wyników badań
Zarejestrowany na stanowisku 10 w Torzymiu lityczny materiał narzutowy poddano oględzinom archeopetrograficznym, które miały na celu2: 1) rozpoznanie struktury (asortymentowej i
fre-kwencyjnej) narzutniaków fennoskandzkich za-legających na arach O-R. Polegało ono na oznaczeniu rodzaju surowca w odniesieniu do znakomitej większości głazów i otoczaków two-rzących ujawniony tam bruk polodowcowy (por.
uwagi niżej; ryc.10; fot. 2, 3 oraz 4-23),
2) wyselekcjonowanie spośród badanych skał na-rzutowych źródeł, czyli form identyfikowanych
Fot. 3. Torzym, pow. Sulęcin, woj. lubuskie, stan. 10 (AUT 14). Rozmieszczenie eratyków tworzących bruk morenowy in situ na arach P(19, 20) – Q (19, 20). Widok od strony południowej (fot. A. Romańska)
z obróbką i użytkowaniem na stanowisku lo-kalnego surowca kamiennego. Dokonano tego drogą oględzin wszystkich konkrecji skalnych odsłoniętych w obrębie tzw. warstwy na arach O – R, a także znalezionych w wypełniskach odkrytych tamże obiektów nieruchomych, tzw. jam (por. tab. 3; ryc. 10; fot. 2, 3).
W sumie badaniami objęto 15 711 konkrecji skalnych, z czego 15 447 egzemplarzy reprezen-tował materiał eratyczny w postaci naturalnych (tzn. pozbawionych jakichkolwiek śladów obróbki i/lub użytkowania) głazów i otoczaków zarejestro-wanych w obrębie warstwy oraz w wypełniskach tzw. jam, a 264 okazy to zabytki, wyodrębnione spośród ogółu kamieni narzutowych tworzących miejscowy bruk morenowy oraz eratyków znale-zionych w obiektach nieruchomych (por. tab. 3)3.
2Stosowne badania przeprowadził w terenie autor niniejszej pracy przy współudziale mgr D. Kruszony, w trakcie wielo-krotnych (na ogół kilkudniowych) przedsięwzięć badawczych realizowanych podczas prac wykopaliskowych na przedmioto-wym stanowisku, począwszy od października 2008 r. do lipca 2009 r. (por. P. Chachlikowski 2010b).
3Wydzielony w ten sposób zbiór wyrobów kamiennych będzie przedmiotem dalszych szczegółowych analiz kameralnych, uwzględniających kryteria: surowcowe, typologiczno-techniczne oraz funkcjonalne, a ich wyniki zostaną zaprezentowane
Surowce eratyczne zbadane na Pojezierzu Lubuskim 47 Wśród ogółu analizowanego materiału
era-tycznego stwierdzono 15 368 różnej wielkości bloków kamiennych (niekrzemiennych) oraz 79 surowych brył krzemienia (eratyki krzemien-ne wyłączono z niniejszej pracy). Zdecydowana przewaga narzutniaków skandynawskich, bo aż 13 643 z sumy 15 368 okazów, zalegała w obrę-bie tzw. warstwy, w formie zdeponowanego miej-scowo bruku morenowego, a tylko 1 725 kamieni odnotowano w wypełniskach obiektów nierucho-mych, wszystkie o gospodarczym przeznaczeniu (por. tab. 3; ryc. 10; fot. 2, 3).
Ogólne zestawienie surowców eratycznych objętych analizą archeopetrograficzną, tj. na-turalnych form narzutniaków fennoskandzkich (tzw. geofaktów) oraz wydzielonych spośród nich zabytków kamiennych (artefaktów) zarejestrowa-nych w obrębie poszczególzarejestrowa-nych jednostek eksplo-racji stanowiska 10 w Torzymiu, ujęto w tabeli 3.
Oznaczenia rodzaju surowca przeprowa-dzono dla wyselekcjonowanych gabarytowo ka-mieni eratycznych (por. rozdz. 2.) zebranych na arach: O18, O19, O20, P18, P19, P20, P21, Q19,
Q20, Q21, R20b, R 21 oraz znalezionych w obiek-cie 2 727 (por. tab. 3, 4; fot. 1-3, 4-23). Tym samym ekspertyzy archeopetrograficzne wykonano dla głazów i otoczaków zalegających na powierzchni 11,5 ara, przy całkowitym areale ich depozycji na blisko 12 arach (por. ryc. 9, 10; fot. 1-3). Na pod-stawie tego stwierdzamy, iż stosownymi bada-niami objęto zdecydowaną większość narzutnia-ków skandynawskich tworzących bruk morenowy na arach zbadanych w centralnej partii przedmio-towego stanowiska (por. ryc. 9, 10; tab. 3 i 4; fot. 2, 3, także fot. 4-23).
Ogółem przynależność rodzaju surowca okre-ślono w odniesieniu do 13 770 głazów i otocza-ków, co stanowi 89,60% z sumy 15 368 wszystkich eratyków kamiennych wydzielonych do oglę-dzin w tej części eksplorowanej przestrzeni stano-wiska4 (por. tab. 3, 4; fot. 2, 3 oraz 4-23). Można zatem uznać, iż zbadano wystarczająco liczebny zbiór materiału eratycznego, przy tym – co waż-ne – zebraważ-nego z nieomal całej powierzchni od-słoniętego tutaj bruku morenowego (por. uwagi wyżej). Dlatego też zaprezentowane niżej wyniki Tabela 3. Torzym, pow. Sulęcin, woj. lubuskie, stanowisko 10. Zestawienie surowców eratycznych objętych
analizą archeopetrograficzną Lokalizacja
Materiał eratyczny
(geofakty) Materiał zabytkowy (artefakty)a Razem
kamień krzemień
Ar O18 637 2 5 644
Ar O19 1 006 13 22 1 041
Ar O20 675 10 16 701
Ar P18 954 3 24 981
Ar P19 362 3 4 369
Ar P20 1 948 13 35 1 996
Ar P21 1 749 11 28 1 788
Ar Q19 156 – 4 160
Ar Q20 1 175 6 13 1 194
Ar Q21 2 705 6 61 2 772
Ar R20b 204 1 2 207
Ar R21 2 072 11 17 2 100
Ob. 2 727 127 – 7 134
Inne obiekty 1 598 – 26 1 624
Razem 15 368 79
264 15 711
15 447
Uwagi: a Zabytki kamienne wydzielone do dalszych, szczegółowych analiz gabinetowych, uwzględniających kryteria: su-rowcowe, typologiczno-techniczne oraz funkcjonalne.
4
Tabela 4. Torzym, pow. Sulęcin, woj. lubuskie, stanowisko 10. Struktura surowców eratycznych tworzących bruk morenowy w obrębie poszczególnych jednostek eksploracji
Surowiec Amfibolit Bazalt Diabaz Dioryt Gabro Gnejs Gnejs
biotytowy Granit Kwarcyt Piaskowiec
kwarcytowy Pegmatyt Porfir Sjenit Inne Razem
Ar O18 6 5 3 0 33 83 10 258 65 136 2 35 1 637
Ar O19 8 8 1 1 37 126 10 385 114 261 0 50 5 1 006
Ar O20 3 14 4 3 32 73 13 249 74 169 3 37 1 675
Ar P18 5 9 1 1 32 109 14 356 116 246 1 57 7 954
Ar P19 1 3 1 0 15 43 7 109 58 112 0 13 0 362
Ar P20 22 16 4 1 70 184 23 841 168 511 16 80 11 1a 1 948
Ar P21 17 12 1 2 55 151 15 802 167 441 2 76 8 1 749
Ar Q19 2 5 0 0 8 25 2 61 26 21 0 5 0 1b 156
Ar Q20 8 9 0 1 29 106 6 418 231 311 5 51 0 1 175
Ar Q21d 34 31 1 5 117 193 30 1 189 228 751 4 112 9 1c 2 705
Ar R20b 1 1 0 0 7 19 1 76 30 54 0 15 0 204
Ar R21e 17 15 2 3 86 197 25 869 328 425 13 80 12 2 072
Ob. 2727 2 1 0 0 6 17 5 41 18 34 0 3 127
Razem 126
0,92% 129
0,94% 18
0,13% 17
0,12% 527
3,83% 1 326
9,63% 161
1,17% 5 654
41,06% 1 623
11,79% 3 472
25,21% 46
0,33% 614
4,46% 54
0,39% 3
0,02% 13 770 100%
Uwagi: a Wapień. b Lidyt. c Wapień. d Uwzględniono materiał kamienny zarejestrowany w ramach skupisk nr V-IX. e Uwzględniono materiał kamienny zarejestrowany w ramach skupisk nr I-V oraz w obrębie sondażu.
Surowce eratyczne zbadane na Pojezierzu Lubuskim 49 ekspertyzy archeopetrograficznej przedstawiają
dostatecznie wyczerpującą charakterystykę asor-tymentu i frekwencji substancji litycznej skumu-lowanej na przedmiotowym stanowisku w gla-cjalnej przeszłości tego obszaru. Eksponowaną w niniejszej pracy charakterystykę narzutnia-ków fennoskandzkich odkrytych na stanowisku 10 w Torzymiu uznajemy zasadnie za wiarygodną i reprezentatywną.
Szczegółowe wyniki ekspertyzy petrograficz-nej skał narzutowych tworzących bruk morenowy na arach O (18, 19, 20), P (18, 19, 20, 21), Q (19, 20, 21), R (20b, 21) przedstawiono w tabeli 4. Charak-terystykę (udział procentowy) struktury asorty-mentowej i frekwencyjnej surowców eratycznych zbadanych na stanowisku zilustrowano wcześniej na rycinie 5 (por. rozdz. 1.). Całość kamiennego materiału narzutowego objętego oględzinami specjalistycznymi udokumentowano fotogra-ficznie z osobna dla wszystkich głazów i otocza-ków wybranych w obrębie poszczególnych jedno-stek eksploracji przedmiotowego stanowiska (P.
Chachlikowski 2010b). W niniejszej pracy
zapre-zentowano ledwie skromny wybór tej dokumen-tacji na fot. 4-23.
Wśród materiału narzutowego tworzącego re-siduum torzymskie wyróżniono ogółem 15 rodza-jów surowca – odmian litologicznych skał mag-mowych, metamorficznych oraz osadowych (por.
tab. 4; ryc. 5; fot. 4-23). Najliczniej były reprezen-towane: zdecydowanie dominujące eratyki granitu (41,06% z sumy 13 770 okazów), piaskowca kwar-cytowego (25,21%), kwarcytu (11,79%), oraz gnej-su (9,63%). W gnej-sumie stanowiły one 87,69 % wszyst-kich surowców eratycznych zdeponowanych na arach O-R (por. tab. 4, ryc. 5; fot. 4-23). Ustępo-wały im liczebnością głazy i otoczaki oznaczone jako porfir (4,46%) oraz gabro (3,83%). Relatywnie niższą frekwencję wśród pochodzącego stąd ma-teriału eratycznego stwierdzono wśród skał repre-zentowanych przez gnejs biotytowy (1,17%), ba-zalt (0,94%), amfibolit (0,92%), sjenit (0,39%) oraz pegmatyt (0,33%). Z kolei zdecydowanie najmniej licznie wystąpiły narzutniaki fennoskandzkie zaklasyfikowane do diabazu (0,13%) i diorytu (0,12%).
50 Rozdział 3
Fot. 4. Torzym, pow. Sulęcin, woj. lubuskie, stan. 10 (AUT 14). Kamienie eratyczne zbadane na arze O19 (fot. P. Chachlikowski)
Fot. 5. Torzym, pow. Sulęcin, woj. lubuskie, stan. 10 (AUT 14). Kamienie eratyczne zbadane na arze O19
Surowce eratyczne zbadane na Pojezierzu Lubuskim 51
Fot. 6. Torzym, pow. Sulęcin, woj. lubuskie, stan. 10 (AUT 14). Kamienie eratyczne zbadane na arze O20 (fot. P. Chachlikowski)
Fot. 7. Torzym, pow. Sulęcin, woj. lubuskie, stan. 10 (AUT 14). Kamienie eratyczne zbadane na arze O20
52 Rozdział 3
Fot. 8. Torzym, pow. Sulęcin, woj. lubuskie, stan. 10 (AUT 14). Kamienie eratyczne zbadane na arze P18 (fot. P. Chachlikowski)
Fot. 9. Torzym, pow. Sulęcin, woj. lubuskie, stan. 10 (AUT 14). Kamienie eratyczne zbadane na arze P18
Surowce eratyczne zbadane na Pojezierzu Lubuskim 53
Fot. 10. Torzym, pow. Sulęcin, woj. lubuskie, stan. 10 (AUT 14). Kamienie eratyczne zbadane na arze P18 (fot. P. Chachlikowski)
Fot. 11. Torzym, pow. Sulęcin, woj. lubuskie, stan. 10 (AUT 14). Kamienie eratyczne zbadane na arze P20
54 Rozdział 3
Fot. 12. Torzym, pow. Sulęcin, woj. lubuskie, stan. 10 (AUT 14). Kamienie eratyczne zbadane na arze P20 (fot. P. Chachlikowski)
Fot. 13. Torzym, pow. Sulęcin, woj. lubuskie, stan. 10 (AUT 14). Kamienie eratyczne zbadane na arze P21
Surowce eratyczne zbadane na Pojezierzu Lubuskim 55
Fot. 14. Torzym, pow. Sulęcin, woj. lubuskie, stan. 10 (AUT 14). Kamienie eratyczne zbadane na arze P21 (fot. P. Chachlikowski)
Fot. 15. Torzym, pow. Sulęcin, woj. lubuskie, stan. 10 (AUT 14). Kamienie eratyczne zbadane na arze P21
56 Rozdział 3
Fot. 16. Torzym, pow. Sulęcin, woj. lubuskie, stan. 10 (AUT 14). Kamienie eratyczne zbadane na arze Q20 (fot. P. Chachlikowski)
Fot.17. Torzym, pow. Sulęcin, woj. lubuskie, stan. 10 (AUT 14). Kamienie eratyczne zbadane na arze Q20
Surowce eratyczne zbadane na Pojezierzu Lubuskim 57
Fot. 18. Torzym, pow. Sulęcin, woj. lubuskie, stan. 10 (AUT 14). Kamienie eratyczne zbadane na arze Q21 (fot. P. Chachlikowski)
Fot. 19. Torzym, pow. Sulęcin, woj. lubuskie, stan. 10 (AUT 14). Kamienie eratyczne zbadane na arze Q21
58 Rozdział 3
Fot. 20. Torzym, pow. Sulęcin, woj. lubuskie, stan. 10 (AUT 14). Kamienie eratyczne zbadane na arze R21 (fot. P. Chachlikowski)
Fot. 21. Torzym, pow. Sulęcin, woj. lubuskie, stan. 10 (AUT 14). Kamienie eratyczne zbadane na arze R21
Surowce eratyczne zbadane na Pojezierzu Lubuskim 59
Fot. 22. Torzym, pow. Sulęcin, woj. lubuskie, stan. 10 (AUT 14). Kamienie eratyczne zbadane na arze R21 (fot. P. Chachlikowski)
Fot. 23. Torzym, pow. Sulęcin, woj. lubuskie, stan. 10 (AUT 14). Kamienie eratyczne zbadane na arze R21
60 Rozdział 4
Rozdział 4 Surowce eratyczne zbadane w rejonie Kujaw
J
eszcze do niedawna stan rozpoznania geo-logicznego Kujaw udaremniał dokonanie dokładniejszej charakterystyki lokalnych zaso-bów surowcowych tego obszaru – eratyków fen-noskandzkich, będących podstawowym źródłem surowców w wytwórczości kamieniarskiej wśród tych wielkodolinnych społeczności Niżu Polskie-go w pradziejach, a w węższej – interesującej nas – perspektywie czasowej: w dobie neoholoceńskiego odcinka epoki kamienia. Niedobór odpowiednich badań ograniczał do minimum dotychczasowe inicjatywy ujęcia struktury kujawskich skał na-rzutowych podejmowane z punktu widzenia oce-ny miejscowego potencjału skał polodowcowych w zaspokajaniu popytu na surowiec kamienny u ludności zamieszkującej w przeszłości rozpatry-wany mezoregion osadniczo-kulturowy (szerzej P.Chachlikowski 1997b, s. 141-145; por. także uwagi we Wstępie).
Prezentowana niżej cześć pracy podsumo-wuje wieloletnie badania autora nad kamien-nym rezerwuarem (asortymentem i frekwen-cją) surowców eratycznych zalegających na obszarze wschodniej części wielkodolinnego pasa międzyrzeczy Odry i Wisły – Kujaw. Wy-niki przeprowadzonych pod tym kątem licznych przedsięwzięć badawczych – prac terenowych1 oraz towarzyszących im opracowań kameral-nych2, uzasadniają już obecnie podjęcie bardziej wyczerpującego, a zarazem rzetelnego
1 Prowadzonych na obszarach pięciu powierzchni próbnych (ich delimitację przestrzenną, a także zasady, którymi kie-rowano się przy wyborze konkretnych obszarów do badań, omówiono szerzej w rozdz. 4.3.). Terenowy etap rzeczonych stu-diów wykonano m.in. w ramach trzech interdyscyplinarnych projektów badawczych realizowanych przez piszącego te słowa (szerzej omówionych we Wstępie), nadto pewien zakres terenowego etapu rzeczonego programu studiów był możliwy dzięki kilku indywidualnym przedsięwzięciom badawczym przeprowadzonych przez autora przedkładanej pracy.
2 Obejmujących m.in. specjalistyczne ekspertyzy uzupełniające, ewentualnie korygujące oznaczenia surowcowe próbek skał eratycznych pobranych w terenie (por uwagi w rozdz. 2.). Oprócz tego informacje o bieżących wynikach tych studiów au-tor zawarł w maszynopisach kilku opracowań specjalistycznych (P. Chachlikowski 2002; 2011, por. także P. Chachlikowski 2010b) oraz relacjonował na licznych otwartych zebraniach naukowych Zakładu Prahistorii Polski Instytutu Prahistorii UAM w Poznaniu. Referował je także na forum kilku – ogólnopolskich i międzynarodowych – konferencji z udziałem archeolo-gów i geoloarcheolo-gów z kraju i zagranicy (m.in. z Austrii, Czech, Niemiec, Słowacji), które odbyły się w Poznaniu, we Wrocławiu
wienia narzutniaków fennoskandzkich dostęp-nych w rejonie kujawskiej części pasa pojezie-rzy wielkopolskich – Niżu Polskiego. Rezultaty rzeczonych badań umożliwiają nie tylko ogólną charakterystykę frekwencyjną i asortymentową surowców eratycznych występujących na Kuja-wach (por. rozdz. 4.) czy też – w węższym odnie-sieniu przestrzennym – na terenach wytypowa-nych w ich rejonie powierzchni próbwytypowa-nych (por.
rozdz. 4.1. i 4.3.), lecz także dostatecznie uzasad-niają próbę wieloaspektowego oszacowania tych lokalnych zasobów surowca kamiennego, czego podjąłem się w dalszych częściach prezentowa-nego rozdziału (por. rozdz. 4.5.) oraz – bardziej szczegółowo – w kolejnych rozdziałach niniejszej pracy (por. rozdz. 5., 6. i 7.).