C CIERPIENIE W W OGÓLNOŚCI

Jednym z podstawowych wymiarów ludzkiego bytowania, nieodłącznie to-warzyszących zarówno dziejom całego rodzaju ludzkiego, jak i historii życia każdego człowieka, jest cierpienie. Definiowane czasem bardziej przedmioto-wo jako „wielki ból fizyczny lub moralny”1, innym razem bardziej podmioto-wo jako „stan psychiczny człowieka wypodmioto-wołany bólem”2, cierpienie przybiera w każdej osobie ludzkiej swoją indywidualną, niepowtarzalną formę, a zara-zem pozostaje rzeczywistością w jakiejś mierze wspólną wszystkim żyjącym. Dlatego posiada szczególną zdolność duchowego łączenia ludzi ze sobą.

1. CCierpienie ww aspekcie iindywidualnym

Także w naszych czasach, pomimo ogromnego przyśpieszenia rozwoju nauki i techniki, zwłaszcza medycyny, podobnie jak w przeszłości dalszej i bliższej, człowieka można niezmiennie scharakteryzować jako homo pa-tiens: pozostaje istotą cierpiącą. Nawet jeśli jego cierpienie bywa dziś cza-sem specyficzne, nieco inne niż w przeszłości, to jednak niezmiennie do godzin jego życia odnieść można poetycką sentencję łacińską, spotykaną niekiedy jako napis na dawnych zegarach: vulnerant omnes, ultima necat - „wszystkie ranią, ostatnia zabija”.

Cierpienie jawi się jako rzeczywistość niezmiernie złożona i wielowymia-rowa. Choć występuje nie tylko wśród ludzi, to jednak - jak zauważa Jan Paweł II w Liście Salvifici doloris - „to, co wyrażamy w słowie «cierpienie», wydaje się szczególnie współ-istotne z człowiekiem” (nr 2). Jako doznanie specyficznie ludzkie, cierpienie potrafi dotykać człowieka na każdym eta-pie jego życia od narodzenia do śmierci, z którą, jako umieraniem, wydaje

1S. Dubisz (red.), Uniwersalny słownik języka polskiego PWN, Warszawa 2006, I, 467.

się być związane w sposób szczególnie nierozłączny. Dotyczy ponadto obu najbardziej podstawowych wymiarów osoby ludzkiej: jako cierpienie fizycz-ne zachowuje odniesienie do tego, co w człowieku cielesfizycz-ne, natomiast jako cierpienie moralne pozostaje w związku z jego wymiarem duchowym.

Złożoność cierpienia przejawia się również w tym, że prezentuje się ono ja-ko rzeczywistość ambiwalentna, mieszcząca w sobie zarówno elementy po-strzegane jako wybitnie negatywne, jak i elementy - przynamniej potencjal-nie - pozytywne. W pojawiającym się (z reguły potencjal-niespodziewapotencjal-nie, bo któż z nas spodziewa się w życiu cierpienia?) bolesnym doświadczeniu, początkowo na pierwszy plan wysuwają się i zdecydowanie dominują jego ciemne strony. Po-trafi ono człowieka przytłoczyć, przygnieść, czasem wręcz wystawić na dotkli-wą próbę jego psycho-fizyczną odporność i równowagę wewnętrzną. Jednak doświadczenie cierpienia nie musi wyczerpywać się wyłącznie na jego aspek-tach negatywnych - zwłaszcza, jeśli człowiek cierpiący gotów jest podjąć wy-siłek, czasami ogromny, ich akceptacji a zarazem ich „przekroczenia” i „pój-ścia dalej”. Gdy jest otwarty na poszukiwanie i odkrycie jego sensu. Wtedy, właśnie to, co trudne, co bolesne w cierpieniu, pociąga za sobą nową rzeczy-wistość, otwiera cierpiącego na nową perspektywę. I oto może się okazać, iż cierpienie potrafi nie tylko przytłoczyć i przygnieść człowieka, lecz także zdol-ne jest poprowadzić go w kierunku duchowego wzrostu i dojrzewania.

Przede wszystkim otwiera go na prawdę o sobie samym, ujętą w sposób integralny: w egzystencjalnym doświadczeniu cierpienia człowiek przeży-wa swoją ograniczoność, kruchość, słabość. Zarazem, stawiając mu czoła, odkrywa drogę swej wielkości.

Pogłębiona prawda o sobie samym i własnym życiu, poznana i zaakcepto-wana, stanowić może z kolei punkt wyjścia na drodze wielorakiego rozwoju osobowościowego. Krytyczna weryfikacja, właśnie z perspektywy doświadcza-nego cierpienia, dotychczas uznawanej (w teorii i praktyce) hierarchii warto-ści, potrafi zaowocować w człowieku wewnętrzną metamorfozą, przejawiają-cą się na zewnątrz w modyfikacji całej jego życiowej postawy. O wielu takich przemianach mogliby dać świadectwo np. ci wszyscy, którzy mieli możliwość spojrzeć na życie z perspektywy łóżka szpitalnego - zwłaszcza łóżka ciężkiej choroby. Takie spojrzenie zmienia odniesienie cierpiącego do siebie samego, do innych ludzi, do świata. W ten sposób przeżywane cierpienie staje się dla tego, kto go doświadcza, wezwaniem i pomocą do podjęcia drogi duchowego wzrastania i zarazem przewodnikiem na tej drodze. Dodać można, że czasa-mi cierpienie to staje się wręcz jakby warunkiem wspomnianego wzrastania. Dla przykładu wystarczy odwołać się choćby do historii życia tak znanych po-staci, jak św. Franciszek z Asyżu czy św. Ignacy Loyola3.

Ryszard Zawadzki - Przezwyciężyć cierpienie - ale jak?…

3W tym kontekście na uwagę zasługują natchnione słowa Listu do Hebrajczyków o „udo-skonaleniu” Jezusa przez Boga właśnie na drodze cierpienia: „Przystało bowiem Temu, dla którego wszystko i przez którego wszystko, który wielu synów do chwały doprowadza, aby przewodnika ich zbawienia udoskonalił przez cierpienie” (2,10); „A chociaż był Synem, na-uczył się posłuszeństwa przez to, co wycierpiał” (5,8).

2. CCierpienie ww aspekcie mmiędzyludzkim ii społecznym

Wprawdzie cierpienie jest w swej istocie rzeczywistością najbardziej in-tymną i osobistą, nie oznacza to jednak, iż daje się ono całkowicie zamknąć w wewnętrznym, indywidualnym świecie osoby je przeżywającej. Także do człowieka cierpiącego, jak do każdego człowieka, ma zastosowanie znane stwierdzenie angielskiego poety John’a Donne’a (spopularyzowane w na-szych czasach przez trapistę Tomasza Mertona), iż „nikt nie jest samotną wyspą”4. Ten kto cierpi, niezależnie od tego jak bardzo czuje się samotny w swoim doświadczeniu, w jakimś sensie cierpi zawsze pośród innych.

Wydaje się, iż podobnie jak w wymiarze indywidualnym cierpienie mo-że degradować lub budować osobę cierpiącą, tak też w wymiarze społecz-nym, międzyludzkim, w sferze jej relacji z otoczeniem, zwłaszcza kręgiem ludzi najbliższych, wpływ przeżywanego cierpienia może być pozytywny, tzn. potrafi wzmacniać i budować tę relację, lub negatywny, tzn. może ją osłabiać.

Patrząc z punktu widzenia osoby cierpiącej, ujemnie oddziałuje jej po-czucie uzależnienia od innych, bycia dla nich ciężarem, natomiast pozy-tywnie - zwiększona potrzeba bliskości drogich osób, zrozumienia i troski z ich strony, znalezienia w nich duchowego oparcia czy też docenienie głę-bi daru, jakim potrafi stać się drugi, bliski człowiek.

Analogicznie, z perspektywy otoczenia osoby cierpiącej, zagrożenie osła-bienia wzajemnej relacji może nieść ze sobą poczucie różnorodnego „obcią-żenia” jej cierpieniem, czy też jej sposobem przeżywania tego cierpienia.

Z drugiej strony, naturalny dla ducha ludzkiego odruch solidarności z osobą cierpiącą, a jeszcze bardziej wzbudzana przez jej cierpienie empa-tia jest tym, co potrafi wzajemną relację zintensyfikować i wynieść - nieja-ko właśnie dzięki cierpieniu - na poziom wręcz heroicznego nieraz poświę-cenia, oddania, miłości.

Po tej, krótkiej i pobieżnej, prezentacji problemu cierpienia w ogólności, przechodzimy obecnie do zasadniczej części poruszanego tematu. Niech za wprowadzenie do niej posłużą nam słowa filozofa Fryderyka Nietzsche, cy-towane przez Viktora E. Frankla w jego dziele Homo patiens (Wiedeń 1950): „... nie samo jednak cierpienie było jego problemem, ale brak odpo-wiedzi na rozpaczliwe pytanie: «po co w ogóle cierpieć?»”5

4”Nikt nie jest samotną wyspą. Każdy stanowi ułamek kontynentu, część lądu. Jeżeli mo-rze zmyje choćby grudkę ziemi, Europa będzie pomniejszona, tak samo jakby pochłonęło przylądek, włość twoich przyjaciół czy twoją własną” - J. Donne, Medytacja XVII.

5„...aber nicht das Leiden selbst war sein Problem, sondern dass die Antwort fehlte für den Schrei der Frage “wozu leiden?”“ - Zur Genealogie der Moral, Dritte Abhandlung: Was be-deuten asketische Ideale?, 1887. Cytat w tłumaczeniu polskim pochodzi z przekładu wspomnianej książki V. E. Frankla, dokonanego przez R. Czerneckiego i J. Morawskiego, Warszawa 1984, s. 8.

II. CCYWILIZACYJNA „„MENTALNOŚĆ DDEZERCJI”