Osoba uczestnicząca w ruchu zgodnie z treścią art. 42 § 1 k.k. musi spełniać cechę,
polegającą na popełnieniu przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji. Okolicznością warunkującą orzeczenie przez sąd zakazu prowadzenia pojazdów jest skazanie sprawcy za przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji. Rodzi się w tym momencie pytanie o jakie konkretnie przestępstwa chodziło ustawodawcy, czy tylko o czyny określone w rozdziale XXI k.k. pt. „Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji”, czy teŜ o inne przestępstwa ulokowane w pozostałych częściach kodeksu karnego, bądź w ustawach szczególnych.
Niewątpliwie, podczas analizy art. 42 § 1 k.k., pierwsze skojarzenie, jakie pojawia się przy zwrocie „przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji” łączy się z przestępstwami znajdującymi się w rozdziale XXI k.k., w tym: sprowadzenie katastrofy w
356 Por. Wyrok SN z dnia 1.2.2011 r., IV KK 370/10, Legalis Nr 427580; postanowienie SN z dnia 27.5.2002 r., Legalis Nr 59787; wyrok SN z dnia 26.4.1977 r., I KR 65/77, OSNPG 1977, nr 10, poz. 90; wyrok SN z dnia 13.3.2006 r., WA 7/06, OSNwSK 2006, nr 1, poz. 573.
105
ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym (art. 173 k.k.), wypadek komunikacyjny (art. 177 k.k.) itd. Wspomniana operacja myślowa nie jest pozbawiona racji, gdyŜ ustawodawca w tytule rozdziału wyraźnie wskazuje, Ŝe dotyczy on określonej grupy czynów, w przypadku których głównym przedmiotem ochrony jest bezpieczeństwo ruchu. W literaturze podkreśla się, iŜ kaŜde przestępstwo stypizowane w rozdziale XXI k.k. wyczerpuje przesłankę orzeczenia zakazu prowadzenia pojazdów357. W nauce prawa karnego358, a nawet w orzecznictwie359 niejednokrotnie utoŜsamia się pojęcie przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji występujące w art. 42 k.k. z przestępstwami, o których mowa w rozdziale XXI k.k.
Na początku obowiązywania kodeksu karnego z 1997 r. pojawiło się pewne orzeczenie, które doprowadziło do powstania dyskusji na temat przestępstw przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, sankcjonowanych w art. 42 § 1 k.k. Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z dnia 5.8.1999 r.360 stwierdził, iŜ „z treści art. 42 k.k. wprost wynika, Ŝe zakaz prowadzenia pojazdów moŜna orzec jedynie w razie skazania uczestnika ruchu za przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji (rozdział XXI), a nie za inne przestępstwo popełnione z uŜyciem pojazdu mechanicznego”. Czy rzeczywiście takie ograniczenie jest uzasadnione w przypadku środka karnego w postaci zakazu prowadzenia pojazdów? Rodzą się w tym przypadku wątpliwości, gdyŜ ratio legis zakazu prowadzenia pojazdów tkwi w ochronie bezpieczeństwa w komunikacji przed zagroŜeniami, jakie niesie za sobą aktywność w ruchu pewnych osób. NaleŜy przychylić się do stanowiska Z. Sienkiewicz, iŜ w uŜyciu przez ustawodawcę sformułowania „przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji” chodziło nie tyle o formalnie wyznaczoną grupę czynów zabronionych, ale określenie pewnej grupy przestępstw, których elementem wspólnym jest dobro prawne naruszone przez przestępstwo, niezaleŜnie od ich połoŜenia w kodeksie karnym361. Ustawodawca określił przestępstwa w art. 42 § 1 k.k. poprzez wskazanie zbiorczego
357 Z. Sienkiewicz, Zakaz prowadzenia pojazdów…, s. 585. 358 Ł. Pohl, Prawo karne…, s. 388.
359
Por. Wyrok SN z dnia 30.1.2014 r., II KK 10/14, KZS 2014 nr 4, poz. 16. W cyt. wyroku SN stwierdził, Ŝe „Warunkiem orzeczenia wobec danej osoby środka karnego przewidzianego w tym przepisie (art. 42 § 1 k.k.) jest równoczesne skazanie jej za przestępstwo "przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji", a więc takie, które wyszczególniono w - toŜsamo nazwanym - XXI rozdziale Kodeksu karnego”. Podobnie- Wyrok SN z dnia 14.11.2011 r., V KK 233/11, OSNwSK 2011, nr 1, poz. 2092. W tym orzeczeniu SN równieŜ podkreśla, iŜ „Niezbędnym warunkiem orzeczenia środka karnego z art. 42 § 1 KK jest skazanie sprawcy za przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, tj. za któreś z przestępstw określonych w Rozdziale XXI Kodeksu karnego”.
360
II AKa 102/99, Prok. i Pr.- wkł. „Orzecznictwo” 2000, nr 1, poz. 18 z krytyczną glosą J. Kuleszy, PS 2000, nr 9. Por. takŜe Wyrok SN z dnia 30.1.2014 r., II KK 10/14, LexPolonica nr 8233160.
361 Por. Z. Sienkiewicz, Zakaz prowadzenia pojazdów…, s. 585; taŜ, (w:) Kodeks karny. Komentarz, red. O. Górniok , Warszawa 2004, s. 128. Por. takŜe Uchwała SN z dnia 6.8.1970 r., VI KZP 9/70, OSNKW 1970, nr 11, poz. 139; uchwała SN z dnia 24.8.1972 r., VI KZP 19/72, OSNKW 1972, nr 11, poz. 167.
106
przedmiotu ochrony- bezpieczeństwa w komunikacji, w które mają one godzić. Wspomniany przepis wskazuje nie na konkretne enumeratywnie wyliczone typy przestępstw, ale na czyny, które z uwagi na skutki oraz okoliczności ich popełnienia są przestępstwami skierowanymi przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji362. Podobne stanowisko zajął Sąd NajwyŜszy w wytycznych wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w sprawach o przestępstwa drogowe z 1975 r.363, gdzie uznał, Ŝe przepis art. 43 k.k. z 1969 r. ma zastosowanie nie tylko w razie skazania za jedno z przestępstw przewidzianych w ówczesnym rozdziale XX kodeksu karnego, ale równieŜ w razie skazania za jakiekolwiek inne przestępstwa godzące w bezpieczeństwo ruchu.
Przestępstwa zgrupowane w rozdziale XXI są czynami godzącymi w bezpieczeństwo w komunikacji w sposób powaŜny, dlatego zostały ujęte w regulacji kodeksowej w odrębnej jednostce redakcyjnej. NaleŜą one jednak jedynie do typowych przestępstw popełnianych w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym. W doktrynie wskazuje się, Ŝe przesłanką zaliczenia przestępstw do róŜnych rozdziałów jest nie tyle przedmiot ochrony, ale charakter stypizowanych zdarzeń lub sposób zamachu. Podstawowym przedmiotem ochrony przestępstw określonych w rozdziale XXI k.k. jest bezpieczeństwo w komunikacji, jednakŜe naleŜy zauwaŜyć, Ŝe mogą one chronić równieŜ inne dobra prawne, w tym m.in. bezpieczeństwo powszechne (art. 173 i art. 174 k.k.), mienie (art. 173 i art. 174 k.k.), Ŝycie i zdrowie (art. 173, art. 174 k.k. i art. 177 k.k.). Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji zatem w wielu przypadkach mają identyczny szczególny przedmiot ochrony jak przestępstwa zawarte w innych rozdziałach kodeksu karnego, chociaŜby w rozdziale XIX, bądź XXXV k.k. Mając to na uwadze, zabieg ograniczenia zakresu pojęcia „przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji” jedynie do przestępstw stypizowanych w rozdziale XXI k.k. nie znajduje uzasadnienia364.
Przestępstwami przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji są wszystkie przestępstwa, które zostały popełnione na skutek naruszenia ustalonych reguł postępowania w warunkach ruchu, przy czym bez znaczenia pozostaje kwestia ich umiejscowienia w kodeksie karnym365. Niezbędne do zaliczenia danego przestępstwa do grupy przestępstw komunikacyjnych, których popełnienie stanowi warunek do orzeczenia zakazu prowadzenia
362 R.A. Stefański, Prawo karne…, s. 285. Por. takŜe K. Buchała, Glosa do uchwały Sądu NajwyŜszego z dnia 24 sierpnia 1972 r., VI KZP 19/72, NP 1973, nr 4, s. 616.
363 Uchwała pełnego składu Izby Karnej Sądu NajwyŜszego z dnia 28.2.1975 r., V KZP, OSNKW 1975, nr 3-4, poz. 33 z glosą K. Buchały, NP 1973, nr 4, s. 614-617.
364 Z. Sienkiewicz, Zakaz prowadzenia pojazdów…, s. 586.
365 Por. R.A. Stefański, Zakaz prowadzenia pojazdów…, s. 89; tenŜe, Ban on driving motor…, s. 135-136; tenŜe, Zakaz prowadzenia pojazdów, (w:) Środki karne po nowelizacji…, s. 236-238; K. Łucarz, Zakaz prowadzenia pojazdów…, s. 139.
107
pojazdów, jest uczestnictwo sprawcy w ruchu oraz naruszenie przez niego zasad bezpieczeństwa ruchu366. Przestępstwami takimi mogą być w zaleŜności od sposobu ich popełnienia, np. przestępstwa stypizowane w art. 148 § 1 k.k.367, art. 156 § 1 i 3 k.k., czy teŜ art. 157 § 1 k.k. W doktrynie podkreśla się, iŜ przestępstwa komunikacyjne stanowią pewną wyodrębnioną, samodzielną grupę przestępstw, aczkolwiek o niejednorodnym charakterze368.
Ustawodawca jeŜeli rzeczywiście chciałby ograniczyć moŜliwość orzekania zakazu prowadzenia pojazdów wyłącznie do przestępstw z rozdziału XXI k.k., wówczas uŜyłby bardziej precyzyjnego zwrotu, odwołującego się do tej części kodeksu karnego lub stosując enumeratywne wyliczenie przestępstw przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, o które mu chodziło369. Z treści art. 42 § 1 k.k. moŜna wywieść wniosek, Ŝe przepis ten zwiera pewną ogólną klauzulę, dopuszczającą moŜliwość zaliczenia do przestępstw przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji zarówno przestępstw wymienionych w rozdziale XXI kodeksu karnego, jak i innych przestępstw, zawartych w pozostałych rozdziałach k.k. lub ustawach szczególnych, o ile godzą w bezpieczeństwo w komunikacji370. N. Kłączyńska zwraca uwagę, Ŝe szerokie ujmowanie pojęcia przestępstw przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji uzasadniają względy kryminologiczne, przemawiające za orzekaniem zakazu prowadzenia pojazdów w kaŜdym przypadku popełnienia przestępstwa, jeŜeli in concreto zagraŜało ono bezpieczeństwu w komunikacji, np. w razie zabójstwa dokonanego poprzez umyślne najechanie na ofiarę371.
W piśmiennictwie występują jednak poglądy, zawęŜające moŜliwość orzeczenia zakazu prowadzenia pojazdów do przypadków popełnienia jedynie ściśle określonych przestępstw. Przykładowo M. Kulik twierdzi, Ŝe zakaz ten moŜna orzec tylko w razie skazania za przestępstwo z rozdziału XXI kodeksu karnego (przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym) oraz dodatkowo za jedno przestępstwo z części wojskowej kodeksu określone w art. 355 (chodzi o tzw. wojskowy
366 Z. Sienkiewicz, Zakaz prowadzenia pojazdów…, s. 586.
367 Przypadek zabójstwa przy uŜyciu pojazdu został odnotowany w praktyce zob. L.K. Paprzycki, Zabójstwo, samobójstwo, czy wypadek drogowy?, PnD 2009, nr 2, s. 44-56; A. Grześkowiak, K. Grześkowiak-Gracz, Analiza zamiaru ewentualnego na przykładzie jednej sprawy, Pal. 2010, nr 1-2, s. 24-39.
368 R.A. Stefański, Zakaz prowadzenia pojazdów…, s. 89; Z. Sienkiewicz, Zakaz prowadzenia pojazdów…, s. 586.
369 K. Łucarz, Zakaz prowadzenia pojazdów…, s. 138. 370
Por. J. Waszczyński, Kary dodatkowe w nowym kodeksie karnym, PiP 1969, nr 10, s. 533; M. Leonieni, Kary dodatkowe w kodyfikacji karnej z 1969 r., NP 1969, nr 11-12, s. 1625; J. Bafia, Kodeks karny. System kar, Warszawa 1970, s. 33; R.A. Stefański, Zakaz prowadzenia pojazdów…, s. 89; tenŜe, (w:) Kodeks karny…, s. 342-343; K. Łucarz, Zakaz prowadzenia pojazdów…, s. 138; D. Szeleszczuk, (w:) Prawo karne…, s. 223.
371
108
wypadek komunikacyjny)372. Z kolei M. Marek ogranicza zastosowanie zakazu prowadzenia pojazdów jedynie do kilku przestępstw przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji umiejscowionych w rozdziale XXI k.k., zaliczając do nich: spowodowanie katastrofy lub bezpośredniego niebezpieczeństwa katastrofy w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym (art. 173-174 k.k.), spowodowanie wypadku komunikacyjnego (art. 177 k.k.) oraz korespondujące z nimi przestępstwo spowodowania wypadku przez Ŝołnierza prowadzącego uzbrojony pojazd mechaniczny (art. 355 k.k.), a takŜe prowadzenie pojazdu w stanie nietrzeźwości (art. 178a k.k. wprowadzony ustawą z dnia 14.4.2000 r.)373. Przedstawione poglądy naleŜy uznać za odosobnione, gdyŜ nauka prawa karnego i judykatura (poza wspomnianym wyrokiem SA w Krakowie z 1999 r.) prezentuje dość jednolite stanowisko, przyjmując, Ŝe przesłanką orzeczenia zakazu prowadzenia pojazdów jest skazanie za przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, niezaleŜnie od tego z jakiego przepisu zostanie zakwalifikowany dany czyn sprawcy. Takie szerokie ujęcie wydaje się całkowicie uzasadnione, zwłaszcza, Ŝe przemawiają za nim wskazania zarówno wykładni językowej, jak i celowościowej374.
W literaturze podkreśla się, iŜ w przypadku fakultatywnego zakazu prowadzenia pojazdów samo popełnienie przestępstwa komunikacyjnego, a więc powaŜne naruszenie zasad bezpieczeństwa ruchu, moŜe nie stanowić wystarczającej podstawy do orzeczenia tego
środka karnego. Przesłanką do zastosowania zakazu prowadzenia pojazdów jest zachowanie sprawcy, z którego musi wynikać wniosek, Ŝe lekcewaŜy on zasady ostroŜności i bezpieczeństwo innych uczestników ruchu, przez co stwarza zagroŜenie dla bezpieczeństwa w komunikacji375.
372
M. Kulik, (w:) Kodeks karny…, s. 150; tenŜe, (w:) Prawo karne materialne. Część ogólna, red. M. Mozgawa, Warszawa 2011, s. 402. Por. takŜe M. Mozgawa, (w:) Kodeks karny. Praktyczny komentarz, Kraków-Zakamycze 2006, s. 112.
373 A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2010, s. 144; tenŜe, Prawo karne, Warszawa 2011, s. 277. Stanowisko autora wynika ze specyficznego podejścia do kwestii podmiotu zakazu prowadzenia pojazdów, chodzi mianowicie o zawęŜającą interpretację pojęcia „osoba uczestnicząca w ruchu”, ograniczającą zastosowanie tego środka karnego wyłącznie do osób prowadzących pojazdy.
374 Z. Sienkiewicz, Zakaz prowadzenia pojazdów…, s. 587. 375
Por. Wyrok SN z dnia 10.10.1988 r., OSNPG 1989, poz. 52 z glosą R.A. Stefańskiego, PP 1989, nr 12, s. 60-65; wyrok SA w Katowicach z dnia 26.7.2012, II AKa 250/12, KZS 2012 nr 12, poz. 71. Zob. takŜe A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2004, s. 206; R.A. Stefański, Glosa do wyroku SN z dnia 25 sierpnia 1989 r., V KRN 195/89, PP 1990, nr 10-12, s. 159; tenŜe, (w:) Kodeks karny…, s. 343; K. Buchała, (w:) K. Buchała, A. Zoll, Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, Tom I, Kraków 1998, s. 346.
109
§2. Obligatoryjny zakaz prowadzenia pojazdów orzekany na określony okres
(art. 42 § 2 k.k.)