W pierwszych latach po II wojnie światowej nastąpił szybki wzrost produkcji rolnej, przy czym szybciej wzrastała produkcja roślinna niż zwierzęca - głównie za sprawą wzrostu powierzchni zasiewów i plonów. Produkcja zwierzęca wzra-stała dzięki odbudowie stada zwierząt po zniszczeniach z okresu wojny i okupa-cji. Zmiany struktury produkcji rolnej w tym okresie polegały przede wszystkim na wzroście udziału pszenicy i roślin przemysłowych oraz żywca wieprzowego.
Na początku lat 50. wraz ze znacznym odpływem ludności ze wsi i obniże-niem nakładów inwestycyjnych na rolnictwo (z 23,5% w latach 1947-1950 do 9 , 4 % w 1953 r.) oraz wprowadzeniem obowiązkowych dostaw zbóż (w 1951 r.), zwierząt rzeźnych, mleka i ziemniaków, nastąpiło obniżenie tempa wzrostu produkcji zwierzęcej. Nastąpiły też znaczne zmiany udziału poszczegól-nych sektorów rolnictwa w produkcji, związane z jego przymusowym uspołecz-nianiem. Udział rolnictwa indywidualnego w ogólnej powierzchni użytków rol-nych (UR) zmniejszył się w tym okresie z 93,3% do 81,5%, a wzrósł spółdzielni produkcyjnych (z 0,5% do 8%) i gospodarstw państwowych (z 7% do 10,5%). W drugiej połowie lat 50. produkcja towarowa rolnictwa wzrosła o 30%, a jej udział w produkcji globalnej zwiększył się z 37% do 42%.
W latach 60. wyższe tempo wzrostu produkcji rolnej wiązało się z upowsze-chnieniem nawożenia mineralnego. Wzrastała zwłaszcza podaż rynkowa psze-nicy i jęczmienia, oraz roślin przemysłowych — głównie rzepaku. Rozwój produ-kcji zwierzęcej był w tym czasie nieco wolniejszy, przy czym szybciej rozwijał się chów bydła i owiec, wolniej - trzody chlewnej.
Szybki wzrost produkcji globalnej i towarowej rolnictwa miał miejsce w latach 70. Dokonał się on głównie dzięki produkcji zwierzęcej. Duży import pasz (2,2 min ton w 1970 r. i 8,6 min ton w 1980 r.), realizowany w znacznej mierze dzięki kredytom zaciąganym w bankach zachodnich oraz poprawa warunków ekonomicznych produkcji, dzięki zniesieniu obowiązkowych dostaw i podwyżce cen skupu produktów zwierzęcych, spowodowały szybki jej wzrost. W latach 1970-1974 produkcja zwierzęca wzrosła o 28%, a produkcja roślinna o 3,6%. W sumie rozwój produkcji rolniczej w latach 70. charakteryzowało naruszenie równowagi między wzrostem produkcji roślinnej i zwierzęcej. Wraz
z ograniczeniem importu pasz z końcem 1981 r. (stan wojenny) produkcja zwie-rzęca uległa gwałtownemu załamaniu, co wpłynęło też na ogólny spadek warto-ści produkcji towarowej w latach 1980-1982 o 8%, która utrzymała się na nie-wiele zmienionym poziomie do 1988 r. Spadek ten dotyczył zwłaszcza gospo-darstw uspołecznionych, pozbawionych dostatecznej ilości pasz pochodzących z własnej produkcji.
Pomimo korzystnych warunków pogodowych na początku lat 90. dla produ-kcji roślinnej, będącej podstawą produprodu-kcji pasz, produkcja zwierzęca nadal malała. W latach 1990-1994 końcowa produkcja rolnicza zmniejszyła się o bli-sko 15%, a produkcja towarowa o prawie 1/5. Przyczyną tego stanu rzeczy były przede wszystkim: utrata wschodnich rynków eksportowych, likwidacja pań-stwowych gospodarstw rolnych oraz drastyczny spadek nakładów inwestycyj-nych w rolnictwie (do poziomu 35% nakładów z 1990 r.). W efekcie pogorsze-nia warunków makroekonomicznych dla rolnictwa na początku okresu restru-kturyzacji nastąpił też spadek opłacalności produkcji rolnej. Poziom z roku
1990 osiągnęła końcowa produkcja rolnicza w 1998 r., a produkcja towarowa w roku następnym. Pomimo nieznacznego wzrostu produkcji rolnej w końcu lat 90. w 2002 r. wartość produkcji globalnej rolnictwa nadal wykazywała poziom niższy o 9% w stosunku do poziomu z 1990 r.
Zmiany w strukturze produkcji globalnej rolnictwa w latach 1990-2006 polegały na wzroście udziału produkcji roślinnej z 50,4% w początkowym roku tego okresu do 53,2% w 2000 r., a następnie jego spadku do 50,2% w 2006 r. W ramach produkcji roślinnej nastąpił w tym okresie spadek udziału żyta i owsa, zastępowanych przez mieszanki zbożowe i pszenżyto. W produkcji glo-balnej zwierzęcej główna zmiana to wzrost udziału mleka (z 11% w 2000 r. do
16,8% w 2006 r.) i żywca drobiowego (wzrost o 5,8%). Zmiany te dokonały się głównie kosztem spadku udziału żywca wieprzowego (spadek o 6,2%) i żywca wołowego (spadek o 4,1%). Zmiany w strukturze produkcji towarowej chara-kteryzował w tym czasie znaczny spadek udziału produkcji zwierzęcej, głównie żywca rzeźnego (o 12,7%) — w tym wołowego i wieprzowego.
Udział produkcji towarowej w produkcji globalnej (stopień towarowości) obniżył się z 62,3% w 1990 r. do 50,1% w 1995 r„ po czym wzrósł do 62,2% w 2002 r. i 70,5% w 2006 r. Oznacza to, że szybki wzrost stopnia towarowości rolnictwa nastąpił w latach 1995-2006 (z 50,1% do 70,5%). Wysokie tempo tego wzrostu wiązało się z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej (maj 2004 r.), co spowodowało wzrost eksportu produktów rolnych z Polski do kra-jów Europy Zachodniej i złagodzenie sytuacji w handlu produktami rolnymi w kraju.
Dominację produkcji zwierzęcej w produkcji towarowej rolnictwa odnoto-wano w województwie podlaskim (90%), warmińsko-mazurskim (77,3%) i wie-lkopolskim (76%). W województwie wiewie-lkopolskim na wysoki poziom tego
144 R o m a n Kulikowski
T a b e l a 1. Struktura produkcji globalnej i towarowej rolnictwa w Polsce w 2006 r.
Wyszczególnienie Produkcja globalna Produkcja towarowa Wyszczególnienie
wartość w min zł % wartość w min zł %
Polska o g ó ł e m 65 081,7 100,0 45 897,2 100,0 Produkcja roślinna 32 690,1 50,2 19 240,3 41,9 zboża 9 731,9 15,0 4 709,2 10,3 w tym: pszenica 3 481.7 5,4 2 504.0 5,5 żyto 1 144.7 1.8 648,8 1,4 jęczmień 1 430,1 2.2 533,9 1.2 ziemniaki 4 490,9 6,9 2 283,1 5,0 rośliny przemysłowe 3 779,6 5,8 3 638,4 7,9
w tym: buraki cukrowe 1 485,0 2,3 1 485,0 3,2
pozostałe 2 294,6 3,5 2 133,4 4.7 warzywa 4 378,4 6,7 3 085,1 6,7 owoce 3 689,8 5,7 3 004,8 6,5 pozostałe produkty 6 619,5 10,1 2 519,7 5,5 Produkcja zwierzęca 32 391,6 49,8 26 656,9 58,1 żywiec rzeźny 17 733,9 27,2 15941,1 34,7
w tym: bydło (z cielętami) 3 350,1 5.2 3 065,6 6,6
trzoda chlewna 9 877,1 15.2 8 580.7 18,7 owce 26,4 0.0 16.6 0.0 drób 4 252.8 6.5 4063,1 8,9
mleko krowie 10 916,9 16,8 8 304,2 18,1
jaja kurze 2 889,2 4,5 2 175,5 4,8
pozostała produkcja zwierzęca 851,6 1,3 236,1 0,5
Źródło: Rocznik Statystyczny GUS i obliczenia własne
udziału wpłynął intensywny rozwój chowu trzody chlewnej. Przewagą produkcji roślinnej w produkcji towarowej rolnictwa charakteryzowały się województwo dolnośląskie (58,3%) i pomorskie (50,4%).
W latach 90. pojawiło się zjawisko wycofywania się małych gospodarstw z produkcji rolnej. Według GUS w latach 1996-2002 liczba indywidualnych gospodarstw rolnych prowadzących działalność rolniczą zmniejszyła się o 212,6 tys. (12,4%). Powodem tego spadku było pogorszenie się makroekono-micznych warunków produkcji rolnej, polegające na szybszym wzroście cen artykułów kupowanych przez rolników na cele produkcji niż wzrost cen sprze-dawanych przez nich produktów rolnych. Po 1990 r. wystąpiły także trudności z eksportem żywności z Polski do krajów Europy Wschodniej, które z nawiązką zrównoważone zostały po 2004 r. wzrostem eksportu do krajów UE.