Aktualnie w Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz Ministerstwie Gospo-darki w ramach programu „Innowacyjna Energetyka - Rolnictwo Energetycz-ne", przygotowywany jest program budowy w Polsce 2 - 2 , 5 tys. biogazowni rol-niczych. Mają one pracować, wykorzystując odpady rolnicze (gnojowice), uzu-pełnione o rośliny wysokoenergetyczne (głównie kiszonka z kukurydzy). Poten-cjał produkcyjny krajowego rolnictwa docelowo ma umożliwić pozyskanie
suro-wców niezbędnych do wytworzenia około 5 - 6 mld m3 biogazu o czystości gazu
ziemnego, wysokometanowego, rocznie. Jego część może być wtłaczana do krajowego systemu gazowego lub po skropleniu wykorzystana do napędu pojaz-dów silnikowych. W miarę postępu czasu i wdrażania efektywnych technologii produkcja ta będzie coraz bardziej konkurencyjna.
70 W a l d e m a r G o s t o m c z y k
Według założeń Programu Rozwoju Biogazowni Rolniczych (2009) jego celem jest:
• poprawa bezpieczeństwa energetycznego poprzez oparcie zaopatrzenia w energię na odnawialnych nośnikach wytwarzanych z surowców krajowych, • oparcie znaczącej części dostaw gazu, ciepła i energii elektrycznej na wielu
lokalnych wytwórcach,
• realizacja zobowiązań międzynarodowych w przyjętych celach środowisko-klimatycznych w oparciu o lokalne surowce,
o wytwarzanie istotnych ilości energii z surowców nie konkurujących z ryn-kiem żywności,
o wzrost przychodów rolniczych na skutek wykorzystania produktów, które dotychczas w większości nie miały cech towaru i w wielu przypadkach stwa-rzały problemy z ich racjonalnym zagospodarowaniem,
0 zmniejszenie negatywnego wpływu energetyki i rolnictwa na środowisko, a pozyskanie znacznych ilości wysokiej jakości przyjaznych dla środowiska
nawozów organicznych.
Szacuje się, że tylko program rozwoju biogazowni rolniczych w perspektywie do 2020 r. przyczyni się do stworzenia 8 0 - 1 0 0 tys. nowych miejsc pracy. Prognozy te są w pełni uzasadnione, o czym świadczy przykład firmy P O L D A N O R , która wybudowała 4 biogazownie. W ciągu trzech lat zatrudnie-nie w tym przedsiębiorstwie w dziale Biogaz wzrosło z 2 do 20 osób w II kwar-tale 2009 r.
Rozwój rynku biomasy i wykorzystanie odnawialnych źródeł energii w skali całego państwa zależy od wypracowania efektywnego, partnerskiego systemu współpracy między producentami rolnymi dostarczającymi biomasę jako suro-wiec dla celów energetycznych, a jej odbiorcami z kręgów energetyki zawodowej 1 rozproszonej. W tym kontekście stymulowanie rynku biomasy powinno zmie-rzać do dostępności tego surowca i opłacalności jego produkcji i zastosowania. Podstawą tego systemu powinno być kształtowanie optymalnych relacji ekono-micznych pomiędzy producentami i odbiorcami surowców energetycznych. Energetycy są zainteresowani stałymi dostawami dużych, wyrównanych pod względem jakości partii biomasy. Rolnicy z kolei, aby chcieli zakładać plantacje energetyczne, muszą mieć zapewnioną gwarancje zbytu i pożądaną opłacalność produkcji. Opłacalna cena to taka, która jest korzystna dla rolnika i akceptowa-lna dla zakładu przetwórczego produkującego energię cieplną i elektryczną. Instrumentami realizacji powyższego celu powinny być wieloletnie umowy kon-traktacyjne gwarantujące rolnikom zbyt po opłacalnej cenie, a zakładom energe-tycznym stałe dostawy w potrzebnych ilościach. Cena ta powinna być na tyle atrakcyjna, aby stanowiła swoistą premię motywacyjną, szczególnie w początko-wym okresie tworzenia rynku biomasy i przestawiania się rolnictwa na nowe kierunki wytwórczości.
Krajowy system wsparcia odnawialnych źródeł energii opiera się na instru-mentach prawnych i ekonomicznych. W dużym stopniu sprzyja mu ustawoda-wstwo unijne i krajowe. Z tego prawa dla krajów członkowskich UE wynikają następujące obowiązki:
• obowiązkowe wprowadzenie w wymaganych ilościach biopaliw i biokompo-nentów na rynek paliw ciekłych,
• przyjęcie właściwego poziomu narodowych celów wskaźnikowych przez poszczególne państwa członkowskie,
• wprowadzenie systemu certyfikatów określających, jakie paliwa zaliczane będą do wielkości docelowych,
• wymagane wprowadzenie bioetanolu i biodiesla jako pełnowartościowego substytutu paliw ciekłych,
• objęcie upraw roślin energetycznych systemem płatności obszarowej,
• tworzenie korzystnych warunków rozwoju rynku biopaliw poprzez system ulg i zwolnień akcyzowych,
• przeznaczanie części nadwyżek tworzących się z tytułu ograniczeń kwot pro-dukcyjnych, np. cukru do produkcji biopaliw oraz energii cieplnej i elektry-cznej,
• obniżenie emisji gazów cieplarnianych w wymaganej ilości,
a dywersyfikacja zaopatrzenia Europy w energię poprzez zwiększanie ilości ener-gii odnawialnej i zmniejszanie uzależnienia od importu paliw kopalnych. Rozwój nowej funkcji związanych z produkcją i funkcjonowaniem rynku biopaliw napotyka w Polsce szereg barier. Ograniczają one wykorzystanie poten-cjału polskiego rolnictwa. Przyczyna tkwi w imporcie przez koncerny paliwowe surowców pochodzących z zagranicy, w warunkach gdy może on być wytwo-rzony w kraju. W 2008 r. wprowadzono do obrotu 396,3 tys. ton estrów, z czego na produkcję krajową przypadło 176,7 tys. ton oraz 185,6 tys. ton bioe-tanolu, z czego jedynie 87 tys. ton stanowiła produkcja krajowa. Wykorzystanie krajowych mocy produkcyjnych, wyliczone na podstawie rejestru prowadzo-nego przez Prezesa Agencji Rynku Rolprowadzo-nego wyniosło 24,6% w przypadku estrów i 18,6% w przypadku bioetanolu. Z tytułu ulg w podatku akcyzowym za stosowanie b i o k o m p o n e n t ó w branża paliwowa otrzymała w 2008 r. 879,5 min zł, to jest 3,6 razy więcej niż w 2007 r. Oznacza to, że pieniądze pol-skich podatników wspierały producentów rolnych i wytwórców tów z zagranicy (List koalicji..., 2009). Pierwsza wersja ustawy o biokomponen-tach zakładała, że surowce będą pochodziły od producentów krajowych. Nie było to zgodne z prawem unijnym i w kolejnej wersji zapisano, że handel ten będzie się odbywał w ramach Unii Europejskiej. Jednak obecnie nikt nie kon-troluje faktycznego pochodzenia biokomponentów i często pochodzą one z kra-jów je wytwarzających, wykorzystujących jako surowiec trzcinę cukrową. Jest to produkcja znacznie tańsza i nasi producenci nie są w stanie z takim surowcem
72 W a l d e m a r G o s t o m c z y k
konkurować. Przez ostatnie sześć lat zwiększono moce przerobowe z 1,6 min ton nasion rzepaku do 3,2 min ton obecnie. Jednocześnie wytworzone zostały moce do produkcji biokomponentów, zapewniające pełne pokrycie zapotrzebo-wania ze strony krajowego przemysłu paliwowego w związku z obowiązkiem realizacji Narodowych Celów Wskaźnikowych. Biopaliwa w dzisiejszej gospoda-rce to jedna z gotowych recept na kryzys, generowanie miejsc pracy oraz prakty-czne zagospodarowanie strukturalnych nadwyżek produkcji rolnej na cele nieży-wnościowe.
Bardzo ważnym czynnikiem wzrostu wykorzystania biomasy są prace badaw-cze umożliwiające opracowanie nowych technologii pozyskania i wykorzystania paliw odnawialnych. W ich rezultacie obecne paliwa I generacji (bezpośrednie spalanie surowców nisko przetworzonych) powinny być zastąpione paliwami II i III generacji, charakteryzujące się wysokim stopniem przetworzenia i efektyw-nością wykorzystania energii. Z pilnych, bieżących zadań w sprawie biomasy należy określić priorytety, środki promujące oraz kampanie informacyjną o korzyściach produkcji i zastosowania biomasy na różnych poziomach działania. W skali lokalnej istotne jest promowanie łańcucha dostaw i systemów logistycznych prowadzących do tworzenia gminnych centrów energetycznych opartych o biomasę pochodzącą z miejscowych zasobów.
Wnioski
• Rolnictwo musi dostosować się do nowych wymogów gospodarki rynkowej, uzupełniając dominującą obecnie funkcję producenta żywności o produkty nieżywnościowe.
• Międzynarodowe uwarunkowania oraz wymogi ochrony środowiska stawiają przed rolnictwem zadania związane z produkcją surowców do wytwarzania odnawialnych źródeł energii.
• Rozwój funkcji energetycznej polskiego rolnictwa umożliwi realizację Naro-dowych Celów Wskaźnikowych oraz zwiększenie stopnia samowystarczalno-ści energetycznej.
• Produkcja surowców energetycznych umożliwi pełniejsze wykorzystanie potencjału polskiego rolnictwa, zasobów ludzkich oraz wzrost dochodów rol-ników.
• Program rozwoju biogazowni pozwoli zagospodarować znaczną część odpa-dów rolniczych i komunalnych oraz poprawić stan środowiska naturalnego obszarów wiejskich.
• Rozwój funkcji energetycznej wymaga w pierwszym okresie znacznego wspar-cia finansowego, organizacyjnego oraz rozwoju nowych technologii.
Literatura
B a ń s k i J . . S t o l a W., 2002, Przemiany struktury przestrzennej i funkcjonalnej obszarów wie-jskich w Polsce, Studia Obszarów Wiewie-jskich, 3, IGiPZ PAN, PTG, Warszawa.
G r z y b e k A., 2006, Ekonomika produkcji biodiesla z rzepaku z uwzględnieniem produkcji na zaopatrzenie gospodarstwa, [w:] II Forum Energetyki Odnawialnej, Przysiek, 6 maja 2006, Kujawsko-Pomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Minikowie.
H e f f n e r K., 2000, Kreacja ośrodków wielofunkcyjnego rozwoju na obszarach wiejskich, Wieś i Rolnictwo, 2 (107).
K ł o d z i ń s k i M., R o z n e r A., 1996, Przeobrażenia społeczno-gospodarcze obszarów wiej-skich pogranicza zachodniego, IRWIR PAN, Warszawa.
K u ś J., 2003, Produkcja biomasy na cele energetyczne, PAN, Oddział w Lublinie, Biuletyn Informacyjny I U N G , 7, s. 1 - 7 .
J a n k o w i a k J., 2008, Ceny żywności i energii nie wrócą „do normy", Rzeczpospolita z 10.06.2008.
J a s i u l e w i c z M., G o s t o m c z y k W., K i e ł c z e w s k i R, 2002, Podstawy Agrobiznesu, Wydawnictwo Politechniki Koszalińskiej, Koszalin.
K o m o r o w i c z T . , M a g i e r a J . , Wskaźniki efektywności ivybranych instalacji produkcji bio-etanolu, Czasopismo Techniczne, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, 2-M/2008, s. 135-140.
P ł a t e k W., 2006, Agroenergetyka — biomasowa energetyka rozproszona, Wydawnictwo A G H , Kraków.
P o p c z y k J.,2008, Rynek energii pierwotnej i końcowej w roku 2008 i 2020, Materiały kon-ferencyjne: Innowacyjna energetyka. Rolnictwo energetyczne, marzec 2008, Stowarzysze-nie Energii Odnawialnej, Polska Izba Biomasy.
S k r o b a c k i A., 2006, Możliwości samozaopatrzenia rolnictwa w paliwa silnikowe, Motorol, 8A, Warszawa, s. 265-270.
S i e m i ń s k i J.L., 1994, Główne koncepcje rozwoju lokalnego (zarys problematyki), Człowiek i środowisko, 18(3).
Ż m u d a K., 2005, Możliwości wykorzystania zbóż i innych surowców roślinnych do celów ener-getycznych, Forum producentów roślin zbożowych, kukurydzy i rzepaku. Materiały
Mini-sterstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, s. 3 7 - 4 4 .
Założenia Programu rozwoju biogazowi rolniczych, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Warszawa, luty 2009.
Program Innowacyjna Energetyka. Rolnictwo Energetyczne, Warszawa, marzec 2008. List Koalicji na Rzecz Biopaliw złożony 7 maja 2009 do Premiera Donalda Tuska.
74 Waldemar Gostomczyk
Summary
Production and processing of energy resources may be an alternative activity in rural areas. Classical problems in the disposal of raw materials tend to look for new market outlets. Policies of the European Union and the Member States refer to the national indicative targets, which create new agricultural activities. These include agricultural raw materials used to produce biofuels, biodiesel, electricity and heat. Looking to 2020, when the production of energy from renewable sources is expected to be 20% of this activity is to develop agriculture and should therefore reap most benefits. Perspective in energy production in agriculture are: corn, grain, willow and waste (straw, dung). The newly created market is in need to develop state institutions and local financial support of business, organizational, legal, and raising the level of technological know-how. These are necessary conditions for competitiveness of renewable sources of energy in the long term.
5 0 - 1 3 7 W r o c ł a w , P l a c U n i w e r s y t e c k i 1, g r y k i e n @ g e o g r . u n i . w r o c . p l