seria Akademicka. Niemiecki kodeks karny zawiera także liczne przykłady przestępstw, które mogą stanowić podstawę ingerencji organów państwa, w szczególności: zdradę państwa (§ 81,1), zagrożenie konstytucyjnego porządku (§ 81,2), rozpowszech­

nianie propagandy antykonstytucyjnych organizacji (§ 86), używanie znaków antykonstytucyjnych organizacji (§ 86a), publiczne znieważenie prezydenta (§ 90), publiczne znieważenie państwa i jego symboli (§ 90a), obrazę organów i przedstawicieli obcych państw (§ 103-104), publiczne wezwanie do popełnienia przestępstwa (§ 111), nienawiść wobec grup społeczeństwa (§ 130), przedstawianie w pis­

mach aktów przemocy (§ 131), znieważenie wyznań i stowarzyszeń religijnych (§ 166), rozpowszechnia­

nie pism pornograficznych (§ 184). Zob. W. Siemann, Zensur im Übergang zur Moderne. Die Bedeutung des „langen 19. Jahrhunderts", [w:J Zensur im Jahrhundert der Aufklärung. Geschichte, Theorie, Praxis, hrsg. W. H a e f s, Y.-G. M i x, Göttingen 2006, s. 378.

Istnieje jednak podstawowa różnica między dawną adzisiejszą kontrolą wypo­

wiedzi prasowej.Jakwspomniano, od czasu rewolucji z 1848 r.kształtowała sięw Eu­

ropiecenzura prasy w znaczeniu materialnym. Niemniej jednaknadal utrzymało się typowe dla absolutystycznego stylurządzenia przekonanie, że na władzyspoczywa obowiązekprzeciwdziałanianadużywaniu wolności słowai prasy.W tym celu usta­ wodawstwoodpołowy XIX w., o czym już byłamowa,zawierałonakaz przedkładania wszystkich opublikowanych druków prasowych organom państwa(administracyjnym iprokuratorskim) dla oceny zgodności ichtreści z prawem karnym. Kontrola prasy miała więccharakternastępczy (represyjny). Takżeobecnieprokuraturamożepodej­ mować z urzędu działania represyjne wobec sprzecznego zustawąkarnąkorzystania z wolnościsłowa iprasy.Niekontroluje jednakprasyen błock, lecz czyni to z reguły na żądanie zainteresowanych stron i postępuje niezwykleoględnie,mając nauwadze prawojednostki do daleko posuniętej artykulacji swych przekonańipoglądów.

Nadzór państwa nad sposobem realizacjiprzezobywatelikonstytucyjnych upraw­

nień, typowy dla paternalistycznego modelu wczesnego państwa prawa, wpłynął w Austrii na powstanie postępowania obiektywnego, skierowanego wyłącznie prze­

ciwko bezprawnej treścidruku prasowego. Z tej instytucji prawnej zrezygnowało usta­ wodawstwo polskiepo I wojnieświatowej. Nie ma ona racji bytu we współczesnym demokratycznym państwie prawa, instytucja konfiskatydruku godzi bowiem w istotę konstytucyjnej wolnościsłowa i prasy. Trzeba jednak pamiętać, o czymjużbyłamowa, że postępowanie obiektywnew sprawach prasowych miało pełnić wAustrii jedynie rolę subsydiarną. Odnosić sięmiało tylkodo sytuacji, gdy niemożnabyło pociągnąć do odpowiedzialności karnej osoby winnej rozpowszechniania druku sprzecznego zustawąkarną. W praktyce stało się jednak główną procedurą służącącenzurowaniu prasy. Pierwotne znaczenie postępowaniaobiektywnego w sprawachprasowych przy­

wrócono w Austrii w 1922 roku po uchwaleniu nowej ustawy prasowej.

Austriackie ustawodawstwo prasowe po 1848 r. zmierzało do urzeczywistnienia idei, byprasę, jakwszystkie inne sfery życia obywatelskiego, poddać wyłącznieauto­ rytetowi ustawy karnej i orzecznictwu niezależnych i niezawisłychsądów(zwłaszcza sądówprzysięgłych).Nawet wprowadzenieordynacjiprasowejw 1852r., tj. w okresie odejściawAustriiodkonstytucyjnego porządku prawnego, było organicznie powią­

zane z wydaniemnowej ustawykarnej (obaakty prawne uzyskały sankcję cesarską tego samegodnia). Powszechnebowiem stałosięwtedy przekonanie,że powrót do formy cenzury prewencyjnej sprzed 1848 r. nie był jużwpełni możliwy. Waustriac­

kiej ustawie karnej z 1852 r. znalazło się zatem wiele przepisów o przestępstwach popełnionychdrukiem. Obowiązywały one z pewnymi zmianami aż do upadkumo­ narchiihabsburskiejw1918 r.

W rozdziale 7 części szczegółowejustawy karnej z27 maja 1852 r„ zatytułowa­

nym: „O zbrodniach zdradystanu, obrazy majestatui członków domu cesarskiego i zaburzenia spokoju publicznego”, za zbrodnięstanu poczytywano m.in. działanie polegającena wzywaniui nakłanianiu drukiem, pismem łub obrazowym przedsta­ wieniem do oderwania częściobszaru cesarstwa austriackiego lub do gwałtownej zmiany formy rządu (§ 58 lit. b i c). Zbrodnią zdrady stanu było także wzywanie izachęcanie za pośrednictwem pism idruków do czynów wyrządzających szkodę na ciele, zdrowiu lubwolnościosoby cesarza(§58lit. a). Obraza majestatu cesarskiego polegałam.in. na znieważaniu cesarza słowem lub pismem (§63).

Z podobnej ochrony przedzniesławieniemkorzystali inni członkowie domu ce­ sarskiego (§ 64). Zbrodnię „zaburzenia spokoju publicznego” popełniał natomiast ten, ktow drukach i rozpowszechnianych pismach starał się pobudzić do wzgardy lub nienawiściprzeciw osobie cesarza, jednolitemu związkowi państwowemucesarstwa, formie rządu lub administracji państwa.Znamiona tego przestępstwa wyczerpywało także działanie polegające na wzywaniu, zachęcaniulub nakłanianiu dosprzeciwia­ niasię i oporu wobec ustaw, rozporządzeńczy orzeczeń sądów lubinnych władz pub­ licznych (§ 65 lit. a i b). Ochrona prawna monarchy i instytucjipaństwa w Kodeksie karnym austriackim z 1852 r. została ujęta bardzo szeroko, z typowymidla państwa absolutnego zwrotami niedookreślonymi i nieostrymi,w rodzaju: „wzbudzanie po­

34 4. Konfiskaty prasowe w orzecznictwie sądów karnych w Austrii (1898-1914)

gardy”, „wyszydzanie”, „lżenie” czy „wzywaniedo nieposłuszeństwa”. Władze proku­

ratorskie mogły zatem przeprowadzać rozszerzającą interpretacjęprzepisów kodeksu i w ten sposób znacznie ograniczać krytykę politykicesarza, rządu i władz admini­

stracyjnych.

Ochrona instytucji państwowych była do tego stopnia rozbudowana,że w części kodeksupoświęconej występkom znalazły się również przepisy penalizujące naru­ szeniepublicznegospokoju iporządkuprzezznieważaniei lżenie zarządzeń władz.

Karalne było podburzanie przeciwkowładzompaństwowym,gminnymlub poszcze­

gólnym organom rządowymw zakresie ich urzędowania. Występek naruszenia pu- bliczego spokoju polegał także na rozpowszechnianiu nieprawdziwych twierdzeń i przekręcaniu faktów, które mogły w powadzeponiżyć zarządzenia władzi wzniecić przeciwko nim nienawiść, pogardę lub bezpodstawne zażalenia (§300). Za występek uznanopodżeganie zapomocą druku do nieprzyjaznych kroków przeciwko naro­ dowościom, stowarzyszeniomreligijnymi innym oraz klasomi stanom społecznym (§ 302).

Ważnemiejsce wśród wartościchronionych przezaustriackieprawo karne tamtej dobyzajmowały religia i Kościół. Przewidzianej przez ustawę karną z1852 r. „zbrodni obrazy religii”dopuszczałsięten,kto drukiem bluźnił przeciwko Bogu albo drukiem publicznieokazywał wzgardę religiilub usiłował krzewić niewiarę(§ 122 lit. a, b id).

Występkiem było z koleiwyszydzanie i poniżanie nauki, zwyczajówi urządzeń Ko­ ścioła lub stowarzyszenia uznanego przez państwo (§ 303). Ochronie prawnejpod­

legały instytucje społeczne posiadające legitymację religijną, takie jak małżeństwo i rodzina.Zakazane zatem było ich znieważanie za pomocą słowa drukowanego, tak samo zresztą jak karalnebyło podważanie prawa własności oraz pochwalaniei zachę­

canie doczynów niemoralnych lub zakazanychprzezustawę karną (§305).Zakazane było rozpowszechnianiedrukównaruszających „obyczajność i wstydliwość w sposób gruby”, czylidystrybucjapornografii (§ 516).Osobną kategorię deliktówprawa praso­

wego stanowiło naruszenie czciosób prywatnych, którerozpatrywane było przed są­ dem z oskarżenia prywatnego wramach postępowania subiektywnego (§ 487-494).

Uchwalenie nowej ustawy prasowej w 1862 r. (zpoczątkiem drugiejery konsty­ tucyjnej) nie spowodowało ograniczenia podstaw prawnych wykonywania cenzury prasy wAustrii,jakbysięzpozoru mogło wydawać.Przeciwnie, wydane równocześ­

nieuzupełnienie powszechnejustawy karnej poszerzyło nawetpodstawy prawnedo sprawowania cenzury represyjnej, zawężając jeszcze bardziej granice wolnościsłowa i prasy. Liberałowie austriaccy, mimo iż wolnośćsłowa i prasy uznawaliza aksjomat myślenia o państwieprawa,to jednak po przejęciu władzy w 1861 roku byli jużmniej zainteresowaniuchwaleniem ustawy prasowej,która zezwalałaby na szerszą krytykę rządu. Dość restrykcyjne postanowieniaustaw z 1862r. dotyczących granic wolności prasy ipostępowania karnego w sprawachprasowych były pochodną sytuacji poli­ tycznej, w jakiej znaleźli się liberałowie. Wobec braku poparcia parlamentu dla ich centralistycznej polityki i ostrej krytyki zestrony konserwatywnej prasy starali się oni za wszelkącenępozyskać zaufanie cesarza.Franciszek Józef I był jednakwówczas daleki odrezygnacjiz monarszego autokratyzmu. Nie zdumiewa zatem fakt,że pod

rządami liberałówwolność prasy w Austriipodlegała znacznym prawnym ograni­ czeniom44.

44 Zob. H. R u m p 1 e r, Von der „Bürgerlichen Öffentlichkeit" zur Massendemokratie. Zivilgesellschaft und politische Partizipation in Vielvölkerstaat der Habsburgermonarchie, [w:] Die Habsburgermonarchie 1848-1918, t. 8, cz. 1, Wien 2006, s. 11.

Ustawa z 17 grudnia 1862 r., wprowadzająca niektóre uzupełnienia do ustawy karnej z 1852 r„ w sposób naturalny objęła ochroną prawną konstytucję państwa, przewidując karę za wzniecanie wrogości wobecniej (art. II). Poza tym do zbrodni zdrady stanuzaliczono działanie zmierzającedo zmiany konstytucji państwa prze­

mocą(art. I). Karze podlegałytakże prezentowane w pismachdrukowanych obelgi podadresem obu izbRady Państwa(art.III). Nową regulacją, stanowiącą wyraz do­

brej woli liberałów wobec cesarza, była penalizacja publicznego atakuna cesarską armię poprzez przedstawianie jej wpismach drukowanych wsposób obelżywy, szy­

derczy, nieprawdziwy lub przekręcającyfakty(art.IV). Nowością ustawy było wpro­

wadzenieprzepisów odochodzeniu z urzędu występków przeciwko „bezpieczeństwu czci” (określonych w § 487 do § 491 ustawy karnej), jeżeli naruszone zostało dobre imię icześć obu izb parlamentu, sejmu krajowego, publicznych urzędówlub cesar­

skiej armii (albo jej samoistnego oddziału)i floty(art. V). Wszczęcie postępowania karnego z powodu zniesławienia dwóchostatnichinstytucji państwowych mogło na­ stąpić powyrażeniu zgodyprzez odpowiedniego ministra. Z ochrony czci na mocy tego przepisu korzystali urzędnicy publiczni, wojskowi oraz duchowni. Prokurator mógłpodjąć czynności procesowe nie tylko w razie uzyskaniazgodysamego zainte­

resowanego na ściganie zniesławienia dotykającego jegoczynności zawodowych, lecz także wnieść oskarżenie w interesie publicznym. Obrażonemu przysługiwało prawo przyłączeniasię w każdej chwili do oskarżenia wniesionego przez prokuratora.

Ustawa z 1862 r. wprowadziła nowe przepisyprawnokarne ograniczającemoż­

liwość zamieszczania w prasie sprawozdań z toczących się procesów sądowych, m.in.zakazano publikacji dokumentów, zeznań obwinionych, świadków lub rzeczo­ znawców przed ukończeniem dochodzenia i przeprowadzeniem postępowania dowo­ dowego podczas rozprawy głównej(art. VII). Zakazano prasie roztrząsaniaśrodków dowodowychwtoczącym się jeszcze postępowaniu karnym, stawiania domysłów co do wyniku rozprawy, atakżeprzesądzania wyniku procesuwtakisposób, że mogło to wywrzeć wpływna opinię publiczną, zanim zapadło orzeczenie sądu (art. VIII).

Niedopuszczalne było publikowaniewprasie wiadomości o planie i kierunku woj­

skowych operacji, oruchach, sile orazmiejscu ustawieniawojski floty,a także o sta­

nietwierdz, jeżeli skutkiem tego mogły zostać zagrożoneinteresy państwa (art.IX).

Przedstawione przepisy nie pozostawiały wątpliwości co do ich zasadniczego celu:opinia publiczna, której wyrazicielem była wolna prasa, miała mieć ograniczo­ ny wpływ na politykę państwa i działalność jego organów. Organy prokuratorskie mogły zapomocą konfiskat prasowych powstrzymywać krytykędziałalnościrządu, administracji, urzędników państwowych,armii czyfloty. Otrzymałyonebowiemna

36 4. Konfiskaty prasowe w orzecznictwie sądów karnych w Austrii (1898-1914)

podstawie wspomnianych przepisów szerokie kompetencje do uznawania wszelkich nieprzychylnychwładzy doniesień prasowych za naruszenie obowiązujących norm prawa karnego. Rozszerzony w przepisach z 1862 r. zakres przedmiotowy i podmio­

towy prawnokarnej ochrony organów państwarnusiał siłą rzeczy wpłynąćujemnie na zakres wolności słowa i prasy, zadeklarowanej przez Konstytucję Grudniową z 1867 r. Zmianyprawa prasowego i postępowania karnego w sprawach prasowych w 1868 r.okazały sięniewspółmiernedoliberalnychzałożeńkonstytucjii miałycha­ rakter bardziej kosmetycznyniż systemowy. Wbrewtemu, co można byłobyprima facte sądzić, liberałowie austriaccy w okresie swoich rządów w latach 1861-1873 zbu­ dowalirestrykcyjny systemprawaprasowego,który u schyłkumonarchii austriackiej znacznie zawęził pole publicznej debaty.

4.2. Cenzura prasy ze względu na ochronę państwa,