W pierwotnym brzmieniu art. 42 § 2 k.k. zakaz prowadzenia pojazdów orzekany obligatoryjnie przybierał postać albo zakazu prowadzenia „wszelkich pojazdów mechanicznych” albo „pojazdów mechanicznych określonego rodzaju”. Po wprowadzeniu do kodeksu karnego występku polegającego na prowadzeniu pojazdu w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego (art. 178a § 1 i 2 k.k.), zakres przedmiotowy obligatoryjnego zakazu ograniczony do pojazdów mechanicznych nabrał szczególnie represyjnego charakteru. Dochodziło do kuriozalnych z punktu widzenia racjonalnej polityki kryminalnej sytuacji, gdy orzekano zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych wobec nietrzeźwego rowerzysty, chociaŜby nigdy nie posiadał prawa jazdy i nie prowadził Ŝadnego pojazdu mechanicznego. W praktyce taki sprawca ponosił surowszą odpowiedzialność od kierującego samochodem, poniewaŜ orzekano wobec niego na podstawie art. 42 § 2 k.k. w pierwszej kolejności- zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych (wszystkich lub określonego rodzaju). Ukształtowała się ponadto praktyka, zgodnie z którą w oparciu o dyspozycję art. 42 § 1 k.k. orzekano dodatkowo- zakaz prowadzenia rowerów- zgodnie z zasadą zachowania więzi funkcjonalnej pomiędzy prowadzonym pojazdem a rodzajem pojazdów objętych zakazem.
Na mocy nowelizacji z dnia 25.11.2010 r. zmieniono zakres przedmiotowy obligatoryjnego zakazu określonego w art. 42 § 2 k.k. Zobowiązanie sądu do orzeczenia tego
środka karnego obecnie dotyczy „wszelkich pojazdów” albo „pojazdów określonego rodzaju”. RozróŜnienie na „zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów” i „zakaz prowadzenia pojazdów określonego rodzaju” nie jest przypadkowe, ale wiąŜe się ze stopniem niebezpieczeństwa, jakie stworzył dany uczestnik ruchu527.
Kształt prawny art. 42 § 2 k.k. statuuje moŜliwość rozszerzenia zakresu przedmiotowego zakazu równieŜ na pojazdy inne niŜ mechaniczne. Przepis wskazuje, Ŝe zakres przedmiotowy obligatoryjnego zakazu prowadzenia pojazdów o charakterze terminowym moŜe dotyczyć wszelkich pojazdów, a zatem wszystkich (bez wyjątku) pojazdów mechanicznych i niemechanicznych we wszystkich strefach ruchu. Jest to tzw. zakaz zintegrowany. Nie jest moŜliwe w jego ramach ograniczenie zakazu do określonej strefy lub stref ruchu528. Zakaz zintegrowany powinien być stosowany w razie zaistnienia
527 J. Błaszczyk, Orzekanie środka karnego w postaci zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych (art. 42 k.k.). Uwagi krytyczne, PnD 2002, nr 3, s. 6.
528
142
zagroŜenia najwyŜszego stopnia, gdy niebezpieczeństwo stwarza prowadzenie przez sprawcę nie tylko pojazdu określonego rodzaju, ale kaŜdego rodzaju pojazdu, i to bez względu na strefę ruchu529.
Poza zakazem prowadzenia „wszelkich pojazdów” za pomocą alternatywy rozłącznej „albo” w ramach obligatoryjnego trybu dopuszczono orzekanie równieŜ zakazu prowadzenia „pojazdów określonego rodzaju”. W tym ostatnim przypadku sąd nie ma wyjścia tylko musi określić te pojazdy, przy czym moŜe róŜnie kształtować zakres przedmiotowy zakazu. MoŜe mianowicie objąć zakazem wszelkie pojazdy mechaniczne, bądź pojazdy określonego rodzaju, a więc określone pojazdy mechaniczne lub określone pojazdy niemechaniczne530. Nie ma przeszkód do łącznego orzekania zakazu prowadzenia określonych pojazdów mechanicznych i określonych pojazdów niemechanicznych. Sąd musi orzekając zakaz prowadzenia pojazdów określonego rodzaju wskazać strefę lub strefy ruchu, w której środek ten będzie obowiązywał. Zwykle popełnienie przestępstwa komunikacyjnego w danej strefie ruchu wskazuje na niebezpieczeństwo stwarzane przez aktywność tej osoby w charakterze prowadzącego pojazd dla całej strefy531. Nie ma przeszkód do objęcia w miarę potrzeby zakresem zakazu wszystkich trzech stref ruchu, tj. strefy ruchu lądowego, wodnego i powietrznego.
W ramach zakazu prowadzenia pojazdów określonego rodzaju moŜe dojść do daleko idącej dyferencjacji532. Sąd moŜe wybierając zakaz prowadzenia pojazdów określonego rodzaju objąć jego zakresem:
- wszelkie pojazdy mechaniczne we wszystkich strefach ruchu, np. pojazdy mechaniczne w ruchu drogowym, wodnym i powietrznym;
- wszelkie pojazdy mechaniczne w danej strefie ruchu, np. pojazdy silnikowe i motorowery; - określone pojazdy mechaniczne w kilku strefach ruchu, np. pojazdy samochodowe i łodzie motorowe;
- określone pojazdy mechaniczne w danej strefie ruchu, np. pojazdy samochodowe;
- wszelkie pojazdy niemechaniczne we wszystkich strefach ruchu, np. Ŝaglówki, szybowce i rowery;
- wszelkie pojazdy niemechaniczne w danej strefie ruchu, np. rowery i pojazdy zaprzęgowe;
529
K. Łucarz, Sporne problemy zakresu przedmiotowego zakazu prowadzenia pojazdów, RPEiS 2011, nr 4, s. 111.
530 Z. Sienkiewicz, (w:) Kodeks karny. Komentarz, red. M. Filar, Warszawa 2014, s. 203. 531 K. Łucarz, Sporne problemy zakresu przedmiotowego…, s. 111.
532
143
- określone pojazdy niemechaniczne w kilku strefach ruchu, np. pojazdy samochodowe i łodzie motorowe;
- określone pojazdy niemechaniczne w danej strefie ruchu, np. pojazdy zaprzęgowe533.
Ponadto rodzaje pojazdów mechanicznych i niemechanicznych mogą być kumulowane w ramach jednego zakresu. Zakaz prowadzenia pojazdów moŜe w związku z tym obejmować:
- wszelkie pojazdy mechaniczne i niektóre pojazdy niemechaniczne we wszystkich strefach ruchu;
- wszelkie pojazdy niemechaniczne i niektóre pojazdy mechaniczne we wszystkich strefach ruchu;
- wszelkie pojazdy mechaniczne i niektóre pojazdy niemechaniczne w kilku strefach ruchu; - wszelkie pojazdy niemechaniczne i niektóre pojazdy mechaniczne w kilku strefach uchu; - wszelkie pojazdy mechaniczne i niektóre pojazdy niemechaniczne w danej strefie ruchu; - wszelkie pojazdy niemechaniczne i niektóre pojazdy mechaniczne w danej strefie ruchu534.
Obligatoryjność- jak juŜ podkreślałam- ogranicza dyskrecjonalną władzę orzeczniczą sądu, jest niekorzystna z punktu widzenia racjonalnej polityki kryminalnej. Nie ulega wątpliwości, Ŝe zakaz prowadzenia pojazdów odznacza się znacznym stopniem dolegliwości. NaleŜy w związku z tym uznać za słuszne szerokie zakreślenie zakresu przedmiotowego zakazu prowadzenia pojazdów w jego trybie obligatoryjnym. Sąd wprawdzie ma obowiązek zastosowania zakazu prowadzenia pojazdów, jeŜeli zostaną zrealizowane przesłanki wskazane w art. 42 § 2 k.k., ale jednocześnie dysponuje stosunkowo duŜą swobodą kształtowania zakazu. Nowe brzmienie art. 42 § 2 k.k. zapewnia szeroką moŜliwość wyboru zakresu przedmiotowego środka karnego, pozwalając zachować więź funkcjonalną pomiędzy orzekanym zakazem a pojazdem, który był prowadzony przez sprawcę w czasie popełnienia przestępstwa, umoŜliwiając sądowi bardziej racjonalne jego stosowanie535.
Ustawodawca pozostawił do swobodnej decyzji sądu orzekającego, czy wobec sprawcy orzec zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów, czy teŜ jedynie zakaz prowadzenia pojazdów określonego rodzaju, nie wskazując przy tym Ŝadnych kryteriów, w oparciu o które ma dokonać wyboru najbardziej odpowiedniego zakresu przedmiotowego. Nie oznacza to
533
R.A. Stefański, Obligatoryjny zakaz…, s. 20-21.
534 R.A. Stefański, Obligatoryjny zakaz…, s. 21; tenŜe, Zakres przedmiotowy terminowego zakazu prowadzenia pojazdów, orzekanego obligatoryjnie, PnD 2011, nr 5, s. 23-24.
535 A. Sakowicz, Opinia prawna o zmianie ustawy - Kodeks karny z dnia 21 września 2010 r. (druk sejmowy nr 3207), s. 3.
144
jednak, Ŝe sąd orzekając zakaz na podstawie art. 42 § 2 k.k. dysponuje pełną dowolnością przy jego kształtowaniu. Treść przepisu art. 42 § 2 k.k. naleŜy odczytywać w powiązaniu z treścią art. 42 § 1 k.k., w szczególności z tą częścią, która mówi o normatywnym znaczeniu tych okoliczności popełnienia przestępstwa, które wskazują na zagroŜenie, jakie stwarza dla bezpieczeństwa w komunikacji zachowanie sprawcy przestępstwa. Decyzja o wyborze zakresu przedmiotowego zakazu prowadzenia pojazdów będzie uwarunkowana okolicznościami popełnionego przestępstwa, do których naleŜy takŜe rodzaj pojazdu prowadzonego przez sprawcę. Objęcie zakazem pojazdu innego rodzaju niŜ ten, którym poruszał się sprawca będzie orzeczeniem niezwiązanym z potrzebą wyeliminowania zagroŜenia wynikającego z okoliczności popełnionego przestępstwa i tym samym dojdzie do naruszenia prawa materialnego, tj. art. 42 § 2 k.k. w zw. z § 1 tego artykułu536.
Zakaz prowadzenia pojazdów pełni przede wszystkim funkcję zabezpieczającą, zatem jego zakres przedmiotowy powinien być proporcjonalny do niebezpieczeństwa, jakie powodować moŜe uczestnictwo danej osoby w charakterze prowadzącego pojazd. W piśmiennictwie zauwaŜa się, iŜ na istnienie tego rodzaju zagroŜenia wskazują okoliczności faktyczne sprawy, w szczególności typ prowadzonego przez sprawcę pojazdu537. O stopniu niebezpieczeństwa nie decyduje sam rodzaj uŜytego pojazdu, ale sposób jego uŜycia, tj. działania kierującego538. Wynika z tego, Ŝe zagroŜenie dla bezpieczeństwa ruchu in concreto mogą w jednakowym stopniu stanowić pojazdy mechaniczne, jak i niemechaniczne. Pojazdy mechaniczne z uwagi na źródło napędu są w stanie rozwijać znaczne prędkości, a zarazem trudniejsze w ich przypadku okazuje się zahamowanie na czas i uniknięcie kolizji. Nie naleŜy zapominać, Ŝe obligatoryjny zakaz dotyczy kwalifikowanych przypadków, w tym m.in. popełnienia wypadku drogowego w stanie nietrzeźwości. Sprawca w stanie o zaburzonych czynnościach psychomotorycznych prowadzący w chwili popełnienia przestępstwa komunikacyjnego przykładowo samochód, zasługuje nieraz nawet na zintegrowany zakaz, obejmujący wszelkie pojazdy we wszystkich strefach ruchu. Treść art. 42 § 2 k.k. nie pozostawia wątpliwości, Ŝe sąd ma obowiązek zastosowania zakazu takŜe wobec innych uczestników ruchu. W przypadku sprawców prowadzących pojazdy niemechaniczne, np. rowery, bądź osób w ogóle nie prowadzących w momencie dokonania przestępstwa Ŝadnego pojazdu (pieszy, pasaŜer), zakaz prowadzenia pojazdów powinien mieć bardziej ograniczony
536 A. Herzog, Korygowanie błędów w orzekaniu zakazu…, s. 104.
537 K. Łucarz, Sporne problemy zakresu przedmiotowego zakazu prowadzenia pojazdów, RPEiS 2011, nr 4, s. 110-111.
538
145
zakres z uwagi na z reguły mniejszy stopień niebezpieczeństwa związany z aktywnością takich jednostek w ruchu.
Popełnienie przestępstwa komunikacyjnego w okolicznościach, które uzasadniają obligatoryjne orzeczenie zakazu prowadzenia pojazdów, dowodzi z reguły, Ŝe powrót sprawcy tego przestępstwa w charakterze kierującego takim pojazdem, moŜe stanowić realne zagroŜenie dla bezpieczeństwa ruchu. Zakaz ma na celu odsunięcie sprawcy od istniejących układów sytuacyjnych, w których ma on okazję do popełnienia przestępstwa komunikacyjnego. Widoczny jest tutaj aspekt wychowawczy zakazu prowadzenia pojazdów-
środek ten ma słuŜyć poprawie bezpieczeństwa ruchu, a działalność zmierzająca do zapewnienia bezpieczeństwa ruchu jest takŜe działalnością wychowawczą539. W piśmiennictwie podnosi się, Ŝe przy ustalaniu zakresu zakazu sąd powinien mieć na uwadze,
Ŝe zakaz ten jest rozstrzygnięciem o charakterze prohibicyjnym, mającym w załoŜeniu powstrzymać w przyszłości określoną osobę od zachowań toŜsamych lub zbliŜonych do czynu, przypisanego jej orzeczeniem sądowym540. W orzecznictwie i doktrynie przyjmuje się jednolite stanowisko, iŜ zakaz powinien dotyczyć co najmniej tego rodzaju pojazdu, który sprawca prowadził, popełniając przestępstwo541. Wyłączenie z zakresu zakazu pojazdu, który
539 K. Łucarz, Sporne problemy zakresu…, s. 111-112. 540
R.A. Stefański, Obligatoryjny zakaz…, s. 21; tenŜe, Zakres przedmiotowy…, s. 24 i n.
541 Por. Wyrok SN z dnia 13.1.2011 r., IV KK 201/11, Prok. i Pr. 2012, Nr 2, poz. 2; wyrok SN z dnia 20.1.2010 r., IV KK 395/09, Legalis; wyrok SN z dnia 14.1.2009 r., V KK 364/08, OSNwSK 2009, poz. 167; wyrok SN z dnia 7.1.2008 r., II KK 225/07, OSNwSK 2008, poz. 6; wyrok SN z dnia 1.4.2008 r., V KK 33/08, Prok. i Pr. 2008, dodatek „Orzecznictwo”, nr 9, poz. 1; wyrok SN z dnia 2.4.2008 r., V KK 56/08, OSNwSK 2008, nr 1, poz. 792; wyrok SN z dnia 10.1.2007 r., III KK 434/06, OSNwSK 2007, nr 1, poz. 105; wyrok SN z dnia 10.1.2007 r., III KK 437/06, OSNKW 2007, nr 3, poz. 29; wyrok SN z dnia 24.1.2007 r., III KK 436/06, OSNwSK 2007, nr 1, poz. 288; wyrok SN z dnia 2.1.2007 r., III KK 438/06, Prok. i Pr. 2007, dodatek „Orzecznictwo”, nr 7–8, poz. 3; wyrok SN z dnia 24.1.2007 r., III KK 439/06, OSNwSK 2007, nr 1, poz. 290; wyrok SN z dnia 1.2.2007 r., III KK 445/06, Prok. i Pr. 2007, dodatek „Orzecznictwo”, nr 7–8, poz. 5; wyrok SN z dnia 2.2.2007 r., V KK 423/06, Biul. PK 2007, nr 6, poz. 8; wyrok SN z dnia 6.2.2007 r., III KK 446/06, Prok. i Pr. 2007, dodatek „Orzecznictwo”, nr 7–8, poz. 4; wyrok SN z dnia 7.2.2007 r., V KK 424/06, niepubl.; wyrok SN z dnia 8.2.2007 r., III KK 478/06, KZS 2007, nr 6, poz. 19; wyrok SN z dnia 27.2.2007 r., II KK 382/06, Legalis; wyrok SN z dnia 14.3.2007 r., III KK 494/06, Legalis; wyrok SN z dnia 22.3.2007 r., II KK 407/06, KZS 2007, nr 9, poz. 8; wyrok SN z dnia 22.3.2007 r., II KK 421/06, OSNwSK 2007, nr 1, poz. 667; wyrok SN z dnia 28.3.2007 r., II KK 362/06, Prok. i Pr. 2007, dodatek „Orzecznictwo”, nr 9, poz. 3; wyrok SN z dnia 4.4.2007 r., III KK 15/07, OSNwSK 2007, nr 1, poz. 782; wyrok SN z dnia 18.4.2007 r., V KK 56/07, Prok. i Pr. 2007, dodatek „Orzecznictwo”, nr 12, poz. 1; wyrok SN z dnia 24.4.2007 r., IV KK 492/06, Biul. PK 2007, nr 11, poz. 12; wyrok SN z dnia 24.4.2007 r., IV KK 43/07, OSNwSK 2007, nr 1, poz. 922; wyrok SN z dnia 31.5.2007 r., III KK 34/07, OSNwSK 2007, nr 1, poz. 1197; wyrok SN z dnia 20.6.2007 r., III KK 145/07, KZS 2007, nr 12, poz. 13; wyrok SN z dnia 31.8.2007 r., V KK 253/07, Prok. i Pr. 2008, dodatek „Orzecznictwo”, nr 2, poz. 9 z aprobującą glosą E. Patyry-WaŜny, PnD 2009, nr 3, s. 5–8; wyrok SN z dnia 6.7.2006 r., IV KK 146/06, OSP 2007, nr 1, poz. 18 z aprobującą glosą R. A. Stefańskiego, OSP 2007, nr 1, s. 110–113; wyrok SN z dnia 4.12.2006 r., V KK 360/06, OSNKW 2007, nr 1, poz. 7; wyrok SN z dnia 6.12.2006 r., IV KK 366/06, OSNwSK 2006, nr 1, poz. 2375; wyrok z dnia 7.12.2006 r., III KK 387/06, niepubl.; wyrok SN z dnia 7.12.2006 r., III KK 393/06, niepubl.; wyrok SN z dnia 12.12.2006 r., IV KK 401/06, niepubl.; wyrok SN z dnia 10.6.1991 r., II KRN 57/91 z glosą R. A. Stefańskiego, PS 1994, nr 3, s. 83–91. Zob. takŜe m.in. J. Błaszczyk, Orzekanie środka karnego w postaci zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych (art. 42 k.k.). Uwagi krytyczne, PnD 2002, nr 3, s. 6; M. Leciak, Zakaz prowadzenia pojazdów na wokandzie Sądu NajwyŜszego, PnD 2007, nr 5, s.
146
sprawca prowadził jest nielogiczne. W pierwszej kolejności- mając na uwadze cel stosowania tego środka- naleŜy bowiem odsunąć go od udziału w ruchu w charakterze kierującego takim właśnie pojazdem, skoro nim spowodował zagroŜenie bezpieczeństwa ruchu. W literaturze wskazuje się, iŜ wprawdzie z językowego znaczenia nie wynika wprost, Ŝe zakaz musi zawsze obejmować uprawnienia do prowadzenia tego rodzaju pojazdu, który sprawca prowadził tempore criminis, lecz wykładania językowa musi w tym przypadku ustąpić miejsca innym dyrektywom interpretacyjnym, a zwłaszcza logicznym i teleologicznym542. W wypadku orzeczenia zakazu prowadzenia pojazdów innego rodzaju niŜ ten, który był prowadzony przez sprawcę w chwili czynu- jak słusznie zauwaŜa się w doktrynie- nie doprowadzi on do czasowej eliminacji z ruchu drogowego takiego sprawcy, co pozostaje w oczywistej sprzeczności z celem zakazu543.
W doktrynie pojawił się postulat, Ŝeby wyeliminować z zakresu zakazu określonego w art. 42 § 2 k.k. moŜliwość orzeczenia zakazu dotyczącego pojazdów określonego rodzaju jako niezapewniającego w sposób naleŜyty bezpieczeństwa w komunikacji i pozostawienia wyłącznie zakazu prowadzenia wszelkich pojazdów (mechanicznych i niemechanicznych). Propozycja taka wydaje się zbyt rygorystyczna, ograniczająca i tak stosunkowo wąskie kompetencje sądu w ramach trybu obligatoryjnego zakazu. Autor tej propozycji prawdopodobnie zdawał sobie sprawę z jej nieracjonalności, gdyŜ dopuszczał moŜliwość orzekania równieŜ zakazu prowadzenia pojazdów określonego rodzaju, aczkolwiek w szczególnie uzasadnionych wypadkach. Zbędne wydaje się takŜe zastrzeŜenie ex lege, w myśl którego sąd orzekając zakaz prowadzenia tylko niektórych rodzajów pojazdów jest obowiązany zawsze orzec zakaz prowadzenia pojazdu tej kategorii, prowadzonego przez sprawcę w chwili popełnienia przestępstwa, skoro wykładnia logiczna i teleologiczna (jak wcześniej wskazano) pozwala na takie rozwiązanie w przypadku art. 42 § 2 k.k.544
26–32; R. A. Stefański, Glosa do wyroku SN z dnia 6 czerwca 2006 r., sygn. IV KK 146/06, OSP 2007, nr 1, s. 110–113; tenŜe, Ustawa Prawo o ruchu drogowym…, s. 942–943; tenŜe, Obligatoryjny zakaz…, s. 21-22; tenŜe, Zakres przedmiotowy…, s. 24; A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2006, s. 114-115.
542 R.A. Stefański, Kodeks karny. Komentarz, red. R.A. Stefański, Legalis 2015. 543 R.A. Stefański, Zakres przedmiotowy…, s. 24.
544 A. Bojańczyk, Glosa do wyroku SN z 4.12.2006 r., V KK 360/06, PnD 2007, nr 5, s. 24. Por. takŜe R.A. Stefański, Zakres przedmiotowy…, s. 26-27.
147
§ 3. Obligatoryjny zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych orzekany doŜywotnio na podstawie art. 42 § 3 k.k.