Kontekst przyrodniczy wyboru powierzchni próbnych

Przystępując do badań nad kamiennymi su-rowcami eratycznymi zalegającymi na obszarze wschodniej części wielkodolinnego pasa Niżu Polskiego, przyjęto założenie, iż stosownym pro-gramem prac terenowych należy objąć w pierw-szej kolejności tereny z natury obfitujące w polo-dowcowy materiał skalny. Oprócz tego uznano, iż powinny to być obszary o stosunkowo dogodnej

70 Rozdział 4

dostępności do tych naturalnych zasobów litycz-nych w przeszłości. Chodziło mianowicie o tereny, na których określone procesy (głównie erozja póź-noglacjalna i denudacja postglacjalna, w szczegól-ności morfogeneza neoholoceńska – por. uwagi w rozdz. 4.2.) doprowadziły do odsłonięcia osa-dów polodowcowych (na ogół glin glacjalnych) za-sobnych w głazy i otoczaki narzutowe, umożliwia-jących podjęcie ich eksploatacji¹¹.

Rekonesans takich potencjalnie dostępnych obszarów naturalnych nagromadzeń skał era-tycznych oraz rozpoznanie – w odniesieniu do części z nich – struktury asortymentowej i fre-kwencyjnej wśród niżowych narzutniaków fen-noskandzkich, były możliwe dzięki przeprowa-dzeniu odpowiednich, tj. ukierunkowanych na ten problem, interdyscyplinarnych prac tereno-wych oraz towarzyszących im ekspertyz i opra-cowań kameralnych (por. uwagi wprowadzające do rozdz. 4., także Wstęp oraz rozdz. 2.). Program takich badań w odniesieniu do rejonu Kujaw sfor-mułowano już w połowie lat 90. XX w. i jest on kontynuowany do chwili obecnej. Zakres sto-sownych przedsięwzięć badawczych dotyczył penetracji powierzchniowej w rejonach wytypo-wanych powierzchni próbnych oraz rozpoznania składu petrograficznego pozyskanych tą drogą prób skał eratycznych zalegających w okolicach wskazanych obszarów diagnostycznych (por. tak-że uwagi w rozdz. 4.1.).

Jak wspomniano wyżej, program studiów nad archeogeologią wielkodolinnej części Niżu Pol-skiego, a dokładniej nad zasobami surowców ka-miennych współcześnie występującymi na tere-nach jego wschodniego, tj. kujawskiego członu, obejmował zwiad terenowy prowadzony celem rozpoznania głazów i otoczaków narzutowych zalegających powierzchniowo w okolicach wyty-powanych obszarów próbnych. Prace w terenie polegały na poszukiwaniu oraz ewidencji miejsc antropogenicznych nagromadzeń materiału era-tycznego, rozpoznawanych w postaci pryzm tzw. kamieni polnych, czyli różnej wielkości blo-ków skalnych zebranych przez rolniblo-ków z

okolicz-nych pól uprawokolicz-nych i usypaokolicz-nych w hałdy (szerzej por. uwagi w rozdz. 1.). Równolegle prowadzono ekspertyzy litologiczne dla prób eratyków wy-dzielonych do dalszych badań z niektórych sto-sów kamieni zinwentaryzowanych w trakcie prac polowych. W efekcie tych prac z owych licznie rejestrowanych w terenie hałd kamieni, dziesięć wytypowano do szczegółowych oględzin arche-opetrograficznych, uwzględniających wcześniej omówione (por. rozdz. 2.) kryteria delimitacji próby (surowcowe, gabarytowe, liczebności), przy jednoczesnym zachowaniu warunków wymaga-nych dla poprawwymaga-nych oznaczeń petrograficzwymaga-nych wydzielonego tą drogą materiału litycznego, czyli wykonywanych zawsze na świeżym przełamie ska-ły (por. fot. 24, 25).

W ramach realizacji wzmiankowanego wyżej programu badań terenowych spenetrowano po-wierzchniowo okolice usytuowane w obrębie Wy-soczyzny Kujawskiej (tworzące tzw. wysoczyzno-we powierzchnie próbne) oraz obszar położony we wschodniej części Pojezierza Gnieźnieńskiego (tworzący tzw. pojezierny obszar diagnostycz-ny). W sumie prospekcją terenową objęto pięć kujawskich powierzchni próbnych. W obrębie strefy wysoczyznowej badania przeprowadzono na czterech takich obszarach (por. ryc. 13-17, tak-że ryc. 11 i 12 w rozdz. 4.1.), natomiast w strefie pojeziernej do penetracji wydzielono pojedynczy obszar diagnostyczny, umiejscowiony w okolicach Jeziora Kamienieckiego, styczny z zachodnim skrajem Wysoczyzny Kujawskiej (por. ryc. 18, tak-że ryc. 11 i 12 w rozdz. 4.1.).

Zasięg przestrzenny rekonesansu terenowe-go – powierzchniowej lustracji kujawskich po-wierzchni próbnych (położonych w obu strefach, tj. wysoczyznowej i pojeziernej), z uwzględnie-niem lokalizacji wytypowanych do oględzin arche-opetrograficznych pryzm tzw. kamieni polnych, ujęto dla każdego z badanych obszarów z osob-na osob-na ryciosob-nach 13-18. Przykłady stosów eraty-ków fennoskandzkich, z których wybrano próby skał narzutowych do ekspertyzy specjalistycznej ilustruje wybór fotografii (fot. 26-32).

11 Warto zauważyć, iż rejonami z natury obfitującymi w nagromadzenia narzutniaków są m.in. tzw. residua morenowe, czyli fragmenty przemytej moreny występujące w obrębie erozyjnych dolin glacjalnych (jak np. Kotliny Toruńsko-Bydgoskiej czy Tążyny-Kanału Parchańskiego i Bachorzy) oraz przylegające do nich odsłonięte krawędzie wysoczyzn. W ujawnianiu na-turalnych nagromadzeń eratyków sprzyjały takie procesy jak np. erozja roztopowa, deszczowa, wykroty drzew i inne (por.

np. C. Embleton, J. Thornes red. 1985, s. 158-218, 248-347; R. Galon 1967, s. 143-161; M. Klimaszewski 1978, s. 194-406, 630-740; M. Książkiewicz 1979, s. 73-194; L. Roszko 1968, s. 85-91; L. Starkel 1977; także J. Lech 1981b, s. 26-30; P. Bobrowski,

Surowce eratyczne zbadane w rejonie Kujaw 71

Fot. 24. Oględziny archeopetrograficzne eratyków tworzących pryzmę kamieni zebranych w okolicach Kamieńca, gm. Trzemeszno, woj. wielkopolskie (Fot. M. Chachlikowska)

Fot. 25. Oględziny archeopetrograficzne eratyków tworzących pryzmę kamieni zebranych w okolicach Plebanki,

72 Rozdział 4

I tak w obrębie Wysoczyzny Kujawskiej spene-trowano obszary – powierzchnie próbne, rozcią-gające się w okolicach:

− północnego skraju Wysoczyzny przylegającego bezpośrednio do Kotliny Toruńsko-Bydgoskiej, tj. teren położony w pasie (długości 15 km i sze-rokości od 1,5 do 2,5 km) między miejscowo-ściami: Gniewkówiec – Broniewo – Budziaki – Rojewo – Płonkowo (por. ryc. 13); w rejonie tym wydzielono do ekspertyzy archeopetro-graficznej dwie pryzmy tzw. kamieni polnych, usypane w pobliżu Gniewkówca, gm. Złotniki Kujawskie (próba nr 3) i Rojewa, gm. loco (pró-ba nr 9 – por. fot. 26).

− północno-wschodniej części Wysoczyzny Ku-jawskiej, obejmującej rejon zlewni środkowej Tążyny, gdzie spenetrowano teren umiejsco-wiony w pasie (długości 9 km i szerokości od 1,5 do 2,0 km) pomiędzy miejscowościami: Wa-rzyn – Kijewo – Kawęczyn – Grabie – Opoki (por. ryc. 14); skąd do oględzin specjalistycz-nych wydzielono pryzmę eratyków w Kijewie, gm. Gniewkowo (próba nr 5), oraz południowy brzeg wnętrza wysoczyzny styczny ze środko-wym odcinkiem erozyjnej Doliny Parchańskiej (zwanej także doliną rzeki Tążyny – Kanału Parchańskiego) leżący w pasie (długości ok.

8 km i szerokości od 1,5 do 2 km) między miej-scowościami: Wonorze – Brudnia – Stano-min – Wola Stanomińska – Mleczkowo – Brud-nia (por. ryc. 15); w tym rejonie do ekspertyzy wytypowano usypisko kamieni narzutowych nieopodal Stanomina, gm. Dąbrowa Biskupia (próba nr 11 – por. fot. 27).

− południowego obrzeża wnętrza wysoczyzny przylegającego do środkowego biegu erozyjnej doliny Bachorzy, uznane za reprezentatyw-ne dla obszaru zlewni środkowej Bachorzy, tj. tereny rozciągające się w pasie (długości ok.

10,5 km i szerokości od 1,5 do 2,0 km) między miejscowościami: Sędzin – Kuczkowo – Ba-chorza – Lepsze (por. ryc. 16), gdzie do

ba-dań specjalistycznych wydzielono stosy na-rzutniaków nagromadzone w Sędzinie (próba nr 10) i Woli Bachornej (próba nr 13 – por.

fot. 28), oba położone w granicach gminy Za-krzewo.

Osobnym programem badań terenowych, uwzględniających jednak aspekt oceny lokalnego rezerwuaru skał narzutowych, objęto fragment południowego skraju Wysoczyzny Kujawskiej rozciągającego się wokół Pagórków Radziejow-skich. Penetrację tych terenów przeprowadzono w ramach szerszej akcji powierzchniowej wery-fikacji kopalnych reliktów osadnictwa pradzie-jowego utrwalonego w okolicach rozciągających się w promieniu 5 km wokół późnoneolitycznego kompleksu osadniczego rozpoznanego w rejonie Wzgórza Prokopiaka w Opatowicach, gm. Radzie-jów Kujawski (np. L. Gabałówna 1960; A. Kośko, M. Szmyt 1993; 2006, w szczególności s.15-25;

2007a; 2007b; M. Rybicka 1995, s. 41-138; T. Wi-ślański 1966, s.183-186; szerzej por. rozdz. 4.3.2.)¹². Spośród licznych pryzm tzw. kamieni polnych zinwentaryzowanych w sąsiedztwie Wzgórza Pro-kopiaka do ekspertyzy archeolitologicznej wyty-powano dwie pryzmy eratyków (por. ryc. 17), któ-re zostały usypane w pobliżu Nasiłowa, gm. Bytoń (próba nr 6 – por. fot. 29) oraz w Plebance, gm. Ra-dziejów Kujawski (próba nr 8 – por. fot. 30).

Z kolei na obszarze wschodniej części Pojezie-rza Gnieźnieńskiego penetracją powierzchniową objęto zachodni skraj wysoczyzny bezpośrednio przylegający do rynny Jeziora Kamienieckiego. Tu-taj przebadano tereny położone w pasie (długo-ści 8 km i szeroko(długo-ści od 1,5 do 2 km) pomiędzy miejscowościami: Miława – Kamieniec – Kamio-nek – Łosośniki (por. ryc. 18), z których do badań wydzielono dwa usypiska narzutniaków fenno-skandzkich. Jedno z nich nagromadzono w okoli-cy miejscowości Dysiek (próba nr 2 – por. fot. 31), a kolejne usypano w Kamieńcu (próba nr 4 – por.

fot. 32); obie pryzmy były położone w granicach gminy Trzemeszno.

12 Weryfikacyjne badania powierzchniowe na terenach wokół Wzgórza Prokopiaka wykonano w ramach realizacji Gran-tu Nr N N109 208940, pt.: Kontekst środowiskowy, gospodarczo-społeczny oraz komunikacyjno-obrzędowy późnoneolityczne-go centrum osadniczepóźnoneolityczne-go na Wzgórzu Prokopiaka. IV–III tysiąclecie przed Chrystusem. Rzeczone prace w terenie prowadziła mgr D. Żurkiewicz, a całość badań koordynował prof. dr hab. A. Kośko, którym tą drogą dziękuję za udostępnienie dokumen-tacji polowej archiwizującej m.in. lokalizację współczesnych nienaturalnych nagromadzeń skał narzutowych (czyli tzw. pryzm kamieni polnych) występujących w okolicach objętych powtórną penetracją powierzchniową. Dzięki temu możliwe było po-minięcie etapu poszukiwań oraz ewidencji miejsc usypania pryzm narzutniaków w tych w rejonach, w tym przypadku bowiem prace terenowe skoncentrowano wyłącznie na wyborze odpowiednich stosów kamieni do badań, a następnie – na pobraniu

Surowce eratyczne zbadane w rejonie Kujaw 73

Ryc. 13. Zasięg penetracji powierzchniowej surowców eratycznych na terenie północnego skraju Wysoczyzny Kujawskiej przylegającej do Kotliny Toruńskiej z uwzględnieniem lokalizacji wytypowanych do badań pryzm

tzw. kamieni polnych. Legenda: 1 – pryzmy tzw. kamieni polnych, 2 – zasięg penetracji powierzchniowej

Fot. 26. Pryzma kamieni eratycznych zebranych w okolicach Rojewa, gm. loco, woj. kujawsko-pomorskie

74 Rozdział 4

Ryc. 14. Zasięg penetracji powierzchniowej surowców eratycznych na terenie północno-wschodniego brzegu wysoczyzny przylegającej do środkowego odcinka doliny Tążyny z uwzględnieniem lokalizacji wytypowanej do badań pryzmy tzw. kamieni polnych. Legenda: 1 – pryzma tzw. kamieni polnych, 2 – zasięg penetracji

powierzchniowej

Ryc. 15. Zasięg penetracji powierzchniowej surowców eratycznych na terenie południowego brzegu wnętrza wysoczyzny przylegającej do środkowego odcinka doliny Tążyny z uwzględnieniem lokalizacji wytypowanej

do badań pryzmy tzw. kamieni polnych. Legenda: 1 – pryzma tzw. kamieni polnych, 2 – zasięg penetracji

Surowce eratyczne zbadane w rejonie Kujaw 75

Fot. 27. Pryzma kamieni eratycznych zebranych w okolicach Stanomina, gm. Dąbrowa Biskupia, woj. kujawsko--pomorskie (fot. P. Chachlikowski)

Ryc. 16. Zasięg penetracji powierzchniowej surowców eratycznych na terenie południowego brzegu wnętrza wysoczyzny przylegającego do środkowego odcinka doliny Bachorzy z uwzględnieniem lokalizacji wytypowanych

do badań pryzm tzw. kamieni polnych.

Legenda: 1 – pryzmy tzw. kamieni polnych, 2 – zasięg penetracji powierzchniowej

76 Rozdział 4

Fot. 28. Pryzma kamieni eratycznych zebranych w okolicach Woli Bachornej, gm. Zakrzewo, woj. kujawsko- -pomorskie (fot. P. Chachlikowski)

Ryc. 17. Zasięg penetracji powierzchniowej surowców eratycznych na terenie południowego skraju Wysoczyzny Kujawskiej z uwzględnieniem lokalizacji wytypowanych do badań pryzm tzw. kamieni polnych.

Surowce eratyczne zbadane w rejonie Kujaw 77

Fot. 29. Pryzma kamieni eratycznych zebranych w okolicach Nasiłowa, gm. Bytoń, woj. kujawsko-pomorskie (fot. P. Chachlikowski)

Fot. 30. Pryzma kamieni eratycznych zebranych w okolicach Plebanki, gm. Radziejów Kujawski, woj.

kujawsko-78 Rozdział 4

Ryc. 18. Zasięg penetracji powierzchniowej surowców eratycznych na terenie wschodniej części Pojezierza Gnieźnieńskiego z uwzględnieniem lokalizacji wytypowanych do badań pryzm tzw. kamieni polnych.

Legenda: 1 – pryzmy tzw. kamieni polnych, 2 – zasięg penetracji powierzchniowej

Fot. 31. Pryzma kamieni eratycznych zebranych w okolicach Dysieka, gm. Trzemeszno, woj. wielkopolskie

Surowce eratyczne zbadane w rejonie Kujaw 79

Podsumowując, próby narzutniaków pobrane z usypisk tzw. kamieni polnych w Gniewkówcu i Rojewie (tj. próby nr 3 i 9) uważamy za reprezen-tatywne dla zasobów surowcowych dostępnych na terenach północnego skraju Wysoczyzny Ku-jawskiej. Z kolei próby wyselekcjonowane ze sto-sów kamieni usypanych w Kijewie oraz nieopodal Stanomina (próby nr 5 i 11) traktujemy jako typo-we dla rezerwuaru eratyków występujących na ob-szarze zlewni środkowej Tążyny, a głazy i otocza-ki zebrane w okolicach Sędzina i Woli Bachornej (próby nr 10 i 13) – dla terenów zlewni środkowej Bachorzy. Wreszcie próby wybrane z pryzm ka-mieni nagromadzonych z pól w pobliżu Nasiłowa i Plebanki (próby nr 6 i 8) charakteryzują struk-turę surowców skalnych osiągalnych w osadach glacjalnych południowej rubieży Wysoczyzny Ku-jawskiej (por. rozdz. 4.3.2., także rozdz. 7.).

Usytuowanie omówionych wyżej obszarów – ku-jawskich powierzchni próbnych, wytypowanych do badań w celu oszacowania lokalnych zasobów skał eratycznych względem rozpatrywanych w pracy rejonów późnoneolitycznych koncentracji osadni-czych – omówiono w kolejnej części rozdziału.

Fot. 32. Pryzma kamieni eratycznych zebranych w okolicach Kamieńca, gm. Trzemeszno, woj. wielkopolskie (fot. P. Chachlikowski)

4.3.2. Kontekst osadniczo-kulturowy