Dotacje celowe to środki przekazywane nieodpłatnie gminom z budżetu pań-stwa, których przyznanie wiąże się z podjęciem określonych zadań, najczęściej o charakterze inwestycyjnym oraz spełnieniem dodatkowych warunków. Zda-niem znawców problemu są n a j m n i e j korzystnym rodzajem dochodów samorządowych z uwagi na brak stosownych kodyfikacji i stąd praktykowaną uznaniowość w ich przydzielaniu (Motek, 2006). Z drugiej strony stanowią one ważny dla gmin sposób pozyskania środków w sytuacjach nadzwyczajnych, np. likwidacji skutków zdarzeń losowych.
Łącznie dotacje stanowią 16,2% w strukturze dochodów budżetowych gmin wiejskich i miejsko-wiejskich. Większość (10,8%) stanowią środki przeznaczone
na realizację zadań z zakresu administracji rządowej (tab. 1). Istnieje pewna pra-widłowość, że na realizację tych zadań mniejsze kwoty są przydzielane jedno-stkom o małej powierzchni i złożonym z niewielkiej liczby wsi. Przy podobnym zaludnieniu relatywnie większą część środków uzyskują gminy większe powierz-chniowo i z bardziej rozproszonym układem osadniczym.
Pozostała grupa z udziałem 2,5% dochodów budżetowych gmin to dotacje, które w części pochodzą z tworzonych funduszy celowych (1,0%) lub są wyni-kiem porozumień z innymi jednostkami samorządu terytorialnego (1,5%). W otrzymywaniu dotacji, zwłaszcza pozyskiwanych z funduszy celowych, czę-ściej partycypują gminy górskie, co jest związane z wykonywaniem pewnych zadań z zakresu gospodarki wodnej. Z funduszy będących wynikiem porozu-mień jednostek administracyjnych częściej korzystają gminy, które mają ograni-czone możliwości powiększania własnych dochodów.
Zdaniem wielu autorów transfer środków z budżetu państwa do gmin posiada zarówno pozytywne, jak i negatywne skutki. Do pozytywnych zalicza się wyrównywanie dysproporcji w przestrzennym zróżnicowaniu dochodów, co umożliwia utrzymanie warunków życia na nieco wyższym poziomie niż wynika to z uwarunkowań społeczno-ekonomicznych na danym obszarze. Z drugiej strony dotacje zmniejszają motywacje władz lokalnych do prowadzenia aktyw-nej polityki rozwoju ekonomicznego.
Subwencje
Cechą obszarów wiejskich jest nierównomierne rozmieszczenie zasobów oraz środków produkcji, które kształtują warunki i poziom życia ludności. Subwen-cja to bezzwrotna pomoc udzielana przez państwo jednostkom samorządu tery-torialnego, która uzupełnia ich dochody i jest przeznaczona na finansowanie zadań własnych. Spełnia ona funkcję regulacyjną w zakresie wyrównywania dys-proporcji przestrzennych w dochodach gmin. Ponadto powinna też działać pobudzająco poprzez podnoszenie potencjału ekonomicznego gmin w wyniku wzrostu inwestycji i miejsc pracy. Najwyższe udziały subwencji mają gminy o niskich dochodach własnych, których finanse są w dużej mierze uzależnione od budżetu państwa. Dla nielicznych, najbiedniejszych gmin jest to podsta-wowy składnik stanowiący niekiedy ponad 50% dochodów budżetowych.
Subwencje składają się z dwóch głównych grup środków finansowych, które obejmują zadania oświatowe, tzw. subwencja oświatowa stanowiąca 25,3% oraz wyrównawcza subwencji ogólnej z udziałem 5,7% dochodów budżetowych ba-danych gmin w województwie śląskim. Niewielka liczba gmin otrzymuje dodat-kowe kwoty jako uzupełnienie lub część rekompensującą subwencji ogólnej. Subwencja na realizację zadań oświatowych stanowi ważne źródło stałych
do-56 Edward D U Ś
chodów budżetowych wszystkich gmin. W większej ilości środki te są przydzie-lane jednostkom dużym pod względem powierzchniowym z większą liczbą wsi oraz posiadające więcej szkól. W przeliczeniu na jednego mieszkańca występują niewielkie różnice pomiędzy gminami, przy zmiennym udziale w strukturze ich dochodów (tab. 1).
Istotne różnice istnieją w pozyskiwaniu części wyrównawczej subwencji ogól-nej, która stanowi 5,7% dochodów budżetowych gmin wiejskich i miejsko-wiej-skich w województwie śląskim. Głównymi jej beneficjentami są gminy najbied-niejsze, przeważnie rolnicze położone w północno-wschodniej i w północnej części województwa oraz w powiecie żywieckim. Część wyrównawcza subwencji ogólnej stanowi nawet ponad 20% ich wpływów budżetowych i wykazuje zna-czne różnice w przeliczeniu na jednego mieszkańca.
Wnioski
Przeprowadzona analiza wykazała istnienie dużych dysproporcji w strukturze i wysokości uzyskiwanych wpływów finansowych gmin miejsko-wiejskich i wie-jskich w województwie śląskim. Zróżnicowanie wielkości i struktury dochodów budżetowych nie zawsze wykazuje związki z cechami społeczno-gospodarczymi gmin. Przy istniejącym zróżnicowaniu dochodów trudno jest znaleźć analogie pomiędzy badanymi jednostkami. Brak wyraźnych prawidłowości przestrzen-nych należy tłumaczyć istnieniem inprzestrzen-nych czynników kształtujących kondycję ekonomiczną obszarów wiejskich. Można zauważyć większe oddziaływanie położenia i bliskości gmin na podobieństwo struktury ich budżetów. Przewaga funkcji rolniczych wpływa niezbyt korzystnie na poziom dochodów budżeto-wych.
Perspektywy rozwoju społeczno-gospodarczego gmin wiejskich wynikają z różnorakich uwarunkowań ogólnych, z przepisów prawa oraz czynników loka-lnych, w tym preferencji władz gminnych. Stymulowanie rozwoju czynnikami budżetowymi tworzy takie możliwości, których zakres wyznaczają dochody własne. Stanowią one rodzaj wpływów budżetowych jednostek samorządu tery-torialnego, który określa możliwości finansowe dla działalności władz lokalnych. O ekonomicznej sile jednostek samorządowych świadczy wielkość środków wypracowanych na ich terenie oraz ich udział w dochodach budżetowych. Literatura
G o r z y m - W i l k o w s k i W., M i s z c z u k A., M i s z c z u k M., Ż u k K„ 1999, Zarys eko-nomiki gminy, Norbertinum, Lublin.
M o t e k P., 2006, Gospodarka finansowa samorządu terytorialnego w województwie wielkopol-skim, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.
R u n g e A., S i t e k S., 2008, Struktura budżetów miast średnich w Polsce jako determinanta ich rozwoju, [w:] J. Słodczyk, D. Rajchel (red.), Przekształcenia strukturalne miast i zrów-noważony rozwój gospodarki miejskiej, Uniwersytet Opolski, Opole, s. 238-247.
S u m m a r y
The investigation indicates large imbalances in structure and size of budget incomes on rural areas of Silesian Voivodeship. The set of factors arising from communes location and their economical functions has an influence on incomes size and structure. The incomes vary from 5 to 130 million zloty. The main item in budget incomes structure are own incomes with 48.6% share, fur-ther are subsidies (31.2%) and donations (16.2%). The largest number of com-munes are those with dominance of own incomes or majority being as a back--up facility of large towns. Agrarian character determines the structure of few commune groups with majority of subsidies that comprise near half of their financial incomes (tab. 1).
The taxes and local fees that specify investment possibilities of local govern-ment units are the base part of budget incomes for 63% communes. The own incomes share shows a big special variation from approx. 20% in agrarian com-munes to above 70% for comcom-munes near large towns. The main part of own incomes are shares in state budget taxes that comprise 44% of commune incomes. By the similar share in structure there are significant size differences for obtained incomes per one inhabitant (tab. 2).
P o l i t e c h n i k a K o s z a l i ń s k a
7 5 - 3 4 3 K o s z a l i n , u l . K w i a t k o w s k i e g o 6 E g o s t o m c z y k @ i e i z . t u . k o s z a l i n . p l