Zakres podmiotowy

§1. Fakultatywny zakaz prowadzenia pojazdów (art. 42 § 1 k.k.)

1. Zakres podmiotowy

Zgodnie z art. 42 § 1 k.k. zakaz prowadzenia pojazdów moŜe być orzeczony w razie skazania osoby uczestniczącej w ruchu za przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, w szczególności jeŜeli z okoliczności popełnionego przestępstwa wynika, Ŝe prowadzenie pojazdu przez tę osobę zagraŜa bezpieczeństwu w komunikacji. W myśl tego przepisu przesłankami orzeczenia zakazu są:

1) skazanie sprawcy będącego uczestnikiem ruchu,

2) skazanie za przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji,

3) zagroŜenie dla bezpieczeństwa w komunikacji prowadzenia pojazdu przez sprawcę, które moŜna wywnioskować na podstawie okoliczności popełnionego przestępstwa. W świetle kodeksu karnego z 1969 r. kara dodatkowa zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych lub innych pojazdów mogła być orzeczona wyłącznie wobec sprawcy przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, mającego przymiot osoby prowadzącej pojazd²¹⁸. Ustawodawca w obecnie obowiązującym kodeksie karnym istotnie rozszerzył krąg podmiotów, w stosunku do których istnieje moŜliwość orzeczenia zakazu prowadzenia pojazdów. Z treści art. 42 § 1 k.k. wynika, Ŝe podmiotem, wobec którego moŜe być orzeczony zakaz prowadzenia pojazdów jest „osoba uczestnicząca w ruchu”.

W regulacji kodeksu karnego brak jest definicji legalnej, wskazującej kim moŜe być osoba uczestnicząca w ruchu, choć na pierwszy rzut oka intuicyjnie wyczuwa się, iŜ sformułowanie to posiada zdecydowanie szerszy zakres od osoby prowadzącej pojazd. W ustawie z dnia 20.6.1997 r.- Prawo o ruchu drogowym figuruje inny zwrot- „uczestnik ruchu”, zbliŜony do określenia występującego na gruncie przepisów kodeksowych. W piśmiennictwie zwraca się uwagę, iŜ odmienne ujęcie w kodeksie karnym podmiotu mogło być spowodowane względami techniki legislacyjnej, które nakazywały zastosowanie podkreślenia, Ŝe chodzi tu o osobę skazaną uczestniczącą w ruchu, a nie o dość bezosobowe pojęcie „uczestnika ruchu”²¹⁹.

218

R.A. Stefański, Podmiot zakazu prowadzenia pojazdów, Prok. i Pr. 1999, nr 7-8, s. 113.

219 Por. Z. Sienkiewicz, Niektóre zagadnienia nowej regulacji zakazu prowadzenia pojazdów, (w:) Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego, Tom II, red. L. Bogunia, Wrocław 1998, s. 51; K. Łucarz, Nowa regulacja podmiotu zakazu prowadzenia pojazdów, (w:) Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego, Tom VII, red. L. Bogunia, Wrocław 2001, s. 13; R.A. Stefański, Podmiot zakazu…, s. 115.

70

Widać zatem pewną subtelnie zarysowaną róŜnicę²²⁰, chociaŜ zakres znaczeniowy obu pojęć naleŜy uznać za toŜsamy, a wszelkie próby poszukiwania róŜnic między nimi będą bezproduktywne²²¹. Ustawodawca jednak słusznie, regulując kwestię orzekania zakazu prowadzenia pojazdów zaakcentował, iŜ ma on dotyczyć podmiotu- konkretnej osoby, która uczestnicząc w ruchu stała się sprawcą przestępstwa komunikacyjnego.

Zgodnie z treścią art. 2 pkt 17 p.r.d. uczestnikiem ruchu jest pieszy, kierujący, a takŜe są inne osoby przebywające w pojeździe lub na pojeździe znajdującym się na drodze. Z kolei w myśl podanej definicji nie są uczestnikami ruchu podmioty wymienione w art. 6 ust. 1 i 4 pkt 2 p.r.d., w tym m. in.: policjant; Ŝołnierz śandarmerii Wojskowej lub wojskowego organu porządkowego, zabezpieczający przemarsz lub przejazd kolumny wojskowej albo w razie akcji związanej z ratowaniem Ŝycia lub mienia; funkcjonariusz StraŜy Granicznej; inspektor Inspekcji Transportu Drogowego; umundurowany inspektor kontroli skarbowej lub funkcjonariusz celny; straŜnik gminny (miejski) itd.²²²

Uczestnikiem ruchu moŜe być pieszy, a zatem osoba znajdująca się poza pojazdem na drodze i niewykonująca na niej robót lub czynności przewidzianych odrębnymi przepisami, przy czym za pieszego uwaŜa się równieŜ:

-osobę prowadzącą, ciągnącą lub pchającą rower, motorower, motocykl, wózek dziecięcy, podręczny lub inwalidzki,

-osobę poruszającą się w wózku inwalidzkim, a takŜe

-osobę w wieku do 10 lat kierującą rowerem pod opieką osoby dorosłej (art. 2 pkt 18 p.r.d.). Obok pieszego za uczestnika ruchu ustawodawca uznaje kierującego- osobę, która

kieruje pojazdem lub zespołem pojazdów, a takŜe osobę, która prowadzi kolumnę pieszych, jedzie wierzchem albo pędzi zwierzęta pojedynczo lub w stadzie (art. 2 pkt 20 p.r.d.). W piśmiennictwie podkreśla się, iŜ za osobę uczestniczącą w ruchu trzeba uznać nie tylko kierującego pojazdem, ale kaŜdą inną osobę prowadzącą pojazd²²³. Kierowanie niejednokrotnie utoŜsamia się z prowadzeniem pojazdu, tymczasem choć są to pojęcia zbliŜone znaczeniowo, ich zakres wykazuje róŜnice. W świetle definicji słownikowej słowo „prowadzić” znaczy tyle co „kierować pojazdem mechanicznym, statkiem, końmi”²²⁴, zatem z leksykalnego punktu widzenia pomiędzy kierowaniem pojazdem a jego prowadzeniem stawiany jest znak równości. NaleŜy jednak zwrócić uwagę na dość powszechnie przyjęte w

220 K. Łucarz, Nowa regulacja podmiotu…, s. 13. 221

W. Zalewski, (w:) Kodeks karny. Część ogólna. Tom II. Komentarz do artykułów 32-116, red. M. Królikowski, R. Zawłocki, Warszawa 2010, s. 138.

222 W. Kotowski, Prawo o ruchu drogowym. Komentarz, Warszawa 2011, s. 184-185. 223 R. A. Stefański, Podmiot zakazu…, s. 115.

224

71

doktrynie stanowisko negujące prawidłowość utoŜsamiania ze sobą obu pojęć, podkreślające, iŜ prowadzenie pojazdu posiada znacznie szerszy zakres semantyczny, gdyŜ obejmuje nie tylko zachowanie będące czynnością kierującą, nadrzędną w ramach zespołu prowadzącego pojazd, lecz takŜe czynności kilku uczestników zespołu, o ile sprawowane przez nich funkcje mają rzeczywisty wpływ na prowadzenie²²⁵. Przez prowadzącego pojazdem rozumie się osobę, która bezpośrednio włada mocą silnika oraz nadaje pojazdowi ruch i kierunek, przy czym nie musi być to czynność jednoosobowa²²⁶. Prowadzącym pojazd jest osoba lub zespół osób, wykonujący czynności związane bezpośrednio z ruchem danego pojazdu, w tym obsługujące układ kierowniczy oraz wszystkie podstawowe mechanizmy mające wpływ na proces jazdy²²⁷. Z zakresu tego pojęcia, ze względu na treść art. 180 k.k., są wyłączone osoby pełniące w stanie nietrzeźwości czynności związane bezpośrednio z zapewnieniem bezpieczeństwa ruchu pojazdów mechanicznych, a takŜe dyspozytorzy ruchu, którzy wbrew szczególnemu obowiązkowi dopuszczają do ruchu pojazd lub osobę zagraŜającą bezpieczeństwu (art. 179 k.k.)²²⁸. Kierującym pojazd mechaniczny jest zarówno ten, kto własnymi ruchami bezpośrednio wprawia w ruch pojazd i nadaje mu kierunek jazdy, jak i ten, kto jest uprawniony do wydawania poleceń obsłudze w zakresie kierunku i szybkości²²⁹.

W roli prowadzącego pojazd mechaniczny nie występuje osoba wówczas, gdy musi być odpowiedzialna za zachowanie przepisów dotyczących bezpieczeństwa ruchu w czasie postoju tego pojazdu²³⁰. Prowadzenie pojazdu polega na wykonywaniu czynności związanych bezpośrednio z ruchem pojazdu, a nie z jego postojem. W piśmiennictwie zwraca się uwagę,

Ŝe nieprawidłowy postój lub zatrzymanie pojazdu, na skutek czego stworzono niebezpieczeństwo, moŜe uzasadniać odpowiedzialność za odpowiednie wykroczenie określone w przepisach art. 86, 90 lub 97 k.w. W rozumieniu art. 42 k.k. za prowadzenie

225 K. Buchała, Glosa do wyroku Sądu NajwyŜszego z dnia 3 lutego 1969 r., V KRN 9/69, PiP 1970, nr 5, s. 832-833.

226 Por. R. A. Stefański, Podmiot zakazu…, s. 116; tenŜe, Glosa do wyroku SN z dnia 5 lutego 1987 r., V KRN 462/87, NP 1989, nr 2-3, s. 238; J. Kulesza, Warunki orzekania kary dodatkowej zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych na podstawie art. 43 k.k., NP 1982, nr 5-6, s. 33; A. Bachrach, Przestępstwa i wykroczenia drogowe w nowym prawie polskim, Warszawa 1974, s. 385.

227 J. Lewiński, Prawnik odpowiada, ZW 1980, nr 6.

228 Wobec sprawców przestępstw określonych w art. 179 i art. 180 k.k. moŜe jednak zaistnieć potrzeba zastosowania zakazu wykonywania funkcji dyspozytora lub kierującego ruchem pojazdów, jeŜeli zachodzą przesłanki z art. 41 § 1 k.k., zatem jeśli z okoliczności popełnionego przestępstwa wynika, Ŝe dalsze pełnienie wspomnianych funkcji przez skazanego oznacza zagroŜenie dla bezpieczeństwa ruchu. W przypadku nietrzeźwego instruktora prowadzącego praktyczny kurs prowadzenia pojazdów sytuacja będzie wyglądać podobnie, wyjątek stanowi pojazd prowadzony przez kursanta wyposaŜony w urządzenie umoŜliwiające instruktorowi bezpośredni wpływ na ruch pojazdu, albo gdy instruktor miał wpływ na prowadzenie pojazdu poprzez wydawane kursantowi polecenia. Zob. A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2011, s. 278-279.

229 W. Świda, (w:) I. Andrejew, W. Świda, W. Wolter, Kodeks karny z komentarzem, Warszawa 1973, s. 904-905; R. A. Stefański, Podmiot zakazu…, s. 116.

230

72

pojazdu nie moŜna uznać nadawania mu ruchu w sposób, który nie mieści się w pojęciu „jazdy” zgodnej z konstrukcją lub przeznaczeniem tego pojazdu, w tym m.in. pchanie zepsutego samochodu, prowadzenie motocykla, motoroweru czy roweru przez osobę pieszą²³¹.

Podmiotem zakazu prowadzenia pojazdów zgodnie z art. 42 § 1 k.k. jest osoba uczestnicząca w ruchu, dopuszczająca się przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji. Uczestnictwo nie odnosi się wyłącznie do brania udziału w najbardziej powszechnym ruchu- drogowym, ale dotyczy w równym stopniu równieŜ sfery ruchu wodnego i powietrznego²³². Ustawodawca wyróŜnił szeroki krąg podmiotów, będących uczestnikami ruchu, a zarazem kwalifikujących się ewentualnie w świetle art. 42 § 1 k.k. do orzeczenia wobec nich zakazu prowadzenia pojazdów określonego rodzaju. Sąd NajwyŜszy konsekwentnie podkreśla w swoim orzecznictwie, Ŝe w aktualnym stanie prawnym nie ma wymogu aby sprawcą, wobec którego ma być orzeczony ten środek karny była osoba prowadząca pojazd mechaniczny lub inny pojazd²³³. Osobą uczestniczącą w ruchu moŜe być zatem kaŜdy, niekoniecznie prowadzący pojazd, a jedynie pełniący przypisaną rolę przykładowo pasaŜera lub pieszego „wewnątrz”, a nie na „zewnątrz” pewnego systemu, określanego mianem ruchu komunikacyjnego²³⁴. Osobami znajdującymi się na „zewnątrz” ruchu będą osoby, które nie uczestniczą bezpośrednio w ruchu, np. stoją na poboczu drogi i obserwują, to co się na niej dzieje, bądź teŜ prowadzą prace związane z ułoŜeniem nawierzchni drogi²³⁵.

W doktrynie niemal powszechnie dominuje pogląd, iŜ osobą uczestniczącą w ruchu, o której mowa w art. 42 § 1 k.k., moŜe być nie tylko prowadzący pojazdem, ale równieŜ inny

231

A. Marek. Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2005, s. 203-204.

232 K. Łucarz, Zakaz prowadzenia pojazdów…, s. 107; Z. Sienkiewicz, (w:) Kodeks karny. Komentarz, red. M. Filar, Warszawa 2012, s. 182.

233 Por. Wyrok SN z dnia 21.11.2001 r., III KKN 281/01, Legalis Nr 57746; wyrok SN z dnia 1.12.2004 r., IV KK 277/04, niepubl. z glosą M. Leciaka, Obowiązek orzeczenia zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych wobec nietrzeźwych pieszych sprawców wypadków. Glosa do wyroku Sądu NajwyŜszego dnia 1 grudnia 2004 r. sygn. IV KK 277/04, PnD 2006, nr 10, s. 5-12; wyrok SN z dnia 16.1.2007 r., V KK 415/06, OSNwSK 2007, nr 1, poz. 175; wyrok SN z dnia 2.2.2007 r., V KK 422/06, OSNwSK 2007, nr 1, poz. 358; wyrok SN z dnia 8.2.2007 r., III KK 478/06, KZS 2007, nr 6, poz. 19; wyrok SN z dnia 17.5.2007 r., V KK 67/07, OSNwSK 2007, nr 1, poz. 1115.

234 J. Kochanowski, Przestępstwa i wykroczenia drogowe. Komentarz, Warszawa 1991, s. 173-175; Z. Sienkiewicz, (w:) Kodeks karny. Komentarz, red. M. Filar, Warszawa 2014, s. 204; taŜ, Niektóre zagadnienia…, s. 51; taŜ, (w:) O. Górniok, S. Hoc, M. Kalitowski, S.M. Przyjemski, Z. Sienkiewicz, J. Szumski, L. Tyszkiewicz, A. Wąsek, Kodeks karny. Komentarz, Tom I, Gdańsk 2005, s. 472; K. Łucarz, Zakaz prowadzenia pojazdów…, s. 107; taŜ, Nowa regulacja podmiotu…, s. 13-14.

235 D. Mieczkowska, Wokół problematyki podmiotowego zakresu zakazu prowadzenia pojazdów, PnD 2013, nr 9, s. 10.

73

podmiot, w tym pieszy, o ile spełnia warunek uczestnictwa w ruchu komunikacyjnym²³⁶. Warto jednakŜe zwrócić uwagę na stanowisko prezentowane przez A. Marka²³⁷. Autor ten doszedł do wniosku, Ŝe ratio legis orzekania zakazu prowadzenia pojazdów przemawia za ograniczeniem tego środka wyłącznie do prowadzących pojazdy sprawców przestępstw przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji. Uzasadnieniem dla wspomnianego stanowiska ma być brzmienie art. 42 § 1 k.k. W pierwszej części cytowanego przepisu mowa jest o „osobie uczestniczącej w ruchu”, co mogłoby sugerować, iŜ podmiotem zakazu prowadzenia pojazdów określonego rodzaju moŜe być kaŜdy sprawca. Ustawodawca jednak w drugiej części przepisu wymaga, Ŝeby „prowadzenie pojazdu przez tę osobę zagraŜało bezpieczeństwu w komunikacji”, co w oczywisty sposób odnosi się wyłącznie do prowadzącego pojazdem. Zdaniem A. Marka w przypadku naruszenia reguł ostroŜności przez

236 Por. R. A. Stefański, Podmiot zakazu…, s. 114; tenŜe, Prawo o ruchu drogowym. Komentarz, Warszawa 2008, s. 937; tenŜe, Prawo karne materialne. Część ogólna, Warszawa 2008, s. 284; tenŜe, (w:) Kodeks karny. Komentarz, red. R.A. Stefański, Warszawa 2015, s. 342; tenŜe, Obligatoryjny zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych w razie skazania za przestępstwo prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeźwości (art. 178a § 2 k.k.), PnD 2007, nr 7, s. 11-13; tenŜe, Obligatoryjny zakaz prowadzenia pojazdów, Prok. i Pr. 2011, nr 5, s. 9-11; tenŜe, Ban on driving motor vehicles in the Polish criminal law, Ius Novum 2015, nr 2, s. 134-135; tenŜe, Zakaz prowadzenia pojazdów, (w:) Środki karne po nowelizacji w 2015 roku, red. R.A. Stefański, Warszawa 2016, s. 229-231; K. Łucarz, Zakaz prowadzenia pojazdów…, s. 107-108; taŜ, Nowa regulacja podmiotu…, s. 11-23; K. Łucarz, A. Muszyńska, Przyczynek do rozwaŜań nad pojęciem „uczestnik w ruchu”, (w:) Problemy współczesnego prawa karnego i polityki kryminalnej. Księga jubileuszowa Profesor Zofii Sienkiewicz, red. M. Bojarski, J. Brzezińska, K. Łucarz, Wrocław 2015, s. 298; Z. Sienkiewicz, (w:) Kodeks karny. Komentarz, red. M. Filar, Warszawa 2014, s. 203-204; taŜ, Zakaz prowadzenia pojazdów…, s. 582; taŜ, Niektóre sporne kwestie zakazu prowadzenia pojazdów, (w:) Prawo karne wykonawcze w systemie nauk kryminologicznych. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Leszka Boguni, red. T. Kalisz, Wrocław 2011, s. 94; taŜ, (w:) Prawo karne materialne. Część ogólna i szczególna, red. M. Bojarski, Warszawa 2012, s. 349; taŜ, (w:) O. Górniok, S. Hoc, M. Kalitowski, S. M. Przyjemski, Z. Sienkiewicz, J. Szumski, L. Tyszkiewicz, A. Wąsek, Kodeks karny. Komentarz, t. I i II, Gdańsk 2005, s. 472; taŜ, (w:) M. Bojarski, M. Filar, W. Filipkowski, O. Górniok, S. Hoc, P. Hofmański, M. Kalitowski, A. Kamieński, L. K. Paprzycki, E. Pływaczewski, W. Radecki, Z. Sienkiewicz, Z. Siwik, R. A. Stefański, L. Tyszkiewicz, A. Wąsek, L. Wilk, Kodeks karny. Komentarz, red. O. Górniok, Warszawa 2006, s. 154; J. Wojciechowski, Kodeks karny. Komentarz. Orzecznictwo, Warszawa 2001, s. 111; M. Mozgawa, (w:) Kodeks karny. Praktyczny komentarz, red. M. Mozgawa, Kraków-Zakamycze 2006, s. 112; N. Kłączyńska, (w:) Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, red. J. Giezek, Warszawa 2007, s. 337; D. Szeleszczuk, (w:) Kodeks karny. Komentarz, red. A. Grześkowiak, K. Wiak, Warszawa 2012, s. 338-339; tenŜe, (w:) Prawo karne, red. A. Grześkowiak, K. Wiak, Warszawa 2015, s. 223; A. Herzog, Korygowanie błędów w orzekaniu zakazu prowadzenia pojazdów, Prok. i Pr. 2007, nr 11, s. 98; tenŜe, Z problematyki orzekania zakazu prowadzenia pojazdów, PnD 2007, nr 9, s. 26; J. Jaros-Skwarczyńska, H. Skwarczyński, Problematyka zatrzymania prawa jazdy w świetle obowiązujących regulacji prawnych, PnD 2005, nr 5, s. 21; W. Zalewski, (w:) Kodeks karny…, s. 137-139; J. Błaszczyk, Orzekanie środka karnego w postaci zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych (art. 42 KK). Uwagi krytyczne, PnD 2002, nr 1, s. 5 i n.; D. Mieczkowska, Zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych, Studia Prawnicze. Rozprawy i materiały 2014, nr 1, s. 128-129; M. Kulik, (w:) Kodeks karny. Komentarz, red. M. Mozgawa, Warszawa 2015, s. 150; Ł. Pohl, Prawo karne. Wykład części ogólnej, Warszawa 2015, s. 388; T. Bojarski, (w:) Kodeks karny. Komentarz, red. T. Bojarski, Warszawa 2016, s. 182.

237 Por. A. Marek, Komentarz do kodeksu karnego. Część ogólna, Warszawa 1999, s. 125; tenŜe, Prawo karne w pytaniach i odpowiedziach, Toruń 1998, s. 229; tenŜe, Odpowiedź na recenzję A. Herzoga mojej ksiąŜki Prawo karne, PnD 2007, nr 9, s. 67; tenŜe, Prawo karne, Warszawa 2011, s. 278; tenŜe, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2010, s. 144. Podobnie zob. J. Lachowski, Glosa do postanowienia Sądu NajwyŜszego z dnia 11 października 2001 r., I KZP 24/01, Pal. 2002, nr 9-10, s. 226-227; R. Góral, Kodeks karny. Praktyczny komentarz z orzecznictwem, Warszawa 2007, s. 90.

74

innego uczestnika ruchu, np. pieszego, nie moŜna wnioskować w Ŝaden sposób o jego kwalifikacjach w zakresie ostroŜnego prowadzenia pojazdów. Zdaniem tego autora pieszy, który spowodował wypadek drogowy powinien ponieść odpowiedzialność, ale orzekanie wobec niego zakazu prowadzenia pojazdów przekraczałoby granice racjonalności, skoro wypadek spowodował jako pieszy, a nie kierujący pojazdem²³⁸.

Przedstawiony powyŜej pogląd chociaŜ nie pozbawiony całkowicie sensu i pewnych racji, nie znajduje potwierdzenia w oparciu o mającą pierwszeństwo wykładnię językową przepisu art. 42 § 1 k.k. Ustawodawca wyraźnie zaznaczył, Ŝe sąd moŜe orzec zakaz prowadzenia pojazdów w razie skazania osoby uczestniczącej w ruchu za przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, przesądzając o szerokim zakresie podmiotowym tego zakazu. Słowo „uczestniczyć” oznacza w świetle słownika języka polskiego: „brać w czymś czynny udział, współdziałać w jakiejś akcji; być uczestnikiem czegoś”²³⁹. Uczestnikiem ruchu jest kaŜdy podmiot, niezaleŜnie od pozycji, jaką zajmuje- moŜe być to pieszy, kierujący, czy teŜ pasaŜer, o ile bierze udział w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym. Zakaz prowadzenia pojazdów jest uzasadniony w szczególności wówczas, gdy „z okoliczności popełnionego przestępstwa wynika, Ŝe prowadzenie pojazdu przez tę osobę zagraŜa bezpieczeństwu w komunikacji". Przesłanka występowania zagroŜenia dla bezpieczeństwa w komunikacji stanowi waŜną dyrektywę orzekania zakazu prowadzenia pojazdów, aczkolwiek mającą jedynie przykładowy charakter, o czym świadczy uŜyty przez ustawodawcę zwrot „w szczególności”. NaleŜy zaznaczyć, iŜ wprawdzie o kwalifikacjach w zakresie prowadzenia pojazdów najlepiej wnioskować w przypadku osób, które w chwili popełnienia przestępstwa prowadziły pojazdy, to- jeśli chodzi o pozostałych uczestników ruchu- równieŜ moŜna coś powiedzieć. Szczegółowe zapoznanie się z okolicznościami popełnienia przestępstwa pozwala na wydanie racjonalnego orzeczenia, uwzględniającego rzeczywisty stan rzeczy. Osoba nieprowadząca pojazdu takŜe moŜe stwarzać zagroŜenie dla bezpieczeństwa w komunikacji, jeśli podjęłaby się prowadzenia pojazdu, na co wskazują okoliczności danej sprawy²⁴⁰. Niebezpieczeństwo komunikacyjne mogą wywołać róŜnorakie czynniki, do których ustawodawca w uzasadnieniu projektu kodeksu karnego zaliczył:

- brak umiejętności prowadzenia pojazdu, - raŜące naruszenie reguł ostroŜności,

238 A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2004, s. 207. Por. takŜe J. Lachowski, A. Marek, Prawo karne. Zarys problematyki, Warszawa 2013, s. 184.

239 Słownik języka polskiego, t. III, red. M. Szymczak, Warszawa 1993, s. 578. 240

75 - trwałą chorobę lub upadek sił związany z wiekiem²⁴¹.

Okoliczności te jak widać są na tyle ogólne, Ŝe w równym stopniu mogą dotyczyć kaŜdego uczestnika ruchu, nie tylko osoby prowadzącej pojazd²⁴². W piśmiennictwie podnosi się, iŜ równieŜ pieszy, który raŜąco naruszając zasady ostroŜności powoduje przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, moŜe dać asumpt do pozbawienia go uczestnictwa w ruchu takŜe w innych rolach²⁴³. Wydaje się, Ŝe zakaz prowadzenia pojazdów wobec pieszego uczestnika ruchu powinien być stosowany raczej rzadko- w sprawach, w których charakter przestępstwa i rodzaj niebezpieczeństwa, jakie stworzył taki sprawca, rzeczywiście przemawia za jego czasową eliminacją z ruchu w roli osoby prowadzącej pojazd²⁴⁴.

Dyrektywa sformułowana przez ustawodawcę w art. 42 § 1 in fine k.k. nie ma wpływu na zakres podmiotowy zakazu prowadzenia pojazdów, gdyŜ wiąŜe się ona z zagroŜeniem dla bezpieczeństwa ruchu, które wywołało popełnione przez sprawcę przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji. Sąd musi w procesie orzekania zakazu prowadzenia pojazdów wykazać, iŜ niebezpieczeństwo moŜna wywnioskować na podstawie całokształtu okoliczności towarzyszących dokonaniu przestępstwa. JeŜeli nadmiernie koncertowałby się na osobie sprawcy i okolicznościach, które nie miały Ŝadnego związku z popełnionym przestępstwem, wówczas orzeczony w ten sposób zakaz prowadzenia pojazdów mógłby okazać się środkiem reakcji niewspółmiernym do stopnia społecznej szkodliwości czynu sprawcy, a zarazem oznaczać rozstrzygnięcie niesprawiedliwe, które nie jest w stanie zrealizować celów stawianych przed zakazem.

W literaturze zwraca się uwagę, Ŝe ustawodawca, rezygnując z określenia „osoba prowadząca pojazd”, które zawierał art. 43 § 1 d.k.k., uczynił to świadomie i celowo, a nadawanie określeniu „osoba uczestnicząca w ruchu” takiego samego znaczenia pozostawałoby w sprzeczności z zamiarem ustawodawcy²⁴⁵. W nauce prawa karnego wskazuje się, Ŝe o tym, iŜ świadomie rozszerzono w kodeksie karnym z 1997 r. zakres podmiotowy zakazu prowadzenia pojazdów przemawia brzmienie art. 135 ust. 1 pkt 2 p.r.d. W świetle tego przepisu zatrzymanie prawa jazdy jest moŜliwe w sytuacji, gdy zachodzi uzasadnione podejrzenie, Ŝe kierowca popełnił przestępstwo lub wykroczenie, za które moŜe zostać orzeczony zakaz prowadzenia pojazdów. Definicja kierowcy znajduje się w art. 90 pkt 2 p.r.d., jest nim mianowicie osoba uprawniona do kierowania pojazdem. Artykuł 42 § 1 k.k.

241

Nowe kodeksy karne - z 1997 r. z uzasadnieniami, Warszawa 1998, s. 144. 242 D. Mieczkowska, Wokół problematyki podmiotowego zakresu…, s. 14. 243 W. Zalewski, (w:) Kodeks karny…, s. 138.

244 Ibidem, s. 245

76

(normujący zakaz prowadzenia pojazdów) oraz art. 135 ust. 1 pkt 2 p.r.d. (dotyczący zatrzymania prawa jazdy) w zakresie podmiotu, których dotyczą są ze sobą skorelowane. Zatrzymanie prawa jazdy, jak i zakaz prowadzenia pojazdów, mogą być stosowane wobec identycznego kręgu osób. W związku z tym trzeba przyjąć, Ŝe podmiotem zakazu prowadzenia pojazdów moŜe być nie tylko osoba prowadząca pojazd, ale takŜe inny uczestnik ruchu, np. pieszy lub pasaŜer²⁴⁶.

W art. 42 § 1 in fine k.k. została wskazana dyrektywa szczególna, na którą sąd decydując o orzeczeniu zakazu prowadzenia pojazdów powinien zwrócić uwagę. Zdaniem ustawodawcy „w szczególności” uzasadnione jest orzeczenie takiego zakazu, jeŜeli z okoliczności popełnionego przestępstwa wynika, Ŝe prowadzenie pojazdu przez tę osobę zagraŜa bezpieczeństwu w komunikacji. Fakultatywność stosowania danego środka karnego daje duŜe pole manewru dla sądu, mogącego po uwzględnieniu całokształtu okoliczności danej sprawy podjąć najbardziej właściwą decyzję, a zatem- albo skorzystać z moŜliwości wydania rozstrzygnięcia o zakazie prowadzenia pojazdów, albo teŜ- zaniechać orzeczenia tego środka reakcji prawnokarnej. Jak trafnie zauwaŜa się w piśmiennictwie, spełnienie przesłanki wymienionej w art. 42 § 1 in fine k.k. nie jest niezbędne, bowiem stwierdzenie, iŜ prowadzenie określonego rodzaju pojazdów przez sprawcę przestępstwa realnie zagraŜa bezpieczeństwu ruchu, stanowi ustalenie, które ma jedynie pomocniczy charakter. Oznacza wskazówkę, co „w szczególności” sąd powinien rozwaŜyć przy orzekaniu zakazu prowadzenia pojazdów, przy czym jest to raczej dyrektywa orzekania środka karnego zakazu prowadzenia pojazdów²⁴⁷.

Analiza treści art. 42 § 1 k.k. pozwala wysnuć wniosek, iŜ nie jest wykluczone zaistnienie sytuacji, gdy sąd wprawdzie stwierdzi, Ŝe prowadzenie przez sprawcę pojazdów nie stwarza zagroŜenia dla ruchu lądowego, wodnego lub powietrznego, ale na podstawie pozostałych okoliczności danej sprawy uzna za celowe orzeczenie zakazu prowadzenia pojazdów. Warto zwrócić uwagę na funkcje, jakie w załoŜeniu powinien pełnić właśnie ten

środek karny. Zakaz prowadzenia pojazdów stanowi instrument polityki karnej, którego