Choreoterapia jako terapia fizyczna i psychiczna

Głównym celem choreoterapii jest uzewnętrznienie emocji poprzez ruch. Celem oddziaływań terapeuty tańcem i ruchem jest pogłębienie świadomości pacjenta, a także uzyskanie przez niego odczucia katharsis poprzez wyrażenie nieprzyjemnych emocji i uwolnienie energii przynoszącej ulgę.⁵ Terapia tańcem stosowana jest zazwyczaj jako metoda wspierająca inne rodzaje psychoterapii i kładzie większy nacisk na dobre samopoczucie pacjenta. Popularna jest we wspomaganiu leczenia osób z

5Tłuczek K.: Ruch, taniec, symbolika ciała jako formy transgresji konstruktywnej "ku sobie", Civitas Hominibus:

rocznik filozoficzno-społeczny 9, 105-113, 2014

zaburzeniami afektywnymi, nerwicowymi czy depresją. Mimo, że jest to terapia względnie nowa, jej skuteczność została poparta wieloma badaniami naukowymi, które wskazują jej pozytywny wpływ, szczególnie w dziedzinach takich jak poziom lęku, poprawa samooceny, czy zwiększenie świadomości ciała.

Funkcja terapeutyczna samego tańca ma prowadzić do polepszenia koordynacji ruchowej, odbudowy obrazu własnego ciała oraz rozwijania świadomości, czyli do poprawy ogólnej kondycji fizycznej organizmu oraz lepszego samopoczucia.⁶ Ruch, szczególnie w formie tanecznej improwizacji znacząco wpływa na rozwój koordynacji i równowagi. Ćwiczenia związane z choreoterapią mają wpływ na sprawność mięśni, wydolność krążeniowo-oddechową oraz sprawność stawów i więzadeł. Czynniki te ważne są szczególnie u osób niepełnosprawnych, dla których ćwiczenia rehabilitacyjne są często trudne i monotonne. Za pomocą muzyki i ruchu można zaproponować ich zamienniki, które dzięki bardziej atrakcyjnemu podaniu będą w stanie urozmaicić i wspomóc tradycyjną terapię. Choreoterapia jest stosowana nawet u pacjentów po amputacji jednej, lub obu kończyn dolnych. Ruch pozwala im odnaleźć środek ciężkości w nowej sytuacji i oswoić się z ciałem w obecnej postaci. Powrót do równowagi zdrowotno-psychicznej jest procesem długim i wyjątkowo trudnym, co za tym idzie metody działające jednocześnie na polu psychologicznym oraz cielesnym są uznawane za najefektywniejsze.

Spośród wielu metod i modeli pracy choreoterapeutów można wyróżnić dwie główne grupy:

terapie indywidualne oraz grupowe. Terapia indywidualna cechuje się jedynie kontaktem terapeuta-pacjent, co pozwala dostosować tryb i proces prowadzenia zajęć do potrzeb indywidualnej jednostki.

Umożliwia też przeprowadzającemu terapię dokładną analizę pacjenta. Częściej stosowana jest natomiast terapia grupowa, dzięki której każdy uczestnik staje się częścią społeczności. Pomaga to pacjentom wyzbyć się uczucia izolacji oraz otworzyć na nowe doświadczenia. Terapia grupowa zazwyczaj bazuje na tańcu integracyjnym, w którym nie ma ról, czy przypisanych miejsc. Ruch opiera się na ciągłej zmianie ustawienia, co sprzyja scalaniu wszystkich więzi w grupie. Każdy posługuje się ruchem tak jak chce, potrafi i potrzebuje, dzięki czemu nie istnieje ryzyko błędów czy pomyłek. Co ważne to choreoterapeuta decyduje w którą stronę rozwiną się zajęcia – przyjmując konkretne techniki decyduje z czym i w jaki sposób będą mierzyć się uczestniczący w zajęciach. Praca z ciałem, jak każda terapia może przybrać różny przebieg – od wybuchów śmiechu i radości, poprzez złość, aż po smutek i łzy. Zadaniem terapeuty jest poznać grupę na tyle, by przeprowadzane zajęcia były dostosowane do jej potrzeb, uczestnicy czuli się swobodnie oraz nie stanowili dla siebie żadnego zagrożenia. Owym zagrożeniem może być zarówno przepływ emocji między uczestnikami, jak również fizyczne niebezpieczeństwo. Grupie ludzi poruszającej się w zamkniętej przestrzeni grożą wypadki i kontuzje.

To zadaniem prowadzącego sesję jest zadbanie o komfort i bezpieczeństwo uczestników, zarówno psychiczne, jak i fizyczne.

6Garbacik J., Węgrzyn E.: Choreoterapia jako jedna z metod leczenia ruchem, Zeszyty naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Prace Instytutu Kultury Fizycznej nr 25, 2008

2.1.4 Ruch jako samorozwój i samoświadomość

W języku polskim określenia psychoterapia tańcem oraz choreoterapia są używane zamiennie.

Wynika to najprawdopodobniej z ciągłego rozwoju tych względnie nowych dziedzin w naszej części Europy oraz małej ilości literatury poruszającej problemy związane z terapią ruchem. Nie często jednak określenia te używane są w odniesieniu do osób zdrowych oraz zajęć ruchowych przeprowadzanych dla nich w celu rozwoju osobistego i ulepszania świadomości ciała. Mimo to ten typ aktywności ma wiele wspólnego z choreoterapią, a w literaturze często nazywany jest tańcem terapeutycznym. Terapia przez sztukę˛ jest postrzegana – zarówno przez teoretyków, jak i praktyków problemu – jako metoda bardzo potrzebna w pracy z osobami o różnej sprawności.⁷Dla osób zdrowych i pełnosprawnych jest to forma walki ze stresem oraz rodzaj aktywności ruchowej która poza naciskiem na rozwój fizyczny ciała skupia się także na indywidualnych potrzebach każdego z uczestników.

Kluczowa w pracy z ruchem jest świadomość własnego ciała. Wymaga ona wiele uwagi i pracy ze strony uczestniczącego w zajęciach. Ciało jest ściśle powiązane z reakcjami ludzkiego mózgu. W czasie stresowych sytuacji organizm człowieka jest sparaliżowany – mięśnie są spięte a ciśnienie wysokie. Radość powoduje wytwarzanie endorfin, które dodają energii, wywołują stany euforyczne, a nawet tłumią uczucie bólu. Rozwijanie samoświadomości ciała może pozwolić na kontrolę, tego jak organizm reaguje na konkretne bodźce. Dzięki ćwiczeniom i obserwacji w sytuacji kontrolowanej, w bezpiecznym miejscu, zainteresowani mogą wyrobić nawyki które pozwolą im ułatwić ich życie na co dzień. Taniec terapeutyczny cieszy się coraz większą popularnością. We współczesnym świecie, pełnym stresu, silnych emocji i wielu godzin spędzanych przy ekranach komputerów terapia ruchem jest powrotem do czynności niemal pierwotnych, takich jak kontrola oddechu, ruch, czy improwizacja taneczna. Te natomiast mają wpływ na dobre samopoczucie, oraz większą wiedzę na temat potrzeb własnego ciała. Jak pisze trójmiejska tancerka, Ula Zerek, współpracująca z Międzywydziałowym Instytutem Nauk o Sztuce Akademii Sztuk pięknych w Gdańsku, świadomość ciała nie jest wymierna.

Jej efektywności nie da się zmierzyć, a praca na niej oparta nigdy się nie wyczerpuje, nie kończy.⁸ Daje to podstawę do postawienia tezy, że praca z ciałem nie kończy się nigdy. Na każdym etapie życia istnieje możliwość rozwoju oraz nauki. W choreoterapii oraz tańcu terapeutycznym nie wymagana jest sprawność, czy kondycja. Liczy się natomiast zaangażowanie oraz chęć samorozwoju, dzięki czemu coraz więcej osób decyduje się na wypróbowanie tej formy zajęć. Oczywiście bywa ona również rozczarowująca, gdyż wymaga dużego zaangażowania każdego z uczestników. Większość ćwiczeń przeprowadzanych w grupie osób pełnosprawnych bazuje na pracy nad emocjami lub ważnymi wydarzeniami z życia. Uczestnicy nie dzielą się swoimi doświadczeniami w sposób werbalny z prowadzącym czy innymi ćwiczącymi – poprzez różne zadania starają się oddać emocje ruchem, oddechem i własnym ciałem. Dla wielu jest to bardzo trudna i intymna forma ćwiczeń, ale jednocześnie dająca duże efekty na polu samorozwoju. Bardzo częstym przypadkiem są osoby rezygnujące z tańca terapeutycznego po pierwszych zajęciach. Ilość wrażeń i emocji powoduje rozczarowanie i stres, czyli efekty odwrotne niż zamierzone. Co ciekawe większość wraca na zajęcia po kilku tygodniach – chętni

7 Wojcieszuk M.: Sprawozdanie z seminarium naukowego „Improwizacja w tańcu jako metoda pracy twórczej i terapeutycznej", Poznań 2003

8Zerek U.: Taniec jako sztuka relacji, Gdańsk 2016

na dalsze odkrywanie swojego ciała i własnych emocji, które dzięki pierwszym, trudnym zajęciom, zobaczyli z nowej perspektywy. Na nowo odkryta zależność miedzy ciałem i umysłem pozwala im na zrozumienie mechanizmów zachodzących w ich organizmie i daje możliwość pracy nad nimi, co może w znaczący sposób poprawić ich komfort psychofizyczny i wpłynąć na samoakceptację.

2.1.5 Nurty i techniki choreoterapii

Choreoterapia oraz taniec terapeutyczny bazują na wielu technikach i strategiach. W większości, nie są one zdeterminowane systemami kroków ani choreografii, aby nie były źródłem frustracji pacjenta.⁹ Jednym z najbardziej popularnych elementów sesji choreoterapeutycznej jest improwizacja. Jest to spontaniczne tworzenie ruchu na konkretny temat lub w formie reakcji na nadane impulsy, np. dotyk czy rytm. Inną formą pracy jest ruch planowany, czyli nauka prostej sekwencji, którą potem wykonuje się z różną intencją lub emocjami. Ilość technik jest niezliczona i cały czas rośnie, dzięki tancerzom i terapeutom, którzy wciąż badają ludzkie ciała i rodzaje ruchu, które mogą mieć terapeutyczne zastosowania. Choreoterapia, mimo określonych celów, jest dziedziną bardzo otwartą i zależną od pomysłów i chęci prowadzącego. Każdy terapeuta prowadzi zajęcia w inny sposób, dostosowując techniki, tematykę i zakres pracy do grupy, ale jednocześnie umożliwiając jej jak najszersze poznanie możliwości, które płyną z pracy z ciałem. Szczególnie osobom dla których taniec terapeutyczny to forma rozwoju i rozładowania stresu, poleca się próbowanie pracy z różnymi osobami, by poznać jak najwięcej możliwych dróg prowadzenia zajęć.

Na przestrzeni lat rozwoju choreoterapii pojawili się twórcy, który stworzyli swoje własne techniki, kreujące nowe nurty w dziedzinie pracy z ciałem. Jedną z twórców jest Mary Whitehouse.

prekursorka ruchu autentycznego. Artystka żyła w XX wieku, po zakończeniu kariery jako zawodowa tancerka została psychoterapeutką i zaczęła pracę z aktywną wyobraźnią. Ruch autentyczny powstał w latach 50. Jest to forma medytacji, w której jedna osoba porusza się mając zamknięte oczy. Jej ruch wynika tylko i wyłącznie z indywidualnych potrzeb, impulsów i narasta z upływem czasu. Technika obejmuje również świadka, który zapewnia bezpieczeństwo wypowiedzi osoby poruszającej się, nie oceniając jej oraz w pełni akceptując proces twórczy. Po zakończeniu, obie osoby dzielą się przemyśleniami oraz próbują spisać powstałe podczas sesji emocje za pomocą słów lub rysunków.

Według Mary Whitehouse ruch autentyczny, zgodnie z nazwą, nie ma wynikać ze świadomych decyzji, lecz szczerze i wprost oddawać emocje i prawdziwość poruszającego się. Akceptacja ze strony obserwatora ma pomóc pacjentowi, przy jednoczesnym pokazaniu innej perspektywy patrzenia na te same emocje wypowiedziane za pomocą ciała. Ruch autentyczny jest obecnie stosowany na całym świecie, zarówno w formie terapeutycznej jak i w celu zwiększenia świadomości własnego ciała u osób zdrowych.

Kolejną ważną psychoterapeutką mającą znaczny wpływ na kierunek rozwoju choreoterapii była Blanch Evan. Amerykańska artystka zaczęła swoją karierę jako tancerka, by po 20 latach pracy na scenie otworzyć Centrum Terapii Tańcem. Blanch Evan rozwinęła pedagogikę kreatywnej edukacji tanecznej dla dzieci, która pozwoliła ukazać fizyczne, psychologiczne, społeczne i kulturowe realia

9Garbacik J., Węgrzyn E.: Choreoterapia jako jedna z metod leczenia ruchem, Zeszyty naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Prace Instytutu Kultury Fizycznej nr 25, 2008

kształtujące świat i osobowość dziecka. Stworzyła również technikę zwaną „improwizacją Blanch Evan”

- formę zabawy, w której najważniejsze było kreatywne podejście osoby tańczącej. Prowadzący zajęcia był jednocześnie ich uczestnikiem, tworząc wraz z pacjentami improwizowane scenki, opowieści ruchowe oraz inscenizacje. Według własnych słów artystki, największym celem jej pracy było

„zintegrowanie tańca z terapią tak, aby stały się jednym”. Po śmierci artystki w latach 90 został wydany tom jej prac na temat terapii tańcem, który do dziś jest podstawą do nowych badań na temat ruchu i ludzkiego ciała.

2.1.6 Ciało jako podstawowy element poznawczy w życiu człowieka

Ludzkie ciało pełni wyjątkową, choć oczywistą funkcję – wpływa na odbiór przestrzeni wokół, ale również od wieków zarządza nią w taki sposób by była dopasowana do potrzeb człowieka. Od najmłodszych lat bodźce zewnętrzne mają wpływ na rozwój ludzkości. Początkowe reakcje dziecięce są niekontrolowane i spontaniczne – dzieci chcą wszystkiego dotknąć, posmakować, spróbować. Wiąże się to z nauką i zbieraniem doświadczeń, które budują obraz świata w oczach małego człowieka. Ten etap poznawczy nie kończy się po zakończeniu dzieciństwa. Dorośli ludzie również mają potrzebę dotykać nowo poznanych materiałów, czy próbować nieznanych smaków. Jest to proces zupełnie naturalny - ciało stanowi podstawowy element poznawczy, który odbiera wszystkie fizyczne bodźce, niemal dosłownie czytając otaczającą odbiorcę przestrzeń. Jednocześnie ludzkość dopasowała świat do fizycznych potrzeb człowieka. Skala ludzka, przynajmniej w kontekście budynków przeznaczonych do użytkowania przez ludzi, jest cechą tak elementarną i podstawową, że sam fakt, iż jest zachowana nie jest walorem godnym uwagi.¹⁰ Naturalnym, jest dla nas, że okno znajduje się na wysokości naszego wzroku, a blat kuchenny umieszczony tak, że wygodnie się na nim pracuje. Wynika to z trwających od zarania wieków obserwacji ludzkiego ciała i jego potrzeb, które mają ogromny wpływ na kreowanie otaczających nas miejsc. Stanowi to niemalże paradoks: ciało ludzkie odbiera przestrzeń, którą samo wykreowało.

Niestety we współczesnym świecie coraz częściej zauważyć można regres świadomości własnego ciała i podstawowych odruchów związanych z odbieraniem przestrzeni. Najmłodsze pokolenia wychowują się w świecie pełnym wirtualnej rzeczywistości, przez co ich procesy nauki i poznawania świata są inne, niż u pokoleń starszych. Zaobserwować to można szczególnie u dzieci w wieku szkolnym. Wiele dzieci mając przed sobą otwartą, papierową książkę, szuka przycisku by przełączyć się na następną stronę. Ich ciała nauczone są odruchów bezwarunkowych, które są zupełnie nowe, a dla starszych pokoleń zupełnie niezrozumiałe. Ma na to wpływ zaburzony rozwój półkul mózgowych, które przyjmują inne czynności jako podstawowe, np. umiejętność obsługi telefonu pojawia się wcześniej niż rozwój mowy. Dorastanie wraz z rozwojem wirtualnego świata ma również wpływ na duży spadek sprawności fizycznej oraz ogólnej wydolności układu krążeniowo-oddechowego. Problem nie dotyczy tylko najmłodszych – szybki rozwój technologii zmienia też organizmy osób dorosłych.

Nie jest to proces, który można zatrzymać, lub wycofać. Zmiany są nieuniknione, jednak warto zdać sobie sprawę z wartości ludzkiego ciała i wpływu jaki ma ono na świat i jego postrzeganie. Praca

10 Sumlet W.: Skala ludzka w architekturze i przestrzeni mieszkaniowej, Czasopismo Techniczne Politechniki Krakowskiej, zeszyt 29, 2012

z ciałem, jego świadomość to jednocześnie powrót do korzeni kulturowych ludzkości oraz krok w przyszłość, który może pomóc odnaleźć się w świecie pełnym zmian zarówno dzieciom jak i dorosłym.

Choreoterapia i terapia tańcem zyskują coraz większą popularność i obok wielu innych metod pracy z ciałem mają szansę stać ważnymi dziedzinami łączącymi fizyczność, psychologię oraz sztukę. Ich kompleksowość pozwala pracować jednocześnie na wielu polach. Mogą więc wpływać na rozwój zarówno osób pełnosprawnych, jak i wspierać inne terapie osób z różnego rodzaju zaburzeniami, co stanowi dużą grupę osób, którym ten typ pracy z ciałem mógłby pomóc.

2.2. Rozwiązania funkcjonalno-przestrzenne szkół i teatrów tańca 2.2.1 Sale taneczne dla profesjonalistów i amatorów

Sale do ćwiczeń stanowią najważniejsze miejsce pracy dla tancerzy, choreografów, jak i terapeutów zajmujących się choreoterapią. Dla tancerzy zawodowych jest to główne miejsce pracy, w którym przed premierami spędzają nawet kilkanaście godzin na dobę. Miejsce do ćwiczeń często jest elementem niedocenianym, do którego nie przywiązuje się odpowiedniej uwagi pod względem projektowym, przez co błędnie przyjęte jest, że do pracy z ruchem wystarczy po prostu duża, pusta powierzchnia. Dobrze zaprojektowana sala do ćwiczeń ma wpływ na jakość pracy osób w niej pracujących, co przy zawodowych tancerzach ma wpływ na proces powstawania spektakli i ich efekt końcowy, a przy choreoterapii wpływa na ogólne samopoczucie pacjentów, mając wpływ na efektywność prowadzonych zajęć.

Najważniejszym aspektem projektowania sal do ćwiczeń jest ich proporcja, zazwyczaj wymuszona przez układ całego obiektu architektonicznego. Wysokość pomieszczenia powinna wynosić minimum 4m, by zapewnić ćwiczącym odpowiednią przestrzeń do bezpiecznego wykonywania skoków czy partnerowań. Szerokość sali powinna być podobna do jej długości – zapewnia to odpowiedni widok na prowadzącego zajęcia z każdego miejsca pomieszczenia i zapewnia przestrzeń do bezpiecznego prowadzenia improwizacji. W przypadku tworzenia sali dla zespołu, który będzie prezentował swoje spektakle na scenie, warto zadbać o to by sala miała te same, lub zbliżone proporcje do przestrzeni scenicznej, na której rezydują tancerze. Daje to możliwość, już na etapie tworzenia spektaklu dokładnego zaplanowania ustawienia tancerzy, czy pracy ze scenografią. Ćwiczenia w pomieszczeniu o zupełnie innych proporcjach niż docelowe miejsce prezentacji często kończy się zupełnie innym efektem niż zaplanowany przez choreografa. Ważnym elementem jest zaprojektowanie układu konstrukcyjnego budynku, który pozwoli stworzyć salę bez słupów lub kolumn w jej środku. Jest to aspekt szczególny dla choreoterapeutów, dla których ważne jest by ich podopieczni otworzyli się na nowe możliwości ruchowe, bez obaw o ich bezpieczeństwo, ograniczone dodatkowymi elementami konstrukcji. Aspektem, o którym powinni pomyśleć architekci już na etapie planowania powstania sali do ćwiczeń jest jej mikroklimat. W salach treningowych powinna panować odpowiednia temperatura oraz wymiana powietrza. Ćwiczący generują dużą wilgoć, co przy pomieszczeniach umieszczonych w kondygnacjach podziemnych, lub z małą ilością okien stwarza szczególną potrzebę zaprojektowania wydajnego systemu wentylacyjnego, by zapewnić bezpieczny dla użytkowników mikroklimat i ograniczyć nieprzyjemne zapachy związane z ruchem fizycznym.

Projektując sale taneczne trzeba pamiętać o użyciu materiałów dokładnie dostosowanych do przyszłej funkcji pomieszczenia. Ściany powinny być odpowiednio zabezpieczone, zarówno pod względem fizycznych zniszczeń, jak i przepuszczalności dźwięków. Użyte materiały muszą odznaczać się wysoką izolacyjnością akustyczną. W dużych instytucjach związanych ze sztuką tańca znajduje się wiele sal treningowych, a muzyka z każdej z nich nie może zakłócać procesu twórczego innym użytkownikom obiektu, przez co warto zwrócić szczególną uwagę na materiały izolacyjne przegród pionowych. Minimum jedna ze ścian powinna pokryta być lustrem. Możliwość zobaczenia własnego odbicia ma znaczny wpływ na korygowanie błędów oraz budowanie świadomości własnego ciała. Lustro powinno być zamontowane w taki sposób, by możliwe było zobaczenie całej sylwetki człowieka. Jeżeli w sali występują skosy, powierzchnia lustrzana powinna zajmować największą możliwą pionową powierzchnię płaską. Najważniejszym elementem wykończenia sal dla tancerzy jest podłoga. Powinna być ona dokładnie dostosowana do zajęć, które planowane są na danej przestrzeni oraz obuwia które będzie do tego wykorzystywane. W przypadku zajęć odbywających się w butach, najlepsza będzie twarda, łatwo zmywalna, zazwyczaj drewniana podłoga. Materiał powinien być odporny na ścieranie oraz inne możliwe zniszczenia, których mogą dokonać np. obcasy. Tancerze klasyczni, współcześni oraz wszelkiego rodzaju zajęcia terapeutyczne bazujące na ruchu, wymagają specjalistycznej podłogi baletowej. Dostosowana jest ona do pracy na boso, w skarpetkach lub specjalistycznych butach baletowych – pointach, umożliwiającym tancerkom klasycznym taniec na czubkach palców. Podłoga baletowa wykonana jest z materiału elastycznego i antypoślizgowego, umożliwiając bezpieczne wykonywanie piruetów, czy floor work’u, czyli ruchu blisko podłogi. Na podłogę baletową nie można wejść w butach, gdyż grozi to jej zniszczeniem. Dobór materiałów wykończeniowych ma więc ogromny wpływ na przyszłą pracę na projektowanej sali.

Ostatnim, lecz równie ważnym elementem projektowania pomieszczenia do ćwiczeń ruchowych jest projekt wnętrza i odpowiednie dobranie stałych jego elementów meblowych. W każdym pomieszczeniu przeznaczonym dla tancerzy powinno znaleźć się specjalistyczne nagłośnienie, wraz z równomiernie rozstawionymi głośnikami, nie ograniczającymi przestrzeni ruchowej użytkowników. W salach przeznaczonych dla tancerzy klasycznych powinno znaleźć się miejsce na pianino lub fortepian oraz przestrzeń dla akompaniatora, który ze swojej pozycji będzie mógł obserwować przebieg zajęć.

Klasyczni tancerze wymagają również drążków baletowych, najlepiej z regulowaną wysokością, tak by spełnić potrzeby zarówno profesjonalistów, jak i młodych adeptów sztuki tańca. Koniecznym jest uznanie, iż przedstawiciele dorosłych użytkowników doceniają wiele aspektów użytkowanej przestrzeni

Klasyczni tancerze wymagają również drążków baletowych, najlepiej z regulowaną wysokością, tak by spełnić potrzeby zarówno profesjonalistów, jak i młodych adeptów sztuki tańca. Koniecznym jest uznanie, iż przedstawiciele dorosłych użytkowników doceniają wiele aspektów użytkowanej przestrzeni