Charakter prawny zakazu

NaleŜy zauwaŜyć, Ŝe powoływana wcześniej ustawa nowelizacyjna z 12.2.2010 r. zmieniła charakter zakazu prowadzenia pojazdów z art. 42 § 3 k.k., przekształcając tryb fakultatywny jego orzekania na względnie obligatoryjny. Doszło tym samym do wyraźnego zaostrzenia odpowiedzialności karnej sprawców przestępstw komunikacyjnych, popełnionych w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego. Ustawodawca przewidział generalnie obowiązek doŜywotniego orzekania zakazu prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych, z którego zgodnie z art. 42 § 3 in fine k.k. sąd moŜe nie skorzystać tylko wtedy, gdy „zachodzi wyjątkowy wypadek, uzasadniony szczególnymi okolicznościami”⁵⁸³. Obligatoryjność zakazu prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych orzekanego doŜywotnio czyni go środkiem karnym niezwykle dolegliwym. Wprowadzenie klauzuli „wyjątkowego wypadku, uzasadnionego szczególnymi okolicznościami” miało na

581 Por. Z. Sienkiewicz, O niektórych przejawach zaostrzenia represji karnej, (w:) Nauki penalne wobec szybkich przemian socjokulturowych. Księga jubileuszowa Profesora Mariana Filara, Tom I, red. A. Adamski, J. Bojarski, P. Chrzczonowicz, M. Leciak, Toruń 2014, s. 271; taŜ, Niektóre sporne kwestie zakazu prowadzenia pojazdów, (w:) Prawo karne wykonawcze w systemie nauk kryminologicznych. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Leszka Boguni, red. T. Kalisz, Warszawa 2011, s. 93-96; R.A. Stefański, Prawo o ruchu drogowym…, s. 945-946; tenŜe, Zakaz prowadzenia pojazdów, (w:) Środki karne po nowelizacji…, s. 235-236; D. Mieczkowska, Zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów…, s. 56-57.

582 Por. A. Muszyńska, K. Łucarz, Przyczynek do rozwaŜań nad pojęciem „uczestnik w ruchu”…, s. 303-304; D. Mieczkowska, Wokół problematyki podmiotowego zakresu…, s. 18.

583

159

celu złagodzenie rygorystyczności tego uregulowania. Zdaniem R.A. Stefańskiego ze względu na represyjność zakazu określonego w art. 42 § 3 k.k. wyjątek ten moŜe stać się regułą. Zdaniem tego autora sędziowie wykorzystają go do zbojkotowania dyrektywy zawartej w art. 42 § 3 k.k. Uznając ją za niesłuszną i niesprawiedliwą zasadnie nie będą orzekać zakazu prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych doŜywotnio, zasłaniając się szczególnym charakterem danego wypadku⁵⁸⁴. Na taką moŜliwość reakcji sędziów i poszukiwania prób obejścia tego przepisu słusznie wskazywał Pierwszy Prezes Sądu NajwyŜszego, pisząc, Ŝe: „Wprowadzenie w tym zakresie obligatoryjnego orzekania zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych na zawsze, sprzecznego z zasadami indywidualizacji kary, prowadzić będzie do nieproporcjonalnych skutków społecznych (…); prowadzić moŜe albo do orzeczeń niesprawiedliwych albo do unikania wydawania przez sądy orzeczeń skazujących i korzystania z instytucji nadzwyczajnych”⁵⁸⁵.

Z brzmienia art. 42 § 3 k.k. nie wynika dokładnie w jaki sposób naleŜy rozumieć sformułowanie „szczególne okoliczności” oraz na czym moŜe polegać poŜądana przez ustawodawcę „wyjątkowość”. Słowo „wyjątkowy” oznacza „będący wyjątkiem, wyróŜniający się czymś; bardzo rzadki, szczególny, osobliwy”⁵⁸⁶. Przez pojęcie „szczególny” z kolei rozumie się osobę lub przedmiot „odznaczający się czymś osobliwym, zwracający czymś uwagę; niezwykły, wyjątkowy, specjalny, nieprzeciętny”⁵⁸⁷. Wypadek musi być wyjątkowy, o tym zaś przesądzać mają szczególne okoliczności, które uzasadniają odstąpienie od orzeczenia surowego doŜywotniego zakazu prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych na podstawie art. 42 § 3 in fine k.k. Za „uzasadniony” uwaŜa się „oparty na obiektywnych racjach, podstawach; słuszny, usprawiedliwiony”⁵⁸⁸. Szczególne okoliczności bez wątpienia powinny wykazywać charakter incydentalny, przy czym mogą dotyczyć zarówno popełnionego przestępstwa komunikacyjnego, jak i osoby sprawcy, jego prognozy kryminologicznej, z której moŜe wynikać, Ŝe do osiągniecia celów kary nie jest konieczne orzeczenie zakazu prowadzenia pojazdów doŜywotnio, wystarczające bowiem jest orzeczenie terminowego zakazu prowadzenia pojazdów⁵⁸⁹. Sąd w oparciu o całość materiału dowodowego musi rozsądzić czy dany wypadek jest na tyle wyjątkowy, iŜ uzasadniona będzie rezygnacja z orzeczenia doŜywotniego zakazu na podstawie art. 42 § 3 k.k.

584 R.A. Stefański, Ustawowe zaostrzenie represji…, s. 19.

585 Opinia Pierwszego Prezesa SN, druk Nr 2115 z dnia 1.7.2009 r. w sprawie poselskiego projektu ustawy o zmianie ustawy - Kodeks karny (dot. zakazu prowadzenia pojazdów)- przytaczam za R.A. Stefańskim, Ustawowe zaostrzenie represji…, s. 19.

586 Słownik języka polskiego, tom III, red. M. Szymczak, Warszawa 1993, s. 803. 587 Ibidem, s. 398.

588 Ibidem, s. 640. 589

160

Sąd ma obowiązek orzeczenia zakazu z art. 42 § 3 k.k., jeŜeli zostaną spełnione przewidziane w tym przepisie przesłanki. Klauzula „wyjątkowego wypadku, uzasadnionego szczególnymi okolicznościami” łagodzi kategoryczność tego zobowiązania. Niemniej jednak, naleŜy zwrócić uwagę, Ŝe doŜywotni zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych dotyczy najpowaŜniejszych przestępstw komunikacyjnych, popełnianych w szczególnie nagannych okolicznościach, jak: stan nietrzeźwości, pozostawanie pod wpływem środka odurzającego czy zbiegnięcie z miejsca zdarzenia. W większości takich przypadków sprawcy zasługują na surowe potraktowanie, co jest z reguły podyktowane względami oddziaływania ochronnego. Sąd „orzeka” zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych w oparciu o dyspozycję art. 42 § 3 k.k., tym samym ustawodawca nakłada obowiązek kaŜdorazowego stosowania tego środka karnego⁵⁹⁰. Brak jego orzeczenia, powołując się na ogólną klauzulę zawartą w art. 42 § 3 k.k., wymaga od sądu większego zaangaŜowania i pracy. Musi on mianowicie przedstawić racjonalne uzasadnienie swojej decyzji, które będzie poparte konkretnymi okolicznościami, znajdującymi potwierdzenie w realnych faktach, a ponadto wyjaśnić na czym polega ich „wyjątkowość” i dlaczego jest wystarczająca do zaniechania orzeczenia doŜywotniego zakazu prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych.

Zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych orzekany doŜywotnio jest

środkiem reakcji prawnokarnej wzbudzającym w doktrynie spore kontrowersje. Nasuwa się pytanie- czy w demokratycznym państwie prawa naprawdę trzeba sięgać po tak surowe narzędzie, aby zapewnić bezpieczeństwo w komunikacji? Faktycznie art. 42 § 3 k.k. zawiera katalog szczególnie nagannych okoliczności, które zasługują na dezaprobatę, a nawet stanowcze potępienie. Obecny kształt prawny zakazu prowadzenia wszelkich pojazdów

mechanicznych orzekanego doŜywotnio razi jednakŜe swą nadmierną represyjnością. Wprowadzenie zakazu prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych orzekanego

doŜywotnio spotkało się z krytyką środowiska prawniczego. Zakaz orzekany na podstawie art. 42 § 3 k.k. początkowo fakultatywny, w brzmieniu nadanym mocą noweli z 12.2.2010 r. nabrał obligatoryjnego charakteru. Zobowiązanie to mimo, Ŝe łagodzi klauzula „wyjątkowego wypadku, uzasadnionego szczególnymi okolicznościami”, pozostaje stanowcze- sąd „orzeka” doŜywotnio zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych, jeŜeli zostaną spełnione wyróŜnione w przepisie przesłanki.

DoŜywotni zakaz prowadzenia pojazdów nie jest środkiem racjonalnej polityki karnej, w związku z tym powinien zostać usunięty z regulacji kodeksu karnego. Granice

590

161

czasowe terminowego zakazu prowadzenia pojazdów przewidziane w art. 43 § 1 k.k. (od roku do 15 lat) są wystarczająco szerokie, umoŜliwiają właściwe dopasowanie okresu trwania zakazu do róŜnorodnych okoliczności sytuacyjnych. Stosowanie zakazu prowadzenia pojazdów powinno głównie zapobiegać ponownemu popełnieniu przestępstwa komunikacyjnego. Sprawcy przestępstw wymienionych w art. 42 § 3 k.k. zasługują nieraz na surowszą reakcję, dlatego zamiast zakazu orzekanego doŜywotnio wystarczyłoby wprowadzenie nawet długo trwającego, ale jednak terminowego zakazu, który wówczas byłby orzekany np. na 20 lub 25 lat⁵⁹¹. DoŜywotni charakter zakazu prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych nie uwzględnia faktu, Ŝe wszyscy ludzie się zmieniają, kaŜdy ma prawo do popełniania błędów, tymczasem ustawodawca przesądza, Ŝe istnieje grupa szczególnie groźnych sprawców przestępstw komunikacyjnych, którą naleŜy na trwale usunąć z uczestnictwa w ruchu. W przypadku orzeczonego doŜywotnio zakazu skazany nie ma

Ŝadnej motywacji do przestrzegania postanowień tego środka karnego, pozbawia się go nadziei na powrót do pełnoprawnego funkcjonowania w społeczeństwie. Jest to sprzeczne z wyraŜoną w Konstytucji RP oraz art. 3 k.k. zasadą humanitaryzmu, a takŜe z zasadą proporcjonalności, gdyŜ ograniczenia związane z doŜywotnim zakazem prowadzenia pojazdów nie zdają testu konieczności i niezbędności dla ochrony bezpieczeństwa ruchu.

§ 4. Obligatoryjny zakaz prowadzenia pojazdów orzekany doŜywotnio na podstawie art. 42 § 4 k.k.

W art. 42 § 4 k.k. został określony doŜywotni zakaz prowadzenia wszelkich

pojazdów mechanicznych o charakterze bezwzględnym. W praktyce oznacza to, Ŝe sąd w

Ŝadnym wypadku (nawet szczególnie wyjątkowym) nie moŜe odstąpić od jego orzeczenia, jeŜeli zostaną spełnione przesłanki określone w przepisie⁵⁹². Czyni to środek karny wskazany w art. 42 § 4 k.k. najbardziej surową podstawą orzekania zakazu prowadzenia pojazdów. DoŜywotni zakaz prowadzenia pojazdów sąd orzeka równieŜ w oparciu o unormowanie zawarte w art. 42 § 3 k.k., przy czym obligatoryjność łagodzi moŜliwość odstąpienia od jego zastosowania, zasłaniając się klauzulą „wyjątkowego wypadku, uzasadnionego szczególnymi okolicznościami”.

591

Por. T. Szymanowski, Nowelizacja prawa karnego po 1998 r. a represyjność polityki karnej w Polsce, (w:) Kary długoterminowe. Polityka karna. Wykonywanie. Warunkowe zwolnienia, red. T. Gardocka, Warszawa 2006, s. 184-185.

592 Z. Sienkiewicz, (w:) Prawo karne materialne. Część ogólna i szczególna, red. M. Bojarski, Warszawa 2012, s. 350-351.

162

Artykuł 42 § 4 k.k. formułuje odrębne przesłanki orzekania doŜywotniego zakazu, aczkolwiek zauwaŜalny jest związek tego przepisu z regulacją art. 42 § 3 k.k. Bezwzględny obligatoryjny zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych dotyczy przypadków związanych z zaistnieniem swoistej recydywy⁵⁹³ w zakresie przestępstw przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji- „recydywy komunikacyjnej”⁵⁹⁴. Podstawą skorzystania z tego środka reakcji jest „ponowne skazanie” osoby prowadzącej pojazd mechaniczny w warunkach określonych w § 3. UŜycie słowa „ponownie” sugeruje jednoznacznie, Ŝe sprawca był juŜ skazany za popełnienie przestępstwa określonego w art. 173, którego następstwem jest

śmierć innej osoby lub cięŜki uszczerbek na jej zdrowiu, albo w czasie popełnienia przestępstwa określonego w art. 177 § 2 lub w art. 355 § 2 był w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego lub zbiegł z miejsca zdarzenia. W doktrynie zauwaŜa się, Ŝe gdyby w art. 42 § 4 k.k. chodziło tylko o ponowne skazanie w warunkach określonych w § 3 tego artykułu, to przepis ten musiałby mieć następującą stylizację: „Sąd orzeka zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów na zawsze w razie skazania osoby prowadzącej pojazd mechaniczny ponownie w warunkach określonych w § 3”⁵⁹⁵. Nie wymaga się toŜsamości popełnionych przez sprawcę przestępstw komunikacyjnych, konieczne jest natomiast spełnienie pozostałych warunków wymienionych w art. 42 § 3 k.k., czyli popełnienia przestępstwa w stanie nietrzeźwości, pod wpływem środka odurzającego lub zbiegnięcie z miejsca zdarzenia⁵⁹⁶.

W literaturze wskazuje się, Ŝe drugie (ponowne) skazanie musi nastąpić za jedno z przestępstw określonych w art. 42 § 3 k.k. i w warunkach tam wskazanych⁵⁹⁷. W. Wróbel zwraca uwagę, iŜ warunek ponownego skazania oznacza, Ŝe poprzednio musiał zapaść wyrok skazujący, przy czym nie jest istotne na jaką karę sprawca był poprzednio skazany, ani teŜ czy karę tę w ogóle odbył⁵⁹⁸. Chodzi bowiem tylko o sam fakt ponownego skazania, bez konieczności odbycia poprzedniej kary. W doktrynie ocenia się, Ŝe art. 42 § 4 k.k. został dość

593 J. Majewski twierdzi, Ŝe przypadek ponownego popełnienia w warunkach określonych w art. 42 § 3 k.k. przestępstwa określonego w art. 173, którego następstwem jest śmierć innej osoby lub cięŜki uszczerbek na jej zdrowiu, albo w czasie popełnienia przestępstwa określonego w art. 177 § 2 lub w art. 355 § 2, naleŜy ulokować „na granicy między recydywą ogólną a recydywą specjalną”. Por. J. Majewski, (w:) Kodeks karny…, s. 957.

594 A. Miachalska-Warias, Modyfikacja przepisów kodeksu karnego w zakresie przestępstw drogowych, (w:) Nowe prawo karne po zmianach, red. T. Bojarski, E. Skrętowicz, Lublin 2002, s. 33.

595 R.A. Stefański, (w:) Kodeks karny. Komentarz, red. R.A. Stefański, Legalis 2015; tenŜe, Zakaz prowadzenia pojazdów, (w:) Środki karne po nowelizacji…, s. 252-253.

596 Z. Sienkiewicz, Zakaz prowadzenia pojazdów…, s. 608; taŜ, (w:) Kodeks karny. Komentarz, red. M. Filar, Warszawa 2014, s. 207; R.A. Stefański, Zakaz prowadzenia pojazdów, (w:) Środki karne po nowelizacji…, s. 252.

597 Por. Zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych na zawsze…, s. 132; W. Wróbel, Krytycznie o zaostrzeniu odpowiedzialności…, s. 59-60; A. Miachalska-Warias, Modyfikacja przepisów kodeksu…, s. 33.

598

163

niezręcznie sformułowany, gdyŜ mówi o „ponownym skazaniu”, a nie o „ponownym popełnieniu przestępstwa”. Literalne odczytanie brzmienia tego przepisu moŜe prowadzić do wysnucia wniosku, iŜ doŜywotni zakaz z art. 42 § 4 k.k. ma równieŜ wtedy zastosowanie, gdy sprawca jest ponownie skazany, ale za wypadek, który spowodował jeszcze przed pierwszym prawomocnym skazaniem. Interpretacja taka nie wydaje się być trafna, przede wszystkim zwaŜywszy na ratio legis art. 42 § 4 k.k., dlatego teŜ naleŜy przyjąć, Ŝe zakaz, o którym mowa w omawianym przepisie, odnosi się wyłącznie do takich sytuacji, gdy sprawca juŜ po prawomocnym skazaniu go za katastrofę lub wypadek w komunikacji określone w § 3, ponownie spowoduje podobną katastrofę lub wypadek⁵⁹⁹.

Zakaz prowadzenia pojazdów, o którym jest mowa w art. 42 § 4 k.k., posiada specyficzny zakres podmiotowy- węŜszy w stosunku do zakresu przewidzianego dla zakazu z art. 42 § 1, 2 i 3 k.k. W literaturze przeprowadzoną przez ustawodawcę dyferencjację w zakresie podmiotów, względem których moŜliwe jest orzeczenie zakazu prowadzenia pojazdów, tłumaczy się przede wszystkim chęcią zaostrzenia represji karnej wobec sprawców cięŜkich przestępstw komunikacyjnych popełnionych w stanie nietrzeźwości⁶⁰⁰. Bezwzględny zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych moŜe być orzeczony nie wobec kaŜdego uczestnika ruchu, lecz wyłącznie w stosunku do prowadzącego pojazd mechaniczny. Wątpliwości budzi odwołanie się w art. 42 § 4 k.k. do treści § 3, w którym to przepisie ustalono szeroki zakres podmiotowy, obejmując sprawców, będących uczestnikami ruchu. W doktrynie wskazuje się, Ŝe treść art. 42 § 4 k.k. nie określa jednoznacznie, czy uprzednie skazanie winno dotyczyć osoby prowadzącej pojazd mechaniczny, czy teŜ moŜe być to kaŜdy sprawca o którym mowa w § 3⁶⁰¹. Podmiot zakazu prowadzenia pojazdów w § 4 ma bez wątpienia węŜszy zakres, gdyŜ drugie skazanie musi dotyczyć „osoby prowadzącej pojazd mechaniczny”. W związku z tym nasuwa się pytanie- czy poprzednie (pierwsze) skazanie teŜ musi odnosić się do „osoby prowadzącej pojazd mechaniczny”?

W doktrynie zwraca się uwagę na brzmienie art. 42 § 4 k.k., w którym zwrot „ponownie” zamieszczono przed określeniem charakteryzującym podmiot, wobec którego ma być orzeczony zakaz, jak i warunki zastosowania tej normy. Ponowne skazanie ma zatem dotyczyć osoby prowadzącej pojazd mechaniczny, która w takim charakterze została skazana poprzednio za przestępstwo określone w art. 42 § 3 k.k. i w warunkach, o których w tym

599

J. Wojciechowski, Kodeks karny. Komentarz. Orzecznictwo, Warszawa 2001, s. 112.

600 K. Łucarz, Nowa regulacja podmiotu zakazu prowadzenia pojazdów, (w:) Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego, Tom VII, red. L. Bogunia, Wrocław 2001, s. 17.

601 M. Szewczyk, (w:) Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz. Tom I. Komentarz do art. 1-116 k.k., red. A. Zoll, Kraków-Zakamycze 2004, s. 702.

164

przepisie mowa⁶⁰². NaleŜy zgodzić się z takim rozumowaniem, gdyŜ przemawiają za nim zarówno względy językowe, jak i celowościowe⁶⁰³. Konieczna jest toŜsamość roli przy obu skazaniach⁶⁰⁴. JeŜeli w związku z tym sprawca, będący osobą uczestniczącą w ruchu, ale nie prowadzącą pojazdu mechanicznego (prowadzącą rower lub inny pojazd niemechaniczny, bądź występującą w innej roli, np. pieszego), zostanie raz skazany w warunkach § 3, a potem juŜ jako prowadzący pojazd mechaniczny popełni przestępstwo, za które moŜliwe jest orzeczenie zakazu z § 3, orzeczenie zakazu z § 4 jest niedopuszczalne, gdyŜ brakuje przesłanki podwójnego skazania jako osoby prowadzącej pojazd mechaniczny⁶⁰⁵.

Zakaz prowadzenia pojazdów z art. 42 § 4 k.k. dotyczy najpowaŜniejszych przypadków popełnienia przestępstw komunikacyjnych, szczególnie groźnych nie tylko z uwagi na kwalifikowany charakter okoliczności (stan nietrzeźwości, pozostawanie pod wpływem środka odurzającego czy zbiegnięcie z miejsca zdarzenia), ale przede wszystkim z uwagi na fakt, Ŝe przestępstwo takie zostaje popełnione ponownie. W obecnym stanie prawnym moŜna zadać pytanie o sens istnienia art. 42 § 4 k.k., który po nowelizacji z 12 lutego 2010 r. stał się w znacznej mierze przepisem zbędnym⁶⁰⁶. Funkcjonowanie obok siebie § 3 i 4- jako dwóch podstaw do orzekania zakazu prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych na zawsze w brzmieniu sprzed nowelizacji było uzasadnione, gdyŜ fakultatywny tryb orzekania doŜywotniego zakazu z § 3 uzupełniał obligatoryjny określony w § 4, obejmujący przypadki recydywy komunikacyjnej. Po zmianie art. 42 § 3 k.k. i przekształceniu wskazanego tam zakazu prowadzenia pojazdów w środek względnie obligatoryjny, kodeks karny zawiera aŜ dwa przepisy obligujące sąd do orzeczenia doŜywotniego zakazu. JeŜeli zostaną spełnione przesłanki określone w art. 42 § 3 k.k., wówczas orzeka się doŜywotnio zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych. Dyrektywa wynikająca z art. 42 § 4 k.k. wówczas nie moŜe zostać zrealizowana, bo juŜ raz sąd wymierzył doŜywotni zakaz prowadzenia pojazdów. Unormowanie wynikające z omawianego przepisu moŜe mieć praktyczne znaczenie tylko w razie zastosowania ogólnej klauzuli „wyjątkowego wypadku, uzasadnionego szczególnymi okolicznościami”, gdy na

602 R.A. Stefański, Zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych na zawsze…, s. 132; tenŜe, Prawo karne materialne. Część ogólna, Warszawa 2008, s. 285. Por. takŜe, Z. Sienkiewicz, O niektórych przejawach zaostrzenia represji…, s. 271-272; D. Szeleszczuk, (w:) Kodeks karny…, s. 344; tenŜe, (w:) Prawo karne…, s. 225; M. Kulik, (w:) Kodeks karny…, s. 152.

603 Por. Z. Sienkiewicz, (w:) Kodeks karny. Komentarz, red. M. Filar, Warszawa 2014, s. 207-208; taŜ, (w:) Zakaz prowadzenia pojazdów…, s. 608; taŜ, (w:) O. Górniok, S. Hoc, M. Kalitowski, S.M. Przyjemski, Z. Sienkiewicz, J. Szumski, L. Tyszkiewicz, A. Wąsek, Kodeks karny. Komentarz. Tom I, Gdańsk 2005, s. 476.

604 D. Mieczkowska, Wokół problematyki podmiotowego zakresu…, s. 20. 605 N. Kłączyńska, (w:) Kodeks karny…, s. 334.

606

165

podstawie art. 42 § 3 in fine k.k. sąd rezygnuje z orzeczenia represyjnego zakazu prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych na zawsze. Sprawca zostaje skazany „w warunkach określonych w § 3”, aczkolwiek nie dochodzi do orzeczenia doŜywotniego zakazu, który w ten sposób moŜe zostać zastosowany w razie zaistnienia recydywy komunikacyjnej z art. 42 § 4 k.k.⁶⁰⁷

607 Por. W. Zalewski, (w:) Kodeks karny. Komentarz, Tom II, red. M. Królikowski, R. Zawłocki, Warszawa 2015, s. 105.

166

Rozdział III.

Formy prawne orzekania zakazu prowadzenia pojazdów

§1. Uwagi ogólne

W świetle aktualnego stanu prawnego zakaz prowadzenia pojazdów moŜe być

orzeczony:

1) obok kary (kumulatywnie);

2) w razie odstąpienia od wymierzenia kary (art. 59, art. 60 § 7, art. 61 § 1, art. 60a k.k.⁶⁰⁸);

3) tytułem środka probacyjnego (art. 67 § 3 k.k.);

4) tytułem środka zabezpieczającego (art. 99 § 1 k.k.)⁶⁰⁹.

§2. Zakaz prowadzenia pojazdów orzekany obok kary

Podstawowe znaczenie odgrywa zakaz prowadzenia pojazdów orzekany jako środek karny obok kary. Orzeczony kumulatywnie zakaz, tzn. obok jednej z kar określonych w art. 32 k.k., stanowi jej uzupełnienie o te cele, których sama kara nie jest w stanie spełnić⁶¹⁰.

Środek karny w postaci zakazu prowadzenia pojazdów jest bardziej od kary wyspecjalizowanym środkiem reakcji karnej⁶¹¹. Zakaz prowadzenia pojazdów orzeka się w związku z popełnieniem przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji przez osobę uczestniczącą w ruchu. Dotyczy zatem ograniczonej grupy sprawców, zasługujących na

608 Dotychczasowe brzmienie art. 343 § 1 k.p.k. przemawiało za odrębnym traktowaniem tej podstawy, gdyŜ mowa była o „orzeczeniu wyłącznie środka karnego wymienionego w art. 39 pkt 1-3, 5-8 Kodeksu karnego”. W doktrynie samoistne orzekanie środka karnego w oparciu o unormowanie art. 343 § 1 k.p.k. wzbudzało pewne wątpliwości. Por. P. Gensikowski, Instytucja orzeczenia środka karnego bez rozprawy, PS 2007, nr 4, s. 106; S. Steinborn, Kilka uwag o orzekaniu środków karnych w wyroku wydanym w trybie skazania bez rozprawy, (w:) Problemy znowelizowanej procedury karnej. Materiały konferencji naukowej Rzeszów-Czarna. 17-18 października 2003 r., red. Z. Sobolewski, G. Artymiak, Cz. P. Kłak, Kraków-Zakamycze 2004, s. 429-430; tenŜe, Porozumienia w polskim procesie karnym. Skazanie bez rozprawy i dobrowolne poddanie się odpowiedzialności karnej, Kraków-Zakamycze 2005, s. 348. Artykuł 343 § 1 k.p.k. został zastąpiony art. 60a k.k. wprowadzonym nowelą z dnia 20.2.2015 r. (Dz.U. z 2015 r., poz. 396). Zgodnie z treścią art. 60a k.k. sąd uwzględniając wniosek, o którym mowa w art. 335, art. 338a lub art. 387 k.p.k., moŜe zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary takŜe w innych wypadkach niŜ przewidziane w art. 60 § 1-4 k.k., a ponadto „moŜe odstąpić od wymierzenia kary i orzec wyłącznie środek karny, przepadek lub środek kompensacyjny”. Przepis art. 60a k.k. zostanie uchylony z dniem 15 kwietnia 2016 r. w wyniku wejścia w Ŝycie ustawy z dnia 11.3.2016 r. o zmianie ustawy- Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2016 r., poz. 437).

609

Por. R.A. Stefański, Zakaz prowadzenia pojazdów, (w:) Środki karne po nowelizacji w 2015 r., red. R.A. Stefański, Warszawa 2016, s. 214; M. Melezini, Środki karne w ogólności, (w:) System Prawa Karnego. Tom 6. Kary i inne środki reakcji prawnokarnej, red. M. Melezini, Warszawa 2016, s. 486.

610 R.A. Stefański, (w:) Kodeks karny. Komentarz, red. R.A. Stefański, Warszawa 2015, s. 325. 611

167

czasową lub doŜywotnią eliminację z ruchu, co jest związane ściśle z koniecznością zapewnienia bezpieczeństwa w komunikacji⁶¹².

Zakaz prowadzenia pojazdów wykazuje walory zabezpieczająco-ochronne, chroniąc pozostałych uczestników ruchu przed aktywnością w nim osób, które podwaŜyły do siebie zaufanie na skutek popełnienia przestępstwa komunikacyjnego. W odróŜnieniu od kary pozbawienia wolności zakaz prowadzenia pojazdów wykonuje się w warunkach wolnościowych, gdyŜ zgodnie z brzmieniem art. 43 § 2a k.k. okres, na jaki orzeczono ten zakaz nie biegnie w czasie odbywania kary pozbawienia wolności, chociaŜby orzeczonej za inne przestępstwo. W doktrynie wyraźnie podkreśla się, Ŝe zakaz prowadzenia pojazdów odgrywa znaczącą rolę w zwalczaniu i zapobieganiu przestępstwom w komunikacji, wyłączając z ruchu te osoby, które ze względu na to, Ŝe stwarzają zagroŜenie dla bezpieczeństwa ruchu nie powinny w nim uczestniczyć, co prowadzi do poprawy jego bezpieczeństwa przez zmniejszenie niebezpieczeństwa⁶¹³.

Łączenie zakazu prowadzenia pojazdów z karą jest dopuszczalne tylko wówczas, gdy zostaną spełnione ustawowe przesłanki orzekania zakazu prowadzenia pojazdów wyszczególnione w art. 42 k.k.⁶¹⁴ W trybie fakultatywnym dodatkowe orzeczenie tego środka karnego naleŜy do uznania sądu, który powinien rozwaŜyć celowość kumulatywnego wymierzenia kary i tego środka karnego. W pewnych wypadkach sąd nie ma innego wyjścia, poniewaŜ musi zawsze zastosować takie rozwiązanie, jeŜeli przepis ustawy nakłada obowiązek orzeczenia zakazu⁶¹⁵. W obecnym stanie prawnym występują aŜ trzy przepisy zakładające, Ŝe sąd „orzeka” zakaz prowadzenia pojazdów- art. 42 § 2, 3 i 4 k.k. Obligatoryjność orzekania zakazu prowadzenia pojazdów wyłącza całkowicie swobodę sędziowską w podejmowaniu racjonalnych rozstrzygnięć, poniewaŜ stosowanie zakazu następuje na mocy postanowień ustawy⁶¹⁶. Zakaz prowadzenia pojazdów stanowi wówczas