Bruki morenowe znad Jeziora Pakoskiego

Zanim przejdziemy do omówienia wyni-ków badań informujących o strukturze skał era-tycznych w próbach kamieni pobranych w rejo-nie wschodrejo-niej części wielkodolinnego pasa Niżu Polskiego, a dokładniej charakteryzujących zasób surowców występujących na terenach kujawskich powierzchni próbnych (por. rozdz. 4.5.), należy przedstawić – przynajmniej w ogólnym ujęciu – kontekst kulturowy oraz funkcjonalny bruków mo-renowych znad Jeziora Pakoskiego, odkrytych na stanowisku 56 w Strzelcach-Krzyżannie (por.

rozdz. 1., 4.1., 4.3.2.). Potrzebę anonsowanego przedsięwzięcia uzasadnia dostatecznie fakt, iż

98 Rozdział 4

eratyki wyselekcjonowane spośród głazów i oto-czaków tworzących miejscowe tzw. bruki kamien-ne polodowcowe, reprezentują jedną z trzech prób wykorzystanych w niniejszej pracy w celu oszaco-wania struktury surowców litycznych dostępnych w rejonie wschodniej części Pojezierza Gnieźnień-skiego, a ściślej – na terenach jej pogranicza z za-chodnim krańcem Wysoczyzny Kujawskiej (por.

tab. 2. w rozdz. 1., tab. 6 i 8 w rozdz. 4.5. oraz ryc.

2 i 3 w rozdz. 1, ryc. 11 i 12 w rozdz. 4.1. i ryc. 23 w rozdz. 4.3.2.).

Bliższego komentarza wymaga w tym miejscu pozycja taksonomiczno-chronologiczna oraz cho-rologiczna, a w szczególności identyfikacja funk-cjonalna kopalnych reliktów osadnictwa utrwalo-nego w przeszłości na przedmiotowym stanowisku.

Zarejestrowane w Strzelcach-Krzyżannie pozosta-łości, łączone z górnictwem surowca kamiennego pozyskiwanego spośród nagromadzonych tutaj (w formie bruków morenowych) bloków skalnych, dodatkowo przekonują o słuszności nawet cząst-kowej prezentacji pochodzących stąd źródeł³⁴.

Bruki morenowe znad Jeziora Pakoskiego od-kryto w trakcie wykopalisk osiedli środkowone-olitycznych ugrupowań kultury pucharów lejko-watych z fazy I (lub KPL -s1b)³⁵, założonych przez

tę ludność na stanowisku 56 w Strzelcach-Krzy-żannie, gm. Mogilno, woj. kujawsko-pomorskie (por. ryc. ryc. 11 i 12 w rozdz. 4.1. oraz ryc. 23 w rozdz. 4.3.2.)³⁶. Uzasadnieniem proponowa-nego usytuowania chronologiczproponowa-nego tutejszego osadnictwa kultury pucharów lejkowatych w ra-mach czasu względnego (tj. periodyzacji konwen-cjonalnej centralnokujawskiej aglomeracji KPL), są cechy technologiczno-stylistyczne ceramiki naczyniowej, które pozwalają synchronizować pochodzące stąd naczynia z KPL-s1 (datowa-nej na lata 4400-3800/3700 cal BC – S. Rzepecki 2004, s. 102), a dokładniej z jej młodszym roz-wojowo odcinkiem, tj. KPL-s1b (L. Czerniak, S. Rzepecki 2013; S. Rzepecki 2004, s. 46)³⁷. Na-tomiast chronologię bezwzględną pucharowego etapu zagospodarowania stanowiska 56 w Strzel-cach-Krzyżannie należy odnieść do okresu lat 4000-3800/3700 cal. BC (L. Czerniak, S. Rzepecki 2013; S. Rzepecki 2004, tab. 18, s. 102), a dokład-niej – na podstawie serii oznaczeń radiowęglo-wych dwóch tutejszych jam (obiekty: A6 i B1, por.

ryc. 26) – na lata 3800-3700 cal. BC³⁸.

Przedmiotowe stanowisko jest położo-ne w specyficzpołożo-nej (nierozpoznapołożo-nej dotąd sze-rzej) strefie krajobrazowej. Wyjątkowość

lokali-34 Ogół materiałów źródłowych pozyskanych w trakcie wykopalisk stanowiska 56 w Strzelcach-Krzyżannie omówiono szerzej w kilku odrębnych publikacjach składających się na kolejną – przygotowywaną do druku – trzecią część III tomu Ar-cheologiczne badania ratownicze wzdłuż trasy gazociągu tranzytowego, podsumowującego efekty ratowniczych przedsięwzięć badawczych na trasie budowy kujawskiego odcinka gazociągu tranzytowego Jamał – Europa Zachodnia (por. P. Chachlikowski 2013b; L. Czerniak, S. Rzepecki 2013; por. także L. Domańska 1995).

35 Na podstawie wyników analiz (statystycznych) zdobnictwa ceramiki naczyniowej łączonej ze środkowoneolitycznym okresem rozwoju kujawskich społeczności KPL, w miejsce dotychczasowych jednostek taksonomicznych (faz): I, IIA-B i IIIA (por. A. Kośko 1981; L. Czerniak, A. Kośko 1993; L. Czerniak 1994) zaproponowano podział na pięć grup: KPL-s1-5 (szerzej por. S. Rzepecki 2004, s. 43n).

36 Przedmiotowe stanowisko odkryto w maju 1994 r. w efekcie badań powierzchniowych mających za zadanie rozpoznanie potencjalnych zagrożeń substancji zabytkowej na terenach pozostających w kolizji z przebiegiem budowy kujawskiego odcinka gazociągu tranzytowego Jamał – Europa Zachodnia. Ratownicze badania wykopaliskowe zostały przeprowadzone przez Eks-pedycję Archeologiczną „Gazprojekt” Instytutu Archeologii i Etnologii PAN Oddział w Poznaniu w latach 1995-1996, 1998.

Całość prac koordynował prof. dr hab. L. Czerniak. Eksploracją stanowiska w roku 1996 (w okresie od 15 czerwca do 15 lip-ca) kierował autor niniejszej pracy (P. Chachlikowski 2013b; L. Czerniak, S. Rzepecki 2013). Celem prac wykopaliskowych było rozpoznanie charakteru i chronologii osadnictwa kultury wczesnopucharowej w pasie kolizji z trasą gazociągu tranzytowego, tj. w północnej części zasięgu stanowiska (por. ryc. 25).

37 Warto odnotować w tym miejscu, iż materiały ceramiczne ze Strzelec-Krzyżanny stanowią dobrze udokumentowany przykład polilinearyzmu rozwoju niżowych ugrupowań KPL. W przypadku kujawskich społeczności pucharowych z doby środkowoneolitycznego etapu ich rozwoju stan ten rozpoznano początkowo dla fazy IIIA (D. Prinke 1988), następnie dla fazy IIB (L. Czerniak, A. Kośko 1993) oraz I-IIIA (L. Czerniak 1994). Pogląd ów został szerzej rozbudowany w pracy S. Rzepeckiego (S. Rzepecki 2004), w której autor wyróżnionym taksonom-grupom (KPL-s1-5) przypisuje znaczenie przede wszystkim gene-tyczne – a nie chronologiczne.

38 Bardzo kontrowersyjną kwestią jest datowanie bezwzględne wczesnopucharowego osadnictwa na stanowisku 56. Otóż chronologię tę ustalono na podstawie czterech dat radiowęglowych (L. Czerniak, S. Rzepecki 2013). W sumie tworzą one serię oznaczeń, których wiarygodność nie może być podważana, tymczasem – w świetle obowiązującej wiedzy (L. Czerniak 1994;

L. Czerniak, A. Kośko 1993; por. też S. Rzepecki 2004) – daty te powinny być starsze przynajmniej o 200 radiowęglowych

Surowce eratyczne zbadane w rejonie Kujaw 99 zacji zarejestrowanych tutaj reliktów osadnictwa

wczesnopucharowego polega na tym, iż jest ono usytuowane w miejscu rzadko spotykanym jak na ten okres neolitu³⁹. Tutejsze osiedla umiejsco-wiono bowiem na wysoczyźnie, wprawdzie bli-sko krawędzi rozległej i głębokiej doliny Noteci (tworzącej w tym miejscu jeziorne rozlewisko, tj. Jezioro Pakoskie), za to znacząco wywyższo-nej w stosunku do dna tej doliny⁴⁰ (por. ryc. 23 w rozdz. 4.3.2., ryc. 25).

Zbadane na stanowisku 56 w Strzelcach-Krzy-żannie relikty niewielkich osiedli zostały założone przez wczesnopucharowe grupy ludności na bar-dzo wysokiej krawędzi rynny Jeziora Pakoskiego, w obrębie rozległego spłaszczenia terenu ukształ-towanego w formie cypla przylegającego do brze-gu wysoczyzny (por. ryc. 23 w rozdz. 4.3.2., ryc.

25). W rejonie stanowiska występują gleby bieli-cowe na podłożu piaszczystym, a w części zachod-niej – najwyżej położonej – piaszczysto-glinia-stym. W najbliższym jego otoczeniu brak dostępu do wody – od obecnej linii brzegowej dzieli je 600 m, natomiast przypuszczalnie możliwe do wy-korzystania (w okresie atlantyckim) zastoiskowe oczko wodne znajdowało się około 300 m na

po-łudniowy-zachód od tutejszych osiedli kultury pu-charów lejkowatych.

Pozostałości warstwy kamienionośnej, czyli bruków morenowych, najlepiej udokumentowa-no w obrębie wykopów zbadanych w najwyżej położonej, tj. zachodniej i północno-zachodniej partii stanowiska (eksplorowanej w ramach od-cinków A, B, C i – częściowo – D), obejmującej południowo-wschodnią krawędź kulminacji ba-danej formy terenu⁴¹ (por. ryc. 25 i 26). Zróżni-cowane gabarytowo konkrecje skalne zalegały na niemalże całej powierzchni zbadanej prze-strzeni stanowiska (por. ryc. 26). Jednakże areału zajmowanego przez bruki kamienne w ramach naturalnego układu warstw stanowiska nie spo-sób było dokładnie określić – głównie z uwagi na charakter prowadzonych prac wykopalisko-wych (realizowanych w ramach tzw. inwestycji liniowej, o z  góry narzuconym ograniczonym zasięgu przestrzennym)⁴², a także z racji zaawan-sowanej dewastacji agrotechnicznej stratygrafii stanowiska (zwłaszcza w jego najwyższej poło-żonych partiach), spowodowanej płytkim zale-ganiem w tych miejscach bruków kamiennych⁴³. Pomimo to, na podstawie obserwacji

dystrybu-(tj. w ramach fazy IIIA, według obowiązującej systematyki konwencjonalnej rozwoju KPL na Kujawach). Jednak liczba dat radiowęglowych, ich stosunkowo zbieżny charakter oraz renoma laboratoriów wykluczają możliwość pomyłki (L. Czerniak, S. Rzepecki 2013). W sumie zsumowany zakres największych prawdopodobieństw wszystkich uzyskanych dla stanowiska 56 oznaczeń C14 pozwala datować etap pucharowej jego eksploatacji na lata 3800-3700 cal. BC.

39 Właśnie owa wyjątkowość położenia stanowiska zdecydowała o jego zakwalifikowaniu do badań wykopaliskowych, ponieważ na powierzchni przeważał materiał skalny z ujawnionego na powierzchni bruku morenowego, podczas gdy materiał kulturowy wystąpił w zdecydowanie mniejszej liczbie – zarejestrowano zaledwie kilka, przy tym stosunkowo drobnych ułam-ków naczyń kultury pucharów lejkowatych, których nie można było datować dokładniej (tj. w ramach periodyzacji konwen-cjonalnej rozwoju kujawskiej KPL).

40 Na dnie oraz w dolnych partiach stoków tej doliny występują mniej więcej współczesne osadnictwu środkowoneolitycz-nej KPL formy zasiedlenia społeczności kultury późśrodkowoneolitycz-nej ceramiki wstęgowej (dalej w przypisach: KPCW), jak np. lepiej zbadana (w ramach wspomnianych już prac eksploracyjnych na trasie budowy gazociągu tranzytowego) osada tej ludności w Rzadkwi-niu, położona na przeciwległym brzegu Noteci, dokładnie naprzeciwko omawianego stanowiska 56 w Strzelcach-Krzyżannie (L. Czerniak, S. Rzepecki 2013; por. także dalsze uwagi w niniejszej części rozdziału).

41 Wyjątkowo duże nagromadzenie narzutniaków na powierzchni stanowiska 56, a także w jego bezpośrednim otoczeniu, niespotykane w obrębie równie dobrze spenetrowanych form terenowych najbliższej okolicy, pozwalały sądzić o istnieniu tutaj wtórnego złoża eratyków, zalegającego w formie bruku kamiennego in situ. Do takiego wniosku skłaniały także oględziny cech morfologicznych części głazów i otoczaków, a w szczególności okazów, u których zidentyfikowano obecność płasko ściętych, wygładzonych płaszczyzn, niekiedy posiadających wyraźnie czytelne rysy, czyli tzw. wygłady (P. Chachlikowski 2013b). Cha-rakter ukształtowania powierzchni niektórych narzutniaków (powstałej wskutek tarcia materiału kamiennego o podłoże pod-czas transportu lodowcowego) zdradza glacjalną genezę bruków (por. np. C. Embleton, J. Thornes 1985, s. 311-332; M. Klima-szewski 1978, s. 652-658; M. Książkiewicz 1979, s. 209-210).

42 Prace eksploracyjne prowadzono zasadniczo w pasie kolizji o szerokości 13 m, z kilkoma niewielkimi poszerzeniami mającymi na celu pełne odsłonięcie obiektów nieruchomych zlokalizowanych przy ścianach wykopów (por. ryc. 25 i 26).

43 W szczególności objęła ona eratyki zalegające w warstwie przypowierzchniowej (na powierzchni humusu, w jego wnę-trzu i płytko pod nim). Należy sądzić, iż w naturalnym układzie stratygraficznym stopień nasycenia stanowiska 56 eratykami był znacznie wyższy aniżeli w trakcie badań. Główną przyczyną dewastacji układów zalegania skał narzutowych, nie pomija-jąc środkowoneolitycznej działalności wydobywczej, była intensywna kultywacja pola, przejawiapomija-jąca się m.in. wyorywaniem

100 Rozdział 4

cji przestrzennej bloków skalnych z ujawnione-go na powierzchni gruntu bruku morenoweujawnione-go, należy przypuszczać, iż w pierwotnym układzie stratygraficznym stanowiska, naturalne nagro-madzenia kamiennego materiału polodowcowe-go – w postaci warstwy kamienionośnej in situ, pokrywały całą przestrzeń jego piaszczysto-gli-niastego podłoża, ujawnionego w najwyżej poło-żonych partiach badanej formy terenu (por. ryc.

25). Zasięg względnie zwartego rozmieszczenia kamieni narzutowych w obrębie zbadanej prze-strzeni stanowiska 56 w Strzelcach-Krzyżannie zaprezentowano na ryc. 26.

Podobnie, jak w przypadku wcześniej omó-wionego residuum eratyków w Torzymiu na Pojezierzu Lubuskim (por. rozdz. 3.), także w Strzelcach-Krzyżannie warstwa kamienionośna zalegała stosunkowo płytko, tj. na powierzchni

gruntu, w obrębie warstwy ornej oraz tuż pod nią, w stropie osadów piaszczysto-gliniastych (por.

ryc. 26). Również i tutaj materiał narzutowy nie zalegał równomiernie w obrębie całej zbadanej przestrzeni stanowiska. Obserwacje naturalnego układu warstw eksplorowanych partii stanowiska wykazały bowiem fragmenty osadów piaszczysto--żwirowych niezawierające materiału skalnego lub takie, w których wystąpił on w niewielkiej liczbie (por. ryc. 26).

Największą liczbę głazów i otoczaków zare-jestrowano w strefie zasadniczo przypowierzch-niowej wykopów rozmieszczonych w – ogól-nie biorąc – w centrum eksplorowanego terenu (tj. w ramach kompleksu wykopów w zachodniej części odcinka A oraz kompleksu wykopów we wschodniej części odcinków B i C). W rejonie tym tworzyły one stosunkowo zwarte koncentracje Ryc. 25. Strzelce-Krzyżanna, gm. Mogilno, woj. kujawsko-pomorskie, stan. 56 (GAZ 369). Plan sytuacyjno- -wysokościowy. Legenda: 1 – przebieg trasy gazociągu tranzytowego Jamał – Europa Zachodnia, 2 – zasięg

stanowiska, 3 –obszar zbadany wykopaliskowo

Surowce eratyczne zbadane w rejonie Kujaw 101

bloków skalnych osadzonych w formie bruków po-lodowcowych w stropie podłoża piaszczysto-gli-niastego⁴⁴. W ich bezpośrednim zasięgu odkryto obiekty wziemne – wkopy pierwotne, interpreto-wane jako jamy – wybierzyska⁴⁵ wykopane w celu wydobywania surowca kamiennego spośród gła-zów i otoczaków tworzących miejscowe bruki mo-renowe⁴⁶ (por. ryc. 26).

Zarejestrowane na stanowisku 56 ślady osadnic-twa kultury wczesnopucharowej reprezentują naj-prawdopodobniej relikty pobytu niewielkich grup ludności tej kultury trudniących się eksploatacją miejscowych nagromadzeń materiału eratycznego oraz obróbką wydobytych bloków skalnych⁴⁷. Te środkowoneolityczne społeczności pozyskiwały surowiec kamienny drogą tzw.

przypowierzchnio-44 W pozostałej części eksplorowanej przestrzeni stanowiska nie odnotowano podobnie zwartych koncentracji eratyków.

45 Daną kategorię obiektów wyróżniono na podstawie kryterium morfometrycznego oraz treści przyrodniczej i za-wartości kulturowej ich wypełnisk, a także lokalizacji i charakteru antropogenicznych odkształceń stratygrafii w obrębie zbadanej przestrzeni stanowiska (P. Chachlikowski 2013b). Jamy wybierzyskowe to pozostałości intencjonalnej ingerencji ludzkiej w naturalny układ warstw zawierających bruk kamienny, wynikającej z przypowierzchniowej eksploatacji eraty-ków (szersze uzasadnienie por. P. Chachlikowski 2013b; por. także P. Chachlikowski 1994e; 1997b, s. 154-164; 2008). Tutej-sze ślady antropogenicznych zakłóceń naturalnej stratygrafii stanowiska, czyli wybierzyska (wkopy) służące wydobywaniu głazów i otoczaków identyfikujemy z kilkoma, przypuszczalnie 4-6, zagłębieniami (por. ryc. 26) powstałymi w stropie osa-dów piaszczysto-gliniastych na skutek działań mających na celu pozyskiwanie surowca kamiennego. Zastrzec trzeba, iż wy-bierzysko – w naszym rozumieniu – nie jest tożsame z pojedynczym obiektem wydobywczym, lecz określa wyłącznie wyod-rębniającą się w przestrzeni strefę eksploatacji, którą pierwotnie tworzyło, jak uczą obserwacje z Goszczewa na Kujawach (P.

Chachlikowski 1994e, 1997b, s. 154-164) oraz Chłopin na Ziemi Lubuskiej (P. Chachlikowski 2008; 2013a), wiele pozostałości związanych z wydobywaniem skał narzutowych. Nie można wykluczyć także, iż część tutejszych śladów poeksploatacyjnych, czyli obiektów wydobywczych mogła być zupełnie niezauważona podczas eksploracji, ze względu na płytkie zaleganie war-stwy kamienionośnej. Wkopy, rozpoznawane w postaci zagłębień naruszających naturalny układ warstw stanowiska, miały zróżnicowane rozmiary i nieregularne kształty w planie, były zasadniczo nieckowate w przekroju, płytkie i miały nieregular-nie ukształtowane dna. Wszystkie miały zbliżoną morfologię wypełnisk, tak pod względem treści przyrodniczej, jak i układu (jednolity) substancji. Wypełniały je zróżnicowana gleba próchniczna, przemieszana z gliniastym piaskiem podłoża, oraz bezładnie ułożone mało liczebne eratyki z bruku kamiennego. Posiadały one mało urozmaicone, w zasadzie bezwarstwo-we układy zasypisk, aczkolwiek uwzględniono możliwość wtórnego wykorzystania niektórych tych obiektów jako tzw. jam śmietniskowych (P. Chachlikowski 2013b).

46 Powstałe w ten sposób wkopy – zagłębienia, zlokalizowane na stoku obniżenia terenu (tj. obiekty: A4, A7, A9, A10 – por. ryc. 26), zostały następnie wypełnione spływającą glebą nasyconą źródłami ruchomymi. Szczególnie cenne w tym kon-tekście są obserwacje dokonane w obrębie jamy – wybierzyska – obiektu A4. Prawdopodobnie bowiem obiekty A9, A10, A4 dokumentują proces stopniowego wypełniania rozległego przestrzennie wybierzyska. Proces ten zapewne rozpoczął się już w trakcie „pucharowego” etapu zagospodarowania stanowiska – w efekcie dewastacji (w tym deforestacji) badanej formy tere-nu. Obecność w obiektach A4, A7 ceramiki kultury łużyckiej może sugerować, iż koniec procesów akumulacji gleby w znajdu-jącym się na stoku wybierzysku mógł nastąpić w epoce brązu (P. Chachlikowski 2013b; L. Czerniak, S. Rzepecki 2013).

47 Podstawą zaklasyfikowania tutejszych pozostałości po eksploatacji eratyków do środkowoneolitycznej KPL było kry-terium relacji przestrzennej ich układów z rozmieszczeniem fragmentów naczyń w obrębie stanowiska z poszczególnych

Ryc. 26. Strzelce-Krzyżanna, gm. Mogilno, woj. kujawsko-pomorskie, stan. 56 (GAZ 369). Zasięg eratyków tworzących bruk morenowy na tle rozplanowania obiektów w obrębie wykopów. Legenda: 1 – zasięg

eratyków tworzących bruk morenowy, 2 – jamy-wybierzyska, 3 – jamy, 4 – paleniska

102 Rozdział 4

wego kopalnictwa głazów i otoczaków w technice rozgrzebiskowej (jamowej)⁴⁸. Sposób ten polegał na drążeniu pod gołym niebem niewielkich wko-pów lub płytkich rozgrzebisk, służących wydo-bywaniu odpowiednich (pod względem surow-cowym i gabarytowym) konkrecji kamiennych zalegających na złożach wtórnych osadów more-nowych ostatniego plejstoceńskiego zlodowacenia kontynentalnego⁴⁹.

Interpretację tych obiektów jako śladów po wy-dobywaniu poszukiwanych przez tę ludność blo-ków skalnych sugeruje nie tylko obecność w ob-rębie badanej formy terenu odpowiedniego – ze względu na skład asortymentowy oraz posiadane kształty i rozmiary – surowca kamiennego (por.

tab. 6 i 8 w rozdz. 4.5.), lecz także i to, że odkryte pod humusem bruki morenowe są wyraźnie prze-rzedzone właśnie w rejonach lokalizacji wybie-rzysk po eksploatacji eratyków (por. ryc. 26). Układ

stratygraficzny stanowiska w miejscach identyfi-kowanych ze strefą poeksploatacyjną jest wyraź-nie zakłócony mechaniczwyraź-nie, tymczasem natural-ne (in situ) występowanie konkrecji narzutowych w brukach morenowych cechuje zasadniczo re-gularne ułożenie (por. rozdz. 3.; także P. Chachli-kowski 1994e; 1997b, s. 149-171, 2008, 2013a). Za słusznością twierdzenia o wydobywaniu w tych rejonach surowca skalnego przemawiają również ogólniejsze obserwacje niskiej frekwencji, a nawet braku wśród narzutniaków występujących w stre-fie obiektów wydobywczych pewnych ich kate-gorii litologicznych i gabarytowych, potencjalnie najbardziej przydatnych w neolitycznej wytwór-czości kamieniarskiej (P. Chachlikowski 2013b;

por. także rozdz. 8.)⁵⁰.

Sądzić należy, że lokalizacja oraz wielkość powierzchni wybierzysk służących eksploatacji eratyków na stanowisku 56⁵¹, a także sposób

wy-faz zasiedlenia: kultury pucharów lejkowatych, kultury łużyckiej oraz z okresu wczesnego średniowiecza (P. Chachlikowski 2013b). Relacje te wykluczają możliwość wiązania tutejszych śladów antropogenicznych zakłóceń naturalnej stratygrafii sta-nowiska (wkopów) z usytuowaniem ceramiki młodszych faz osadnictwa na stanowisku. Bardzo wyraźne powiązania plani-graficzne są natomiast czytelne między rozplanowaniem wkopów a usytuowaniem ceramiki KPL. Nadto w wypełniskach wy-bierzysk zarejestrowano fragmenty naczyń KPL, co nakazuje uznać ów związek za maksymalnie wiarygodny. Kwalifikację owych wkopów jako przejawu osadnictwa łużyckiego czy z okresu wczesnego średniowiecza czynią ponadto mało wiarygodną incydentalne zaledwie ślady penetracji stanowiska przez te społeczności (udokumentowane niewielką liczbą ceramiki). Także charakter treści przyrodniczej wypełnisk wybierzysk eliminuje możliwość wiązania ich z epoką brązu i wczesnym średnio-wieczem. Przeczą temu wyraźne różnice konsystencyjne substancji wypełnisk, dostrzegalne między obiektami neolitycznymi a obiektami młodszych faz zasiedlenia stanowiska. W sumie należy stwierdzić, iż kryteria brane pod uwagę w ocenie przyna-leżności kulturowej śladów poeksploatacyjnych nie zawierają żadnych przesłanek na rzecz zaklasyfikowania tych pozostałości do kultury łużyckiej czy okresu wczesnego średniowiecza, wszystkie one natomiast poświadczają ich związek z przejawami działalności wczesnopucharowych grup ludności KPL.

48 Udokumentowany w Strzelcach-Krzyżannie sposób uzyskiwania narzutniaków fennoskandzkich należy zaklasyfikować do tzw. przypowierzchniowej (już kopalnianej) eksploatacji surowców litycznych w technice rozgrzebiskowej (jamowej), wy-różnionej w systematyce neolitycznych technik górnictwa skał krzemiennych (por. L. Fober, G. Weisgerber 1980; J. Lech 1981, s. 60-68, 89-90; tam dalsza literatura). Warto w tym miejscu odwołać się do jednoznacznie sformułowanej opinii B. Balcera na temat kwalifikacji funkcji podobnych osiedli jako kopalni (B. Balcer 2006, s. 76-77), konkretnie odnoszącej się do wybierzysk po eksploatacji eratyków zbadanych przez autora niniejszej pracy na stanowisku 13 w Goszczewie (P. Chachlikowski 1994e;

1997, s. 149-171). Sformułowaną ocenę funkcji osiedli KPL w Strzelcach-Krzyżannie dobrze uzasadnia definicja „kopalni”

A. Chętnika, według którego jest to „[...] w ogóle miejsce, gdzie w większych i mniejszych dołach [...] szukano [...] cennego wówczas minerału”(A. Chętnik 1951, s. 443).

49 Tym sposobem kamienny surowiec eratyczny pozyskiwały późnoneolityczne grupy ludności KAK i KPL zasiedlające Wysoczyznę Kujawską, tj. ludność KAK (z fazy IIIa) na stanowisku 13 w Goszczewie, gm. Aleksandrów Kujawski, woj. kujaw-sko-pomorskie (P. Chachlikowski 1994e; 1997b, s. 149-171) oraz późnopucharowe społeczności KPL na stanowisku Opatowi-ce 42, gm. Radziejów Kujawski, woj. kujawsko-pomorskie w rejonie Wzgórza Prokopiaka (P. Chachlikowski 2007b). Przypo-wierzchniową eksploatacją głazów i otoczaków zdeponowanych w osadach akumulacji fluwioglacjalnej zajmowały się także różne kulturowo ugrupowania z doby schyłkowego paleolitu, mezolitu, neolitu i wczesnej epoki brązu, zasiedlające stanowisko 8 w Chłopinach, gm. Lubiszyn, woj. lubuskie (P. Chachlikowski 2008; 2013a).

50 Wspomnieć należy też o stosunkowo licznie odnotowanym na stanowisku występowaniu form narzędziowych służą-cych obróbce kamieniarskiej – kamiennych tłukach i płytach szlifierskich (P. Chachlikowski 2013b). Nadto trzeba uwzględnić argument lokalizacji stanowiska w strefie bardzo odległej – jak na dostępne w tym rejonie warunki – od źródła wody, co w przypadku osiedli służących względnie stałemu zasiedleniu byłoby okolicznością mało praktyczną.

51 Kształty i rozmiary obiektów wydobywczych – wybierzysk, były uzależnione od powierzchni oraz stopnia nasycenia eratykami konkretnej wychodni w obrębie eksploatowanej ówcześnie partii stanowiska 56 w Strzelcach-Krzyżannie.

Surowce eratyczne zbadane w rejonie Kujaw 103 dobywania bloków skalnych z tutejszych złóż

(bru-ków morenowych)⁵² zależały od sytuacji litostraty-graficznej badanej formy terenu, a mianowicie od ograniczonego zasięgu horyzontalnego warstwy kamienionośnej oraz od ograniczonej powierzch-ni występowapowierzch-nia głazów i otoczaków łatwo do-stępnych wydobyciu. Najbardziej prawdopodobne jest, że w Strzelcach-Krzyżannie eksploatacją obję-to wyłącznie bruki morenowe zalegające w strefie przypowierzchniowej, czyli na całej powierzchni bezpośrednio dostępnego złoża (na powierzchni humusu, w jego wnętrzu i płytko pod nim). Należy stąd przypuszczać, iż skoncentrowanie śladów po-eksploatacyjnych w najwyżej położonej zbadanej przestrzeni stanowiska (obejmującej południowo--wschodnią krawędź kulminacji badanej formy te-renu) jest spowodowane ograniczonym zasięgiem występowania narzutniaków dostępnych eksplo-atacji przypowierzchniowej (P. Chachlikowski 2013b)⁵³.

Zważywszy , że wśród ogółu źródłowych prze-jawów osadnictwa wczesnopucharowych grup ludności na stanowisku 56 zdecydowanie do-minują relikty po eksploatacji eratyków, można stwierdzić, iż rejestrujemy wąsko wyspecjalizo-waną sferę działalności gospodarczej w zakresie pozyskiwania surowców kamiennych, głównie – najprawdopodobniej – na potrzeby wytwórczości wielofunkcyjnego instrumentarium

narzędziowe-go⁵⁴. Uprawnia to do kwalifikacji środkowoneoli-tycznych osiedli kultury pucharów lejkowatych w Strzelcach-Krzyżannie jako kopalni. W świetle powszechnie stosowanych kryteriów oceny cha-rakteru zasiedlenia osadnictwo społeczności kul-tury pucharów lejkowatych na stanowisku 56 moż-na uzmoż-nać za przejaw stosunkowo mało stabilnej formy zagospodarowania, najpewniej w postaci krótkotrwałej penetracji. Jednak interpretacja funkcjonalna eksploatowanej przez tę ludność przestrzeni osiedla jako kopalni, nakazuje ostroż-niej odnosić się do sugerowanego epizodyczne-go charakteru osadnictwa grup ludności kultury wczesnopucharowej w Strzelcach-Krzyżannie.

Badania nad kopalnictwem surowców eratycz-nych w Strzelcach-Krzyżannie nie mogą obejść się bez postawienia istotnego pytania dotyczącego wydajności kopalni i dystrybucji wydobywanego tutaj materiału kamiennego. Chodzi mianowicie o to, czy miejscowe wybierzyska zaspokajały za-potrzebowanie na surowiec kamienny wyłącznie nielicznej społeczności trudniącej się eksploata-cją narzutniaków czy także innych lokalnych grup wczesnopucharowych, albo nawet ogółu ludności zasiedlającej okolice najbliższego sąsiedztwa ko-palni w Strzelcach-Krzyżannie w dobie środkowe-go neolitu.

Badania nad kopalnictwem surowców eratycz-nych w Strzelcach-Krzyżannie nie mogą obejść się bez postawienia istotnego pytania dotyczącego wydajności kopalni i dystrybucji wydobywanego tutaj materiału kamiennego. Chodzi mianowicie o to, czy miejscowe wybierzyska zaspokajały za-potrzebowanie na surowiec kamienny wyłącznie nielicznej społeczności trudniącej się eksploata-cją narzutniaków czy także innych lokalnych grup wczesnopucharowych, albo nawet ogółu ludności zasiedlającej okolice najbliższego sąsiedztwa ko-palni w Strzelcach-Krzyżannie w dobie środkowe-go neolitu.