Zakres przedmiotowy

W katalogu środków karnych (art. 39 pkt 3 k.k.) analizowany środek został określony mianem „zakaz prowadzenia pojazdów”. Z brzmienia przepisu art. 42 k.k. wynika,

Ŝe intencją ustawodawcy było zobligowanie sądu do uściślania in concreto zakresu orzekanego zakazu prowadzenia pojazdów²⁶⁷. W wypadku fakultatywnego trybu orzekania zakazu prowadzenia pojazdów określonego w art. 42 § 1 k.k., sąd jest upowaŜniony do orzeczenia zakazu prowadzenia pojazdów „określonego rodzaju” w razie skazania sprawcy za

263 Z. Sienkiewicz, Zakaz prowadzenia pojazdów…, s. 584.

264 L. Ziomek, Kryteria wyboru rodzaju pojazdów objętych środkiem karnym zakazu prowadzenia pojazdów- art. 42 Kodeksu karnego, (w:) Orzecznictwo sądowe w sprawach karnych. Aspekty europejskie i unijne, red. L. Gardocki, J. Godyń, M. Hudzik, L. K. Paprzycki, Konferencja Sędziów Izby Karnej, Izby Wojskowej oraz Izby Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych Sądu NajwyŜszego, Rajgród-Wilno 2008, s. 262-263.

265 A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2004, s. 205. 266

A. Marek, Komentarz do kodeksu karnego. Część ogólna, Warszawa 1999, s. 126.

267 Tendencja do uściślania zakresu obowiązywania zakazu prowadzenia pojazdów była widoczna juŜ na gruncie kodeksu karnego z 1969 r. Por. Uchwała Sądu NajwyŜszego z dnia 28.2.1975 r., V KZP 2/74, OSNKW 1975, z. 3-4, poz. 39; wyrok SN z dnia z dnia 10.6.1991 r., II KRN 57/91, PS 1994, nr 3, str. 94 z glosą R.A. Stefańskiego, PS 1994, nr 3, str. 94; J. Lewiński, Prawnik odpowiada, ZW 1985, nr 3, s. 85.

81

przestępstwo wskazane w tym przepisie²⁶⁸. Przedmiot środka karnego określonego w art. 42 § 1 k.k. został zakreślony szeroko, gdyŜ moŜe on dotyczyć zarówno pojazdów mechanicznych, jak i innych pojazdów, jeŜeli są one w stanie uczestniczyć w ruchu lądowym (drogowym), wodnym lub powietrznym²⁶⁹. Tak szeroka dyferencjacja zakresu przedmiotowego zakazu prowadzenia pojazdów świadczy o tym, iŜ środek ten jest skoncentrowany przede wszystkim na zapewnieniu ochrony bezpieczeństwa w komunikacji²⁷⁰.

Pojęcie „pojazd” zostało określone w art. 2 pkt 31 ustawy- Prawo o ruchu drogowym. Obejmuje ono środek transportu przeznaczony do poruszania się na drodze oraz maszynę lub urządzenie do tego przystosowane. Definicja ta ma pewien mankament, gdyŜ dotyczy wyłącznie sfery ruchu drogowego (lądowego). Redakcja art. 42 k.k. nie uzasadnia ograniczenia zakazu prowadzenia pojazdów wyłącznie do pojazdów w ruchu lądowym. W doktrynie wskazuje się, iŜ kodeks karny posługuje się pojęciem pojazdu w szerokim znaczeniu, a zatem zakazem tym moŜna objąć równieŜ pojazdy przystosowane do poruszania się w ruchu wodnym oraz powietrzne środki transportu²⁷¹.

Podstawowym podziałem pojazdów jest rozróŜnienie na pojazdy mechaniczne oraz inne pojazdy (niemechaniczne). W kodeksie karnym, ani w prawie o ruchu drogowym nie znajdziemy definicji pojęcia „pojazd mechaniczny”. Zasadniczą cechę charakteryzującą pojazd mechaniczny stanowi niewątpliwie źródło jego siły napędowej. Pojazd mechaniczny mianowicie jest wprawiany w ruch przez silnik, który umieszczony jest na pojeździe lub w nim (jego wnętrzu). Bez znaczenia pozostaje rodzaj napędu, pojazd mechaniczny moŜe być poruszany za pomocą silnika spalinowego, elektrycznego, gazowego lub parowego²⁷². W

świetle orzecznictwa Sądu NajwyŜszego²⁷³ za pojazdy mechaniczne uznaje się w szczególności: maszyny samobieŜne, motorowery przeznaczone do poruszania się wyłącznie za pomocą silnika, niezaleŜnie od ich parametrów technicznych, a ponadto maszyny rolnicze, leśne, budowlane, ciągniki itd. Pojazdem niemechanicznym jest z kolei pojazd, którego źródło

268 Wyrok SA w Lublinie z dnia 10.10.2012 r., II AKa 162/12, Legalis Nr 704795. 269 J. Wojciechowski, Kodeks karny. Komentarz. Orzecznictwo, Warszawa 2000, s. 111. 270

M. Szewczyk, (w:) Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, Tom I, red. A. Zoll, Warszawa 2012, s. 650. 271 Por. J. Wojciechowska, (w:) Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, red. G. Rejman, Warszawa 1999, s. 890; Z. Sienkiewicz, Kodeks karny. Komentarz, red. O. Górniok, Warszawa 2006, s. 134; taŜ, O. Górniok, S. Hoc, M. Kalitowski, S.M. Przyjemski, Z. Sienkiewicz, J. Szumski, L. Tyszkiewicz, A. Wąsek, Kodeks karny. Komentarz, Tom I, Gdańsk 2005, s. 469-470; taŜ, (w:) Kodeks karny. Komentarz, red. M. Filar, Warszawa 2012, s. 180; A. Marek, Komentarz do kodeksu karnego. Część ogólna, Warszawa 1999, s. 124; tenŜe, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2004, s. 204; N. Kłączyńska, (w:) Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, red. J. Giezek, Warszawa 2012, s. 334-335.

272

Uchwała SN z dnia 28.2.1975 r., V KZP 2/74, OSNKW 1975, nr 3-4, poz. 33. Por. takŜe Z. Sienkiewicz, (w:) Kodeks karny…, s. 180.

273 Por. m.in. Uchwała SN z dnia 12.5.1993 r., I KZP 9/93, OSNKW 1993, nr 5-6, poz. 27; wyrok SN z dnia 4.2.1993, III KRN 254/92, OSP 1993, nr 10, poz. 198; wyrok SN z 20.12.2006 r., III KK 411/06, OSNwSK 2006, poz. 2530.

82

napędu stanowi siła kierującego lub zwierząt, gdyŜ nie wprawia go w ruch silnik²⁷⁴. Takimi pojazdami są w szczególności zaprzęgi konne, rowery²⁷⁵, wózki inwalidzkie (napędzane siłą mięśni), a takŜe statki Ŝeglowne, kajaki, łodzie wiosłowe, balony, szybowce itp.²⁷⁶ Pojazdami mechanicznymi nie są rowery zaopatrzone w silnik pomocniczy o pojemności nieprzekraczającej 50 cm³, które zachowują wszystkie normalne cechy charakterystyczne budowy umoŜliwiające eksploatację jako rowerów²⁷⁷. Pojazdem nie jest takŜe zwierzę, mimo prowadzenia przez człowieka, tym samym jazda wierzchem na koniu przez osobę nietrzeźwą nie moŜe zostać potraktowana w kategorii wykroczenia określonego w art. 87 § 1a lub 2 k.w.²⁷⁸

Orzeczony zakaz prowadzenia pojazdów jest w stanie pełnić przewidziane dla niego funkcje tylko wówczas, gdy zostanie odpowiednio dopasowany do okoliczności danego przypadku. Rodzaj pojazdu, prowadzonego przez sprawcę przestępstwa, stanowi przy orzekaniu środka karnego przewidzianego w art. 42 § 1 i 2 k.k., podstawową przesłankę wskazującą na rodzaj pojazdów, które powinny zostać objęte zakazem²⁷⁹. Sąd NajwyŜszy w swoim orzecznictwie prezentuje jednolitą linię orzeczniczą, akcentując potrzebę zachowania związku między zakresem orzekanego zakazu a rodzajem pojazdu, jakim poruszał się sprawca. Sąd NajwyŜszy w wyroku z dnia 20.3.2014 r.²⁸⁰ stwierdził, iŜ „Nie ulega wątpliwości, iŜ w zakres orzeczenia o zakazie prowadzenia pojazdów mechanicznych, w pierwszej kolejności, powinno wchodzić uprawnienie do prowadzenia pojazdu tego rodzaju, którym sprawca dopuścił się przestępstwa. Orzeczenie zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych innego rodzaju niŜ ten, do którego naleŜał pojazd prowadzony przez sprawcę, pozostaje w oczywistej sprzeczności z istotą tego zakazu i stanowi raŜącą obrazę przepisu art. 42 KK”. W wyroku z dnia 10.1.2007 r.²⁸¹ Sąd NajwyŜszy z kolei zauwaŜył, Ŝe „Orzeczenie sądu w przedmiocie środka karnego zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych, oparte na

274

K. Łucarz, A. Muszyńska, Glosa do wyroku SN z dnia 25 października 2007 r., III KK 270/07, s. 154-155. 275 Por. Wyrok SN z dnia 23.5.2007 r., V KK 97/07, OSNwSK 2007, nr 1, poz. 1155; wyrok SN z dnia 27.2.2007 r., II KK 352/06, OSNwSK 2007, nr 1, poz. 543; wyrok SN z dnia 7.2.2007 r., V KK 424/06, OSNwSK 2007, nr 1, poz. 398; wyrok SN z dnia 5.2.2007 r., IV KK 442/06, OSNwSK 2007, nr 1, poz. 369; wyrok SN z dnia 16.1.2007, V KK 404/06, OSNwSK 2007, nr 1, poz. 171; wyrok SN z dnia 20.12.2006, III KK 411/06, OSNwSK 2006, nr 1, poz. 2530.

276 D. Szeleszczuk, (w:) Kodeks karny. Komentarz, red. A. Grześkowiak, K. Wiak, Warszawa 2012, s. 336. 277 Zob. Uchwała SN z dnia 14.11.1981 r., VI KZP 16/81, OSNKW 1981, nr 12, poz. 72; uchwała SN z dnia 12.5.1993 r., I KZP 9/93, OSNKW 1993, nr 5-6, poz. 27; wyrok SN z dnia 4.2.1993, III KRN 254/92, OSP 1993, nr 10, poz. 198; wyrok SN z dnia 25.10.2007 r., III KK 270/07, Prok. i Pr. 2008- dodatek „Orzecznictwo”, nr 5; wyrok SN z dnia 26.6.2007 r., II KK 98/07, LEX nr 280737.

278 A. Marek, Komentarz do kodeksu karnego…, s. 125. 279

Wyrok SN z dnia 6.7.2006 r., IV KK 146/06, OSP 2007 nr 2, poz. 18, str. 109 z glosą R.A. Stefańskiego, OSP 2007 nr 2, poz. 18, str. 110. Por. takŜe Wyrok SN z dnia 6.2.2007 r., III KK 446/06, KZS 2007, nr 7-8, poz. 27; wyrok SN z dnia 20.6.2007 r., III KK 145/07, niepubl.

280 III KK 461/13, Legalis Nr 994603. Zob. takŜe Wyrok SN z dnia 14.3.2007 r., III KK 496/06, niepubl. 281

83

dyspozycji art. 42 § 2 KK, ograniczone tylko do określonego rodzaju tych pojazdów, które nie obejmuje tego typu pojazdu, który sprawca przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji prowadził, tylko pozornie czyni zadość nakazowi zawartemu w przedmiotowym przepisie”.

Ratio legis zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych stanowi wykluczenie z ruchu tych kierowców, którzy wykazali, Ŝe zagraŜają bezpieczeństwu w komunikacji. Względy wykładni celowościowej przemawiają za tym, Ŝeby zakresem zakazu objąć co najmniej ten rodzaj pojazdów, którym sprawca dopuścił się przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji. Nie moŜna abstrahować od związku między rodzajem pojazdu, który sprawca prowadził, a zakresem orzeczonego przez sąd zakazu²⁸². JeŜeli zatem sąd np. orzeknie zakaz prowadzenia pojazdów z wyłączeniem pojazdu kategorii T (ciągnik rolniczy), prowadzonego przez sprawcę w chwili czynu określonego w art. 178a § 1 k.k., wówczas dojdzie do zastosowania zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych innego rodzaju niŜ ten do którego naleŜał pojazd prowadzony przez oskarŜonego²⁸³. Orzeczenie takie w konsekwencji nie prowadzi do czasowego wyeliminowania sprawcy z ruchu drogowego, a zarazem oznacza niejednokrotnie rozstrzygnięcie niecelowe, bądź nawet zbędne, które stoi w sprzeczności z brzmieniem art. 42 k.k. Cele postępowania karnego nie zostaną osiągnięte w sytuacji, gdy orzeknie się wobec sprawcy zakazu prowadzenia pojazdów, który nie będzie miał dla niego praktycznego znaczenia, a pozostawi się mu uprawnienie, przy którego

282

Por. Wyrok SN z dnia 20.1.2010 r., IV KK 395/09, OSNwSK 2010, nr 1, poz. 123; wyrok SN z dnia 14.1.2009 r., V KK 364/08, OSNwSK 2009, poz. 167; wyrok SN z dnia 1.4.2008 r., V KK 33/08, Prok. i Pr. 2008, nr 9, poz. 17; wyrok SN z dnia 2.4.2008 r., V KK 56/08, OSNwSK 2008, nr 1, poz. 792; wyrok SN z dnia z 7.1.2008 r., II KK 225/07, OSNwSK 2008, poz. 6; wyrok SN z dnia 10.1.2007 r., III KK 434/06, OSNwSK 2007, nr 1, poz. 105; wyrok SN z dnia 10.1.2007 r., III KK 437/06, OSNKW 2007, nr 3, poz. 29; wyrok SN z dnia 24.1.2007 r., III KK 436/06, OSNwSK 2007, nr 1, poz. 288; wyrok SN z dnia 24.1.2007 r., III KK 438/06, Prok. i Pr. 2007, nr 7-8, poz. 3; wyrok SN z dnia 24.1.2007 r., III KK 439/06, OSNwSK 2007, nr 1, poz. 290; postanowienie SN z dnia 1.2.2007 r., III KK 445/06, KZS 2007 nr 7-8, poz. 25; wyrok SN z dnia 6.2.2007 r., III KK 446/06, Prok. i Pr. 2007, nr 7-8, poz. 4; wyrok SN z dnia 8.2.2007 r., III KK 478/06, KZS 2007, nr 6, poz. 19; wyrok SN z dnia 27.2.2007 r., II KK 382/06, Legalis Nr 108220; wyrok SN z dnia 14.3.2007 r., III KK 494/06, Legalis Nr 108234; wyrok SN z dnia 22.3.2007 r., II KK 407/06, KZS 2007, nr 9, poz. 8; wyrok SN z dnia 22.3.2007 r., II KK 421/06, OSNwSK 2007, nr 1, poz. 667; wyrok SN z dnia 28.3.2007 r., II KK 362/06, KZS 2007 nr 9, poz. 10; wyrok SN z dnia 4.4.2007 r., III KK 15/07, OSNwSK 2007, nr 1, poz. 782; wyrok SN z dnia 24.4.2007 r., IV KK 492/06, Biul. SN Pr. Kar. 2007 nr 11; wyrok SN z dnia 18.4.2007 r., V KK 56/07, Prok. i Pr. 2007, nr 12, poz. 1; wyrok SN z dnia 24.4.2007 r., IV KK 43/07, OSNwSK 2007, nr 1, poz. 922; wyrok SN z dnia 31.5.2007 r., III KK 34/07, OSNwSK 2007, nr 1, poz. 1197; wyrok SN z dnia 20.6.2007 r., III KK 145/07, KZS 2007, nr 12, poz. 13; wyrok SN z dnia 31.8.2007 r., V KK 253/07, Prok. i Pr. 2008, nr 2, poz. 9 z aprobująca glosą E. Patyry-WaŜny, PnD 2009, nr 3, s. 5-8; wyrok SN z dnia 5.11.2007 r., III KK 81/07, OSNwSK 2007, poz. 2428; wyrok SN z dnia 4.12.2006 r., V KK 360/06, OSNKW 2007 nr 1, poz. 7 z krytyczną glosą A. Bojańczyka, PnD 2007, nr 5, s. 19-25; wyrok SN z dnia 12.12.2006 r., IV KK 401/06, OSNwSK 2006 nr 1, poz. 2415; wyrok SN z dnia z dnia 6.7.2006 r., IV KK 141/06, OSNwSK 2006 nr 1, poz. 1354; wyrok SN z dnia 6.7.2006 r., IV KK 146/06, OSP 2007, nr 2, poz. 18, str. 109 z glosą R.A. Stefańskiego, OSP 2007, nr 2, poz. 18, str. 110; wyrok SN z dnia 6.7.2006 r., IV KK 142/06, OSNwSK 2006 nr 1, poz. 1355. Por. takŜe m.in. A. Herzog, Korygowanie błędów w orzekaniu zakazu prowadzenia pojazdów, Prok. i Pr. 2007, nr 11, s. 100.

283

84

korzystaniu dopuścił się przestępstwa²⁸⁴. Więcej- orzeczenie przez sąd zakazu prowadzenia pojazdów innych, aniŜeli ten, którym poruszał się sprawca oznacza raŜące naruszenie prawa materialnego wyraŜonego w przepisie art. 42 § 1 k.k., gdyŜ nie usuwa się w ten sposób zagroŜenia wynikającego z okoliczności popełnienia przestępstwa²⁸⁵. Orzeczenie zakazu prowadzenia pojazdów silnikowych tylko w postaci motocykli w sytuacji, gdy oskarŜony prowadził pojazd samochodowy oznacza, Ŝe wyrok zapadł z raŜącym naruszeniem art. 433 § 1 k.p.k., które miało niewątpliwie wpływ na jego treść²⁸⁶.

W nauce prawa karnego podkreśla się, iŜ punktem wyjściowym w zakresie tego

środka karnego jest orzekanie zakazu prowadzenia pojazdów określonego rodzaju²⁸⁷. Zakres przedmiotowy zakazu prowadzenia pojazdów jest uzaleŜniony od niebezpieczeństwa, jakie stwarza udział sprawcy w charakterze prowadzącego pojazd. W piśmiennictwie wskazuje się, iŜ szerokie zakreślenie zakresu przedmiotowego tego zakazu moŜe być uzasadnione w szczególności raŜącym naruszeniem podstawowych zasad bezpieczeństwa ruchu²⁸⁸. Przy ustalaniu tego zakresu powinna być brana pod uwagę następująca zaleŜność, Ŝe im wyŜszy stopień niebezpieczeństwa, tym szerszy zakres²⁸⁹. Rodzaj pojazdu prowadzonego przez sprawcę stanowi istotną okoliczność popełnienia przestępstwa, która w znacznym stopniu determinuje stopień i rozmiar zagroŜenia dla bezpieczeństwa w komunikacji²⁹⁰. W zakres orzeczenia o zakazie prowadzenia pojazdów mechanicznych, zatem w pierwszej kolejności powinno wchodzić uprawnienie do prowadzenia pojazdu tego rodzaju, którym sprawca dopuścił się przestępstwa²⁹¹.

Regulacja art. 42 § 1 k.k. dotycząca fakultatywnego orzekania zakazu prowadzenia pojazdów umoŜliwia objęcie zakresem tego środka karnego nie tylko pojazdów tego rodzaju, który prowadził sprawca w chwili czynu, ale ponadto- w miarę potrzeby- równieŜ pojazdów innego rodzaju. Sąd, ustalając zakres przedmiotowy zakazu prowadzenia pojazdów powinien kierować się przede wszystkim względami oddziaływania ochronnego, tak aby zabezpieczyć

284 Wyrok SN z dnia 20.6.2007 r., V KK 163/07, Legalis Nr 188535. 285

Wyrok SN z dnia 1.2.2007 r., III KK 445/06, OSNwSK 2007 nr 1, poz. 341; wyrok SN z dnia 18.1.2011 r., IV KK 322/10, Legalis Nr 417458.

286 Wyrok SN z dnia 18.1.2011 r., IV KK 322/10, Legalis Nr 417458. 287 T. Bojarski, (w:) Kodeks karny…, s. 183.

288

Por. R.A. Stefański, Glosa do wyroku SN z dnia 10 czerwca 1991 r., II KRN 57/91, PS 1994, nr 3.

289 R.A. Stefański, Prawo karne materialne część ogólna, Warszawa 2008, s. 283; tenŜe, (w:) Kodeks karny…, s. 343; tenŜe, Zakaz prowadzenia pojazdów, (w:) Środki karne po nowelizacji…, s. 245-246; T. Krawczyk, Obligatoryjny zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych za przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji w związku z prowadzeniem pojazdów niemechanicznych oraz przez osoby piesze- Niektóre wątpliwości konstytucyjne, Studia Prawno-Ekonomiczne 2010, Tom LXXXI, s. 67.

290 Wyrok SN z dnia 6.2.2007 r., III KK 446/06, KZS 2007, nr 7-8, poz. 27; postanowienie SN z dnia 1.2.2007 r., III KK 445/06, KZS 2007, nr 7-8, poz. 25.

291

85

innych uczestników ruchu przed zagroŜeniami wynikającymi z aktywności osób, których dotychczasowa postawa, przejawiająca się w popełnieniu przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, ukazała konieczność ich czasowej eliminacji ze sfery komunikacyjnej. Podstawą wnioskowania o potencjalnej moŜliwości stworzenia w przyszłości zagroŜenia dla bezpieczeństwa w ruchu moŜe być bowiem fakt skazywania za popełnienie przestępstwa wiąŜącego się z powstaniem takiego zagroŜenia²⁹². Sąd NajwyŜszy słusznie stwierdził, iŜ: „Wybór zakresu omawianej kary dodatkowej (obecnie środka karnego) zaleŜeć będzie od oceny stopnia zagroŜenia, jakie w konkretnym wypadku moŜe stwarzać powrót sprawcy do ruchu. Dla oceny tej istotne znaczenie mają okoliczności towarzyszące wypadkowi, cechy osobowości sprawcy, częstotliwość naduŜywania przez niego alkoholu, kwalifikacje zawodowe sprawcy, doświadczenie w prowadzeniu pojazdów mechanicznych itp.”²⁹³ Zasadniczym rodzajem pojazdu, który musi obejmować zakaz prowadzenia pojazdów jest ten, który prowadził sprawca w momencie popełnienia przestępstwa, ale obok niego sąd moŜe- z uwagi na okoliczności czynu- dodatkowo objąć zakresem zakazu takŜe inne pojazdy²⁹⁴. Jeśli zatem sprawca prowadził w stanie nietrzeźwości ciągnik rolniczy, to dopuszczalne, a nawet niekiedy uzasadnione jest orzeczenie wobec niego takŜe zakazu prowadzenia np. samochodów osobowych.

Nowe ujęcie podmiotu zakazu prowadzenia pojazdów, umoŜliwiające zastosowanie tego środka karnego wobec szerokiego kręgu osób, mających przymiot „uczestniczących w ruchu”, zrodziło problem wzajemnej relacji pomiędzy zakresem podmiotowym a przedmiotowym zakazu. Najczęściej w praktyce zdarza się, Ŝe sprawcą przestępstwa komunikacyjnego jest osoba prowadząca pojazd, wówczas w oparciu o zasadę związku funkcjonalnego naleŜy zastosować zakaz prowadzenia pojazdów tego rodzaju, którego sprawca uŜył do popełnienia przestępstwa. Aktualnie jednak przesłanki wyraŜone w art. 42 § 1 k.k. dopuszczają zastosowanie zakazu takŜe w przypadku innych uczestników ruchu, w tym m.in. pieszych. Fakultatywny zakaz prowadzenia pojazdów moŜna orzec wobec kaŜdej osoby uczestniczącej w ruchu, a więc nie tylko prowadzącej pojazd, w związku tym wyłania się wątpliwość jak wówczas ustalać zakres przedmiotowy zakazu. W piśmiennictwie zwraca się uwagę, iŜ sąd w oparciu o regulację art. 42 § 1 k.k. nie jest zobligowany do orzeczenia zakazu prowadzenia pojazdów, jednakŜe moŜe go zastosować, szczególnie wówczas, gdy sprawca

292

R.A. Stefański, Glosa do wyroku SN z dnia 6 lipca 2006 r., IV KK 146/06, OSP 2007, nr 2, poz. 18, str. 110.

293 Uchwała pełnego składu Izby Karnej SN z dnia 28.2.1975 r., V KZP 2/74, OSNKW 1975, nr 3-4, poz. 33. 294 Wyrok SN z dnia 24.4.2007 r., IV KK 43/07, Legalis Nr 206896; wyrok SN z dnia 6.7.2006 r., IV KK 142/06, OSNwSK 2006, nr 1, poz. 1355.

86

raŜąco narusza podstawowe zasady bezpieczeństwa w komunikacji. Istotną sprawą jest ustalenie stopnia zagroŜenia, jaki moŜe stwarzać powrót sprawcy do ruchu oceniany m.in. na podstawie przyczyn i okoliczności wypadku, a ponadto wagi naruszonych zasad bezpieczeństwa oraz innych okoliczności wskazujących na stosunek sprawcy do obowiązujących zasad i na jego stopień poczucia odpowiedzialności. Ustalenia co do stopnia zagroŜenia mogą dotyczyć kaŜdego sprawcy, a zatem nie tylko prowadzącego pojazd²⁹⁵. Sąd musi na podstawie całokształtu okoliczności danej sprawy zbadać czy rzeczywiście naleŜy orzec zakaz prowadzenia pojazdów określonego rodzaju w przypadku innej osoby uczestniczącej w ruchu. Niewątpliwie, orzekanie takiego zakazu wobec pieszego nie zawsze jest celowe, trudno bowiem mówić wtedy o spełnianiu przez ten środek karny celów idywidualnoprewencyjnych. W doktrynie wskazuje się, iŜ orzeczenie zakazu prowadzenia pojazdów byłoby wówczas uzasadnione jedynie jako dolegliwość zaspokajająca społeczne poczucie sprawiedliwości, gdyŜ sprawca nie pozostał bezkarny²⁹⁶. Sąd z uwagi na fakultatywny charakter zakazu prowadzenia pojazdów orzekanego na podstawie art. 42 § 1 k.k. moŜe całkowicie zrezygnować z zastosowania tego środka reakcji prawnokarnej, orzekając go wobec innych uczestników ruchu (nieprowadzących pojazdu) tylko w wyjątkowych, a zarazem szczególnie uzasadnionych przypadkach.

Określenie rodzajowe pojazdów następuje w formie pozytywnej, tj. poprzez wymienienie rodzaju (lub rodzajów) pojazdów objętych zakazem prowadzenia pojazdów. W

świetle stanowiska Sądu NajwyŜszego wyraŜonego w wyroku z dnia 16 czerwca 1994 r.²⁹⁷, sąd, określając zakres przedmiotowy zakazu prowadzenia pojazdów moŜe to uczynić nie tylko od strony pozytywnej, ale i od strony negatywnej, tzn. poprzez wyłączenie spod zakazu pojazdów określonego rodzaju. Stanowisko to spotkało się z krytyką A. Marka, którego zdaniem negatywne określenie bynajmniej nie spełnia wymogów przewidzianych w ustawie. Autor podkreśla, iŜ takie orzeczenie naruszałoby zasadę określoności kary, obowiązującej równieŜ w przypadku środków karnych. Zawierałoby ono jedynie ogólne wskazanie jakie rodzaje pojazdów nie są objęte zakazem prowadzenia pojazdów, a wówczas (zdaniem Marka) nie byłoby do końca wiadomo jakie rodzaje pojazdów określono de facto w wyroku zasądzającym zakaz²⁹⁸. Dokładne wskazanie rodzajów pojazdów objętych zakazem

295 Z. Sienkiewicz, Zakaz prowadzenia pojazdów, (w:) System Prawa Karnego. Tom 6. Kary i środki karne. Poddanie sprawcy próbie, red. M. Melezini, Warszawa 2010, s. 591-592.

296

W. Wróbel, Środki karne w projekcie kodeksu karnego (cz. I), PS 1994, nr 7-8, s. 110-111.

297 II KRN 101/94, OSNKW 1995, nr 7-8, poz. 45 z glosą R.A. Stefańskiego, WPP 1995, nr 1, s. 88-92. Zob. takŜe Wyrok SN z dnia 3.2.2009 r., IV KK 281/08, niepubl.

298 A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2004, s. 206; tenŜe, Komentarz do kodeksu karnego. Część ogólna, Warszawa 1999, s. 127; tenŜe, Prawo karne, Warszawa 2011, s. 279. Podobnie zob. M. Szewczyk, (w:)

87

prowadzenia pojazdów jest zabiegiem o doniosłym znaczeniu, gdyŜ środek ten silnie ingeruje w sferę praw osób skazanych, ograniczając swobodę w zakresie poruszania się i wyboru

środków lokomocji. Zastosowanie przez sąd jedynie określenia negatywnego niekiedy moŜe sprzyjać powstawaniu wątpliwości, które nigdy nie wpływają korzystnie, zwłaszcza na postrzeganie przez skazanego wymiaru sprawiedliwości. Sprawca moŜe nie do końca zdawać sobie sprawę jakiego dokładnie rodzaju pojazdów prowadzenie zostało mu zabronione, w konsekwencji nadal prowadząc te pojazdy i łamiąc tym samym nałoŜony zakaz. NaleŜy uznać za dopuszczalne określanie rodzajów pojazdów obejmowanych zakazem zarówno od strony pozytywnej, jak i negatywnej. Pogląd ten zyskał aprobatę wielu przedstawicieli nauki prawa karnego. Z punktu widzenia praktyki jednak negatywne określenie, o ile teoretycznie dopuszczalne, nie zawsze jest wskazane. Podstawowym sposobem ustalania rodzaju lub rodzajów pojazdów obejmowanych zakresem zakazu prowadzenia pojazdów powinno stanowić określenie od strony pozytywnej. Wskazanie rodzaju pojazdów od strony negatywnej moŜna uznać za uzasadnione tylko wówczas, gdy ze sformułowania tego środka karnego będzie jasno wynikało, jakich uprawnień dotyczy w danym przypadku zakaz prowadzenia pojazdów. Jak słusznie podnosi się w literaturze- sam sposób kształtowania zakresu przedmiotowego zakazu prowadzenia pojazdów pozostaje sprawą drugorzędną, o ile zostanie spełniony warunek dostatecznej jasności określonego przez sąd zakazu²⁹⁹.

Sąd w przypadku fakultatywnego zakazu prowadzenia pojazdów dysponuje duŜym polem manewru, gdyŜ ustalenie jego zakresu przedmiotowego moŜe nastąpić na wiele sposobów. W art. 42 § 1 k.k. posłuŜono się jedynie ogólnym wskazaniem, Ŝe moŜna orzec zakaz prowadzenia pojazdów „określonego rodzaju”, w związku z tym w grę wchodzić mogą tutaj róŜne rodzaje, zaleŜne od przyjętego kryterium podziału rodzajowego pojazdów³⁰⁰. W doktrynie wskazuje się na róŜnorodne dopuszczalne klasyfikacje pojazdów, biorąc pod uwagę m.in. następujące kryteria:

- kryterium strefy ruchu (pojazdy lądowe, wodne i powietrzne); - kryterium podstrefy (pojazdy śródlądowe i morskie);

- kryterium napędu (pojazdy mechaniczne i niemechaniczne);

- kryterium przeznaczenia (samochody osobowe i cięŜarowe, ciągniki rolnicze, autobusy);

Kodeks karny…, s. 654; D. Szeleszczuk, (w:) Kodeks karny. Komentarz, red. A. Grześkowiak, K. Wiak, Warszawa 2012, s. 337.

299 K. Łucarz, Zakaz prowadzenia pojazdów…, s. 195. 300

88

-kryterium ładowności (samochody cięŜarowe o dopuszczalnej masie całkowitej nieprzekraczającej 3,5 tony i samochody cięŜarowe o dopuszczalnej masie całkowitej przekraczającej 3,5 tony)³⁰¹.

W literaturze podkreśla się, Ŝe sąd zawsze powinien sprecyzować, jakiego rodzaju pojazdu zakaz ma dotyczyć oraz w jakiej strefie ruchu ma obowiązywać³⁰². WyróŜnia się trzy zasadnicze strefy ruchu: ruch lądowy, wodny i powietrzny³⁰³. Najczęściej orzekanie zakazu prowadzenia pojazdów odnosi się do ruchu lądowego z uwagi na jego powszechny charakter.