Chrześcijański wymiar fi lozofi i „wspólnego czynu”

Chrześcijaństwo miało dla myśli Fiodorowa ogromne znaczenie. To właśnie z chrześcijańskiego Objawienia Fiodorow zaczerpnął najwięcej inspiracji dla swojej fi lozofi i i wciąż się do niego odwoływał, odnajdując w nim przykazania obowiązują-ce całą ludzkość. Żaden z fi lozofów nie dał mu tyle, ile dały mu Ewangelie, z żadną z fi lozofi cznych doktryn Fiodorow nie czuł się tak mocno związany, jak z chrześci-jaństwem. Własną myśl pojmował jako myśl chrześcijańską, jako wyraz chrześcijań-skiej wiary. Nie przekreśla to jednak jej uniwersalizmu, który Fiodorow postulował.

Przypomnę, że zwracał się on zarówno do „wierzących”, jak i „niewierzących”. Tych ostatnich do podjęcia „wspólnego czynu” miałaby przekonać przedstawiona w po-przednim rozdziale tej pracy argumentacja etyczna. Niezgoda na śmierć bliźnich oraz pragnienie ich wskrzeszenia jest pierwotnym aktem sumienia i nie implikuje konieczności wiary w Boga. Niemniej jednak chrześcijańska warstwa Fiodorowow-skiego projektu stanowiła jego ukoronowanie i najpełniejszy wyraz.

Mimo to w pierwszej połowie XX wieku wśród myślicieli rosyjskiego renesansu religijno-fi lozofi cznego toczył się spór o chrześcijańskość projektu Fiodorowa. Naj-ostrzej przeciw chrześcijańskiemu charakterowi dzieła „Moskiewskiego Sokratesa”

wystąpił Gieorgij Florowski: „jego światopogląd, «z uwagi na większość swoich zało-żeń», nie był w ogóle chrześcijańskim i stał w ostrej sprzeczności z chrześcijańskim objawieniem i doświadczeniem”¹. Zdecydowanie odpowiedzieli mu jednak Władimir Iljin² oraz Wasilij Zieńkowski. Ten ostatni w polemice z G. Florowskim zanotował:

Dlatego mamy pełne prawo powiedzieć, że natchnienie do całej swojej twórczości czerpał Fiodorow z gorącego, nieprzepartego dążenia do Królestwa Bożego, to zaś czyni jego twór-czość fi lozofi ą chrześcijańską³.

W. Iljin zaś, tak jak wcześniej S. Bułgakow, nazwał Fiodorowa „Sokratesem”, pod-kreślając zarazem, iż jest to nowe, chrześcijańskie wcielenie Sokratesa: „«Moskiewski Sokrates» to postać całkowicie nowa, gdyż tajemniczym głosem, rozbrzmiewającym

1 Г.В. Флоровский, Пути русского богословия [fragment], [w:] Н.Ф. Федоров: Pro et contra.

К 175-летию со дня рождения и 100-летию со дня смерти Н.Ф. Федорова. Антология, сост. А.Г. Гачева, С.Г. Семенова, Санкт-Петербург 2004, ks. I, s. 722.

2 Zob.: В.Н. Ильин, Ответ Г.В. Флоровскому, [w:] Н.Ф. Федоров: Pro et contra..., ks. I, s. 725–732.

3 W. Zieńkowski, Nikołaj Fiodorowicz Fiodorow, przeł. A. Papieska, [w:] Wokół Szestowa i Fiodoro-wa. Almanach myśli rosyjskiej, red. J. Dobieszewski, Warszawa 2007, s. 314.

w duszy Sokratesa-chrześcijanina było słowo Logosu”⁴. Na chrześcijański wymiar projektu Fiodorowa zwracali uwagę także Nikołaj Bierdiajew⁵, Siergiej Bułgakow⁶ czy Nikołaj Łosski⁷; również dziś większość badaczy podkreśla trwały związek tego myśliciela z chrześcijaństwem⁸.

Zdaniem Fiodorowa, najbliższe źródłowej prawdzie chrześcijaństwa miałoby być prawosławie i to właśnie do niego autor Filozofi i wspólnego czynu się odwoły-wał, wyróżniając je spośród innych wyznań chrześcijańskich i niechrześcijańskich.

Katolicyzm oraz protestantyzm poddawał dość ostrej (a niekiedy również niespra-wiedliwej) krytyce, widząc w nich niepełnowartościowe warianty wiary Chrystuso-wej: „Katolicyzm i protestantyzm to wypaczenia chrześcijaństwa rozumianego jako wskrzeszenie” [II, 42 (590)]. W katolicyzmie Fiodorow odrzucał przede wszystkim ogłoszony na Soborze Watykańskim I dogmat o nieomylności (infallibilities) papie-ża⁹, a także symonię, która stanowiła poważny problem dla Kościoła katolickiego zwłaszcza w średniowieczu [zob. II, 43 (590)]. Ponadto, zarzucał katolicyzmowi, że przeniknięty jest duchem Sądu Ostatecznego oraz gniewu: „Przyczyną zmartwych-wstania jawi się tam nie miłość, odradzająca życie, lecz gniew” [I, 172 (268)]. Rów-nież „wspólny czyn” religii rzymskokatolickiej – wyprawy krzyżowe – Fiodorow oceniał negatywnie: „nie tylko nie [są] wskrzeszeniem, ożywieniem, ale wręcz nisz-czeniem i uśmiercaniem” [II, 43 (590)]. Z drugiej jednak strony, rosyjski myśliciel dostrzegł szczerą wiarę szeregowych uczestników krucjat, którzy „szli, niosąc w so-bie wspomnienie o zmarłych ojcach, do grobu praojców i do grobu Drugiego Ada-ma” [II, 43 (591)]. Fiodorow na swój sposób wykorzystywał również ideę czyśćca, odrzucaną przez Kościół prawosławny, określając niekiedy tym mianem obecną fazę historii [zob. II, 48–49 (596–597)]. Pomimo ogólnie negatywnego stosunku „Mo-skiewskiego Sokratesa” do katolicyzmu, jego projekt niósł w sobie akcenty

ekume-4 В.Н. Ильин, Н. Федоров и преп. Серафим Саровский, [w:] Н.Ф. Федоров: Pro et contra..., ks. I, s. 702.

5 Zob. np. M. Bierdiajew, Rosyjska idea, przeł. JC-SW, Warszawa 1987, s. 149.

6 Zob.: S. Bułgakow, Światło wieczności. Medytacje i spekulacje, przeł. J. Chmielewski, Kęty 2010, s. 498.

7 Zob.: M. Łosski, Historia fi lozofi i rosyjskiej, przeł. H. Paprocki, Kęty 2000, s. 87.

8 Zob. m.in.: С.Г. Семенова, А.Г. Гачева, Философ будущего века (личность, учение, судь-ба идей), [w:] Н.Ф. Федоров: Pro et contra..., ks. I, s. 5; В. Никитин, Н.Ф. Федоров и православие,

„Начала”, 1991, nr 3, s. 16; Л.Л. Регельсон, Тринитарные основы проекта Николая Федорова, [w:]

Н.Ф. Федоров: Pro et contra. К 180-летию со дня рождения Н.Ф. Федорова. К 100-летию выхо-да в свет I тома „Философии общего дела”. Антология, сост. А.Г. Гачева, С.Г. Семенова, Санкт--Петербург 2008, ks. II, s. 902; В.В. Варава, Нравственная философия Николая Федорова, [w:]

Н.Ф. Федоров: Pro et contra..., ks. II, s. 961.

9 „N i e o m y l n o ś ć [Н е п о г р е ш и м о с т ь] – t o n a j w i ę k s z y g r z e c h” [I, 366]. Ro-syjski teolog Walentin Nikitin zwraca jednak uwagę, że w kręgach prawosławnych utarła się błędna tradycja polegająca na tłumaczeniu „nieomylności” (łac. infallibilities) słowem „непогрешимость” –

„bezgrzeszność”, co przydawało papieskiej nieomylności absolutnej kategoryczności, a zarazem było przekładem nieadekwatnym wobec intencji Soboru. Zob.: В.А. Никитин, Учение Н.Ф. Федорова и главные христианские исповeдания, [w:] Н.Ф. Федоров: Pro et contra..., ks. I, s. 765.

niczne¹⁰. Fiodorow wzywał do zjednoczenia się Kościołów we „wspólnym czynie”, albowiem: „Najbardziej znienawidzonym wśród wszystkich podziałów, jest podział Kościołów” [I, 370].

Głównym grzechem protestantyzmu jest z kolei, wedle Fiodorowa, przekonanie, że do zbawienia wystarczy sama wiara, co prowadzi do zgubnego indywidualizmu:

Protestantyzm ze swoim usprawiedliwieniem tylko przez wiarę musiał koniec końców dojść do samoubóstwienia. […] Protestancki subiektywizm przekształcił się w absolutyzm indywidualnego myślenia, a chrześcijańska idea – w panteizm albo antropoteizm [I, 179 (280)].

Protestantyzm zawiera w sobie impuls do rozdzielania się ludzi – głosi indywi-dualną drogę do zbawienia, co Fiodorowowi jako rzecznikowi zjednoczenia w imię

„wspólnego czynu” nie mogło przypaść do gustu. Autor Filozofi i wspólnego czynu oskarżał też protestantyzm o zrodzenie świeckiego racjonalizmu oraz liberalizmu, czyniących moralne spustoszenie w społeczeństwach Zachodu:

Zrozumiałym jest, że reformacja (protestantyzm) i rewolucja, które wprowadziły libera-lizm, a inaczej mówiąc: wyzwolenie się od wspólnego obowiązku wobec ojców i sumienia jako zasadę, są największymi przestępstwami [I, 180 (282)].

Co więcej, Fiodorow zarzucał protestantyzmowi, iż pojmuje on ideę wskrzeszenia w sposób abstrakcyjny [zob. II, 34], a także nie docenia znaczenia dogmatu Trójcy Świętej [zob. I, 195 (308)]. Gwoli sprawiedliwości odnotujmy jednak, że moskiewski fi lozof zauważył fakt ukrócenia przez reformację prześladującej Kościół rzymski sy-monii i poczytywał to za pozytywne osiągnięcie protestantyzmu [zob. II, 43 (590)].

Ogólna ocena wyznania protestanckiego była jednak negatywna – w oczach Fio-dorowa reformacja przyniosła przede wszystkim kolejny rozłam: „Negatywne, tzn.

niszczycielskie dokonanie protestantyzmu polega na podzieleniu” [I, 145 (220)]¹¹. Ostrzej niż katolicyzm i protestantyzm Fiodorow krytykował wyznania nie-chrześcijańskie. Wspólną cechą judaizmu i islamu (czasem nazywanego przez Fio-dorowa „neojudaizmem”) jest brak idei Syna Bożego oraz Trójcy Świętej: „Bóg, po-wiada nam islam, nie ma ani syna, ani towarzysza, ani kogokolwiek równego sobie”

[I, 85 (119)], co czyni człowieka biernym poddanym boskiej władzy. Nieposiada-jący syna Allah nie może być Bogiem miłości, gdyż nie ma – prócz siebie same-go – obiektu same-godnesame-go tej miłości, lecz tylko poddanych: „«B ó g b e z g r a n i c z n y i s a m o t n y» jest negacją miłości” [I, 348]¹². Allah nie jest miłującym ród ludzki

„Ojcem”, dzieli go od człowieka „nieskończony dystans” [I, 85 (121)], powodują-cy obopólną obcość: „Mahometański Bóg – to Bóg obpowodują-cy człowiekowi,

niewspół-10 Zob.: A. Walicki, Rosja, katolicyzm i sprawa polska, Warszawa 2002, s. 165.

11 Szerzej o stosunku Fiodorowa do protestantyzmu i katolicyzmu (a także prawosławia): В.А. Ни-китин, Учение Н.Ф. Федорова и главные..., s. 748–776; A. Walicki, Rosja, katolicyzm i sprawa polska, s. 164–165.

12 Koran: „Bóg-Allah – to tylko jeden Bóg! On jest nazbyt wyniosły, by mieć syna!”. Koran, przeł. J. Bielawski, Warszawa 2007, sura VI, werset 171.

czujący mu, niewcielający się pod postacią syna w ciało człowieka, nieznający jego zmartwień, ani potrzeb” [I, 85 (120)]. Poddaństwo wobec Allaha przekłada się na poddaństwo wobec przyrody, islam okazuje się religią fatalistyczną: „Pozorna jed-ność islamu polega na bezwarunkowym podporządkowaniu się ślepej sile przyrody, w której widzi on wolę Allaha (fatalizm), i na nieustannej walce z bliźnimi (fana-tyzm)” [I, 86 (122)]. Religią równie bierną miałby być, w opinii Fiodorowa, judaizm, czego wyrazem jest szabat jako „dzień odpoczynku, bezczynności” [II, 44].

O najdalej posuniętą bierność Fiodorow oskarżał jednak buddyzm z głoszonymi przez niego ideami nicości oraz nirwany: „Nirwana – to bezwarunkowy, absolutny Szabat” [II, 44]. Inaczej mówiąc, buddyzm zachęca „do życia spędzanego na nie-przerwanej kontemplacyjnej bezczynności” [I, 93 (133)]. Propagowanie buddyjskiej bierności Fiodorow zarzucał zwykle Schopenhauerowi oraz Tołstojowi: „Pełnolet-ność rodu ludzkiego […] oznacza dla Tołstoja powszechną śmierć lub nirwanę […].

Tołstoj uznaje niebyt za dobro” [I, 418 (544)]. Także religie „pogańskie” Fiodorow oceniał negatywnie ze względu na obecny w nich kult przyrody, a więc irracjonalną czołobitność wobec siły ślepej i śmiercionośnej.

Źródłowy sens chrześcijaństwa i religijności jako takiej miało zatem zawierać w sobie prawosławie, aczkolwiek mówiąc o prawosławiu oraz chrześcijaństwie, Fio-dorow miał na myśli, jak się wyraził Nikitin, „prawosławie idealne”¹³ – takie, jakim być powinno. Rosyjski myśliciel nie mówił więc o prawosławiu w jego rzeczywi-stym, obecnym kształcie (do tegoż odnosił się dość krytycznie¹⁴), lecz o jego ide-alnej, zwróconej ku przyszłości, „proroczej”¹⁵ postaci. Prawosławie było dlań dąże-niem do przywrócenia jedności wszystkich ludzi – jedności przekraczającej śmierć:

Prawosławie jest żalem z powodu podziału (strapieniem) i pragnieniem pełni zjednoczenia w przestrzeni (wszystkich żyjących), w czasie (wszystkich zmarłych), w mocy (wskrzesze-nie do życia (wskrzesze-nieprzerwanego) [I, 123 (182)].

Fiodorow pragnął być projektantem chrześcijaństwa przyszłości – uniwersalne-go i dojrzałeuniwersalne-go, zintegrowaneuniwersalne-go z wszystkimi aspektami ludzkiej działalności oraz jednoczącego całą ludzkość wokół swej przewodniej idei. Projektowanie to ozna-czało także ponowne odkrycie dziejowo zapoznanego sensu chrześcijaństwa. Jego przewodnią, lecz zapomnianą ideą była, zdaniem Fiodorowa, i d e a w s k r z e s z e

-13 В.А. Никитин, Учение Н.Ф. Федорова и главные..., s. 762.

14 Najistotniejsza bodaj różnica między historycznym prawosławiem a jego wizją w myśli Fiodo-rowa polega na zlekceważeniu przez tego ostatniego kultu Matki Bożej. Fiodorow widział w Niej jedy-nie „Pocieszycielkę”, której adorowajedy-nie przesłania kult Trójcy Świętej: „I dopóki istjedy-nieć będzie służba strażnicza oraz obowiązkowa powinność walki z bliźnimi, dopóty kult niebieskiego Zwycięzcy [Archa-nioła Michała – M.M.] i Pocieszycielki w strapieniu zaćmiewać będzie kult Trójcy” [I, 118 (174)]. Kult Bogurodzicy-Pocieszycielki jest więc dla Fiodorowa przejawem niedojrzałego stadium wiary, która potrzebuje „pocieszenia w strapieniu”. Jest to kult w gruncie rzeczy bezradny. Tymczasem ideał Trójcy w opinii Fiodorowa zawiera w sobie wezwanie do aktywnego przezwyciężenia grzechu i śmierci, a także jednoczy nas w imię wskrzeszenia.

15 В.А. Никитин, Учение Н.Ф. Федорова и главные..., s. 754.

n i a u m a r ł y c h: „chrześcijaństwo jako religia prawdziwa jest wskrzeszeniem”

[II, 42 (590)]. Tak pojęte chrześcijaństwo równa się supramoralizmowi [zob. I, 388 (495)], a zarazem wyraża prawdziwą istotę prawosławia: „Istota prawosławia kryje się w obowiązku wskrzeszenia” [II, 44 (592)]. Obowiązek ów Fiodorow nazywa „re-alizowanym poprzez nas dziełem Bożym” [I, 101 (147)]. Przeznaczeniem ludzkości jest zatem uczynienie siebie n a r z ę d z i e m (орудие) spełnienia Bożej woli i przyka-zań. Bycie „narzędziem” nie oznacza jednak ślepego podporządkowania, lecz raczej

„przyjacielskie” współdziałanie: „Już was nie nazywam sługami, bo sługa nie wie, co czyni pan jego, ale nazwałem was przyjaciółmi, albowiem oznajmiłem wam wszyst-ko, co usłyszałem od Ojca mego” (J 15, 15). Cały Nowy Testament pozostaje dla Fiodorowa wezwaniem do c z y n u (дело), zawiera w sobie projekt walki ze śmiercią:

„Słowo Boże jest nie tylko wiedzą, ale i działaniem” [I, 102 (148)]. Fiodorow wysuwa tym samym projekt a k t y w n e g o c h r z e ś c i j a ń s t w a polegającego na współ-działaniu – s y n e r g i i – sił ludzkich oraz Boskich w dziele wykorzenienia śmierci i grzechu:

ludzie zostali stworzeni po to, by stać się niebieskimi mocami na miejsce upadłych aniołów, by stać się boskimi narzędziami w dziele kierowania światem, w dziele przywrócenia go do tego stanu blasku niezniszczalności, w jakim znajdował się on przed upadkiem [I, 402 (518)].

„Kontekst Nowego Testamentu nie tylko nie jest sprzeczny z Fiodorowowską interpretacją, ale w pełni ją dopuszcza”¹⁶ – stwierdza Nikitin. Fiodorow bezustan-nie powoływał się na szereg wybranych fragmentów z Nowego Testamentu, które, w jego opinii, stanowiły potwierdzenie słuszności idei „wspólnego czynu”¹⁷. Bez-pośrednie wezwanie do wskrzeszania umarłych można odnaleźć w Ewangelii św.

Mateusza. Chrystus nakazuje tam wprost: „Uzdrawiajcie chorych, wskrzeszajcie umarłych, oczyszczajcie trędowatych, wypędzajcie złe duchy!” (Mt 10, 8). W Ewan-gelii św. Jana Chrystus powiada zaś: „Kto we Mnie wierzy, będzie także dokonywał tych dzieł, których Ja dokonuję, owszem, i większe od tych uczyni, bo Ja idę do Ojca” (J 14, 12). Powyższe fragmenty są dla Fiodorowa niezaprzeczalnym potwier-dzeniem faktu, że dzieło zbawienia leży w gestii człowieka. Potwierdzenie tej tezy można znaleźć również u św. Pawła: „Ponieważ bowiem przez człowieka [przyszła]

śmierć, przez człowieka też [dokona się] zmartwychwstanie” (1 Kor 15, 21). Śmierć jest wynikiem upadku człowieka, ale „przez człowieka” dokona się również prze-zwyciężenie śmierci – zmartwychwstanie umarłych. Ludzie powinni dokończyć dzieło Chrystusa, postępując za Jego wskazówkami. Człowiek ma moc panowa-nia nad śmiercią, jest zdolny pokonać ją ostatecznie, gdyż stoi za nim Bóg i Jego wola: „Stwórca poprzez nas odradza świat, wskrzesza to wszystko, co zostało

unice-16 В. Никитин, Н.Ф. Федоров и православие, s. 18.

17 Fragmenty te zestawia w swoich pracach Siemionowa. Zob.: С. Семенова, Философ будущего века Николай Федоров, Москва 2004, s. 258; С.Г. Семенова, Тайны Царствия Небесного, Москва 1994, s. 78–79.

stwione” [I, 255 (408)]. Przeciwśmiertelny sens chrześcijaństwa wyrażają też słowa św. Łukasza: „Bóg nie jest [Bogiem] umarłych, lecz żywych; wszyscy bowiem dla Niego żyją” (Łk 20, 38). Autor Filozofi i wspólnego czynu zauważa w tym kontek-ście, iż w chrześcijaństwie życie było zawsze najwyższą wartością: „Chrześcijaństwo nadawało życiu n i e s k o ń c z o n ą w a r t o ś ć” [III, 419]. Śmierć nie jest dziełem Boga, ale stanowi wynik naszego upadku i oddzielenia się od Tego, który jest ży-ciem, a także naszej bierności, przyzwolenia na jej panowanie. Fiodorow stwierdza:

Nie oddzielając człowieka od wszechświata, możemy powiedzieć, że to nie Bóg jest poza-światowy [внемирен], ale świat z człowiekiem stał się pozaboski [внебожен] (albo bezboż-ny), o ile jest on do tego zdolny. To nie Bóg porzucił wszechświat, ale człowiek i wszech-świat porzucili Boga [I, 174 (271)].

Wezwanie do wskrzeszenia przodków kryło się zresztą, zdaniem Fiodorowa, nie tylko w chrześcijaństwie, lecz w samej istocie religii jako takiej, która zrodziła się wraz z przyjęciem przez człowieka postawy wertykalnej: „Istota śmiertelna, wzno-sząca oczy, głos, ręce ku niebu – czymże jest ona, jeśli nie istotą modlącą się, ani-mal religiosum” [II, 256 (791)]¹⁸. Od samego zarania religia była wyrazem pragnie-nia nieśmiertelności i wskrzeszepragnie-nia bliźnich. Pragnienie to objawiało się jako kult zmarłych przodków – „ojców”: „P r a w d z i w a r e l i g i a j e s t j e d n a, j e s t n i ą k u l t p r z o d k ó w – p o w s z e c h n y k u l t w s z y s t k i c h o j c ó w j a k o j e d -n e g o o j c a” [I, 71 (97)]. Wedle Fiodorowa, także chrześcijaństwo wyrosło z tego pradawnego kultu. Na potwierdzenie tej tezy Fiodorow sięgał zwykle po fragment z Księgi Wyjścia, w którym Bóg powiada do Mojżesza: „Jestem Bogiem ojca twego, Bogiem Abrahama, Bogiem Izaaka i Bogiem Jakuba” (Wj 3, 6). Istota religijności polega na wierności Bogu, który jest „Bogiem ojców”: „Wierność Bogu wszystkich ojców, Bogu Adama i wszystkich praojców – oto prawdziwa religia; wszystkie pozo-stałe – są zdradą Boga i własnego praojca” [II, 41 (587)].

Chcąc w pełni odtworzyć Fiodorowowski „projekt” chrześcijaństwa, należy przyjrzeć się osobno jego trzem kluczowym momentom: roli Chrystusa, koncepcji Trójcy Świętej oraz interpretacji Apokalipsy.