W strukturach przestrzennego zagospodarowania kraju dominuje podział na miasta i wsie. Tradycyjnie miastom przypisuje się funkcje związane z rozwojem przemysłu, a wsiom funkcje rolnicze. Szerzej pojmowana gospodarka rolna pełni trzy zasadnicze funkcje: ekonomiczne polegające na produkcji żywności, pasz, wytwarzaniu surowców dla przemysłu przetwórczego oraz tworzeniu pro-duktu krajowego brutto, funkcje społeczne, czyli zapewnienie społeczeństwu miejsc pracy i środków utrzymania oraz funkcje przestrzenne wynikające z prze-kształcania krajobrazu naturalnego. W ujęciu szczegółowym rolnictwu jako naj-starszemu i podstawowemu ogniwowi agrobiznesu przypisuje się następujące funkcje (Jasiulcwicz ' 'nn>> 2002):
1. tworzenie produktu krajowego brutto, 2. produkcja żywności dla społeczeństwa,
3. produkcja surowców dla innych gałęzi gospodarki narodowej, 4. rynek zbytu dla pozarolniczych jednostek gospodarczych, 5. kształtowanie równowagi rynkowej,
6. rolnictwo jako uczestnik wymiany międzynarodowej, 7. rolnictwo jako źródło siły roboczej,
8. akumulacyjna funkcja rolnictwa.
Funkcje te dominowały do początku lat 90. ubiegłego stulecia, kiedy to zaczęto wdrażać program Wielofunkcyjnego Rozwoju Obszarów Wiejskich (WROW). Istotą W R O W było poszukiwanie nowych źródeł dochodów spowo-dowane obniżeniem opłacalności zasadniczych kierunków działalności rolniczej. Przyjęcie przez Polskę mechanizmu rynkowego i włączenie się do globalnej gospodarki i światowej konkurencji spowodowało problemy ze sprzedażą płodów rolnych i wykorzystaniem rolniczych czynników produkcji. Ta znacząca zmiana efektywności objawiała się m.in. odłogowaniem gruntów i wzrostem bezrobocia strukturalnego na znacznej części terytorium kraju, w tym przede wszystkim na terenach popegeerowskich.
Dyskusja nad kształtowaniem nowych funkcji obszarów wiejskich i powsta-nie idei wielofunkcyjnego rozwoju miały początek jeszcze w latach siedem-dziesiątych, czego przykładem w Polsce były zurbanizowane wioski z tworzo-nymi przedsiębiorstwami przetwórczymi i przemysłowymi (Siemiński, 1994). Monofunkcyjność typowych obszarów wiejskich oraz postępująca specjalizacja powodowała wzrost wydajności pracy przy konieczności ograniczania produkcji z powodu nadprodukcji. Uwalnianie siły roboczej, która nie mogła znaleźć
alte-rnatywnego źródła utrzymania powodowało wyludnianie obszarów wiejskich, ich depopulację i w konsekwencji brak ekonomicznego uzasadnienia dla roz-woju infrastruktury technicznej, społecznej i instytucjonalnej. Głównym proble-mem monofunkcyjnych obszarów wiejskich jest zatem nadmiar siły roboczej w postaci bezrobocia jawnego i ukrytego, brak lub niskie dochody i w rezultacie obniżający się poziom życia. Tworzenie nowych źródeł dochodów jest ważnym elementem wielofunkcyjnego rozwoju obszarów rolniczych. Niski poziom roz-woju terenów wiejskich, niskie kwalifikacje bezrobotnych często decydują o możliwościach tworzenia na tych terenach miejsc pracy. Są to z reguły miejsca w usługach, rzemiośle, przetwórstwie, na stanowiskach wymagających niskiego uzbrojenia pracy, nisko płatne. Dla właścicieli gospodarstw rolnych wzbogace-nie miejsc pracy o funkcje pozarolnicze i nowe formy przedsiębiorczości wywołuje tzw. efekt mnożnikowy, utrwalając pozytywne tendencje procesów modernizacyjnych w rolnictwie. Wielofunkcyjność działalności rolniczej i two-rzenie dodatkowych miejsc pracy należy też rozpatrywać w kategorii nowego, odmiennego od dotychczasowego wykorzystania użytków i płodów rolnych z zachowaniem wymogów wysokiej efektywności gospodarowania. Siła pol-skiego rolnictwa, jego efektywność, zdolności konkurencyjne w przyszłości w dużym stopniu będą zależeć od tego, jak rolnictwo potrafi wykorzystać nowe możliwości wynikające z nowych priorytetów gospodarki światowej. Kreowanie nowych funkcji powinno wynikać z wykorzystania atutów środowiska wiej-skiego dla potrzeb rozwoju społeczno-gospodarczego (Kłodziński i Rozner
1996). W badaniach przeprowadzonych przez W. Stolę i J. Bańskiego (2002) jako podstawę wyodrębnienia funkcji obszarów wiejskich przyjęto przede wszy-stkim sposób użytkowania powierzchni. Wyróżniono w tych badaniach obszary wiejskie: o przewadze funkcji rolniczych, o różnorzędnym udziale różnych fun-kcji, o przewadze leśnictwa, przewadze funkcji turystyczno-wypoczynkowych, o przewadze funkcji pozarolniczych lub silnie zurbanizowanych. K. Hefner (2000) do nowych funkcji dodaje jeszcze funkcję sypialną, turystyczną i przy-rodniczą. Tworzą one funkcje usługowe, co wskazuje, że wieś wpisuje się w ge-neralne tendencje charakteryzujące światową gospodarkę.
W obecnych czasach zaczęto również zwracać uwagę, że rolnictwo i tereny wiejskie pełnią wiele funkcji pozarolniczych, w tym:
• świadczenie usług na rzecz środowiska naturalnego,
• dostarczanie i pielęgnowanie tradycyjnych wartości kulturowych, • zachowanie krajobrazu i specyficznych ekosystemów,
• współtworzenie charakteru obszarów wiejskich,
• ochrona różnorodności biologicznej obszarów rolnych, • ochrona środowiska przyrodniczego i krajobrazu, • ochrona zasobów genetycznych w rolnictwie,
62 W a l d e m a r G o s t o m c z y k
Funkcje te na obszarach wiejskich występują w różnym nasileniu, a ich kon-centracja zależy od lokalizacji miejscowości i zasobności lokalnego środowiska. Pozarolniczy rozwój rolnictwa w dużym stopniu uwarunkowany jest struk-turą wielkości gospodarstw rolnych, formą własności, poziomem mechanizacji i strukturami społecznymi w tym poziomem wykształcenia i kwalifikacji ludno-ści wiejskiej.
Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich spowodował kształtowanie się nowych funkcji rolnictwa i terenów wiejskich. Główna funkcja w postaci pro-dukcji żywności i surowców dla przemysłu spożywczego została uzupełniona 0 produkcję roślin niekonsumpcyjnych, w tym również surowce energetyczne. W ostatnich latach możliwości produkcji surowców energetycznych zostały zna-cznie rozszerzone. Wynika to z priorytetów UE, która przyjęła model 3x20, w którym to zakłada się znaczące zwiększenie wykorzystania surowców odna-wialnych, zmniejszenie emisji dwutlenku węgla i efektywniejsze wykorzystanie dotychczasowych źródeł energii. Dominującym surowcem energetycznym pochodzenia rolniczego jest biomasa. Może ona istotnie zastąpić niektóre źródła kopalne, stając się paliwem alternatywnym i komplementarnym, zwłaszcza na szczeblu lokalnym. Rozwój upraw energetycznych, czyli tzw. biomasy, pozwala na rolnicze wykorzystanie powierzchni produkcyjnej na cele nieżywnościowe. Lokalną przestrzeń produkcyjną należy traktować w sposób bardziej zróżnico-wany, odpowiednio do jakości gleb, stopnia zanieczyszczenia środowiska natura-lnego, zasobów wody, nowo kreowanych potrzeb rynku. Samorządy lokalne powinny dążyć do maksymalnego wykorzystania lokalnych zasobów i osiągania wysokiego stopnia samowystarczalności energetycznej. Koncepcja zrównoważo-nego, endogenicznego rozwoju terenów wiejskich kładzie nacisk na zagospoda-rowanie lokalnych surowców pochodzących z danego mikroregionu gospodar-czego, m.in. dla ich aktywizacji. Tylko produkcja energii odnawialnej przez rol-nictwo daje szansę na wypełnienie przez Polskę unijnych norm i przyjętych zobowiązań w zakresie udziału energii odnawialnej w całości zużywanej energii. Uprawa roślin energetycznych może być także istotnym źródłem dochodów rol-niczych i motorem napędowym firm zajmujących się przetwórstwem surowców 1 wykorzystaniem energii odnawialnej. Różnicowanie działalności gospodarczej zmniejsza sytuacje kryzysowe i rozliczne perturbacje pojawiające się tam, gdzie gospodarka została zdominowana przez jedną gałąź produkcji. Restrukturyzacja rolnictwa, którego największym problemem jest nadmiar siły roboczej i rozdro-bniona struktura obszarowa powinna zmierzać do stwarzania nowych szans gospodarowania i zatrudnienia. Takie możliwości stwarza kreowanie nowej fun-kcji rolnictwa - rolnik agroenergetyk.
Polska, ze swoim znaczącym w zatrudnieniu i tworzeniu PKB rolnictwem, posiada również duży potencjał gruntów rolnych możliwych do wykorzystania w produkcji biopaliw. Przy wciąż rosnących cenach energii ich produkcja
powinna zostać rozszerzona w celu realizacji najważniejszych celów pakietu ene-rgetyczno-klimatycznego.
Dokumenty unijne „Plan działania w sprawie biomasy" oraz „Strategia Unii Europejskiej dla biomasy" preferują następujące cele strategiczne:
o bezpieczeństwo energetyczne, • ochrona środowiska naturalnego,
• trwałe zagospodarowanie posiadanego potencjału produkcyjnego w rolnic-twie,
• tworzenie nowych miejsc pracy, zwłaszcza na obszarach wiejskich.