Cierpienie

Teologia nie może przejść obojętnie wobec ogromu cierpień obecnych w świecie. Musi je przyjąć, uczynić swoimi i próbować wyjaśnić. Sens cierpienia można znaleźć tylko w kontekście Krzyża Jezusa. W twórczości pelplińskiego teologa poety ów problem jest podstawowym ludzkim doświadczeniem, którego skutki w całej pełni przeżył Zbawiciel. Jak zauważa W. Kudyba: „ową najgłębszą, najistotniejszą warstwą rzeczywistości jest cierpienie. Ilekroć zechcemy w jakikolwiek sposób zagłębić się w świecie, natrafimy na mroczny ślad zła. Ile razy podejmiemy trud sięgnięcia pod

powierzchnię zjawisk, tyle razy też dotkniemy tajemnicy bólu (…)”70.

Ponieważ cierpienie ma charakter totalny, nie jest epizodyczne, nie jest tylko jednostkowym wydarzeniem w dziejach ludzkości, ani nie jest powierzchowną rysą na

68 J. Szymik, Poezja i teologia…, s. 23. 69 J.S. Pasierb, Wierzę…, WW, s. 74.

70 RKPB, s. 206. Zob. także: P. Sobotka, „pośrodku swojej nocy”. Jeszcze o cierpieniu w poezji księdza

Rozdział II. UKRZYŻOWANY – CRUX CHRISTI

ludzkiej egzystencji – dlatego też potrzebuje rozwiązań absolutnych⁷¹. Krzyż jest

rzeczywistością zbawczą, która przenika największe ciemności i bóle ludzkiego życia,

przenika także najgłębsze warstwy świata stworzonego, dotkniętego skazą grzechu72.

Zbawiciel przez dobrowolne przyjęcie cierpienia zanurza je niejako w swej miłości. Dlatego też ten wymiar rzeczywistości krzyża jest kluczowym wymiarem Bożego

odkupienia⁷³. Otwarcie Jezusa na „prawdę krzyża” nadało sens cierpieniu. Trafną uwagę

w tym kontekście formułuje P. Sobotka, który stwierdza, że: „dla Pasierba męka Boga nie jest jednorazowym wydarzeniem. Co więcej, gdyby nie cierpienie Boga, to cierpienie

człowieka nie tylko zdezaktualizowałoby się, lecz w ogóle nie miałoby sensu…”74.

Prawda ta została ukazana w wierszu ciało. W cierpiącym ciele Chrystusa dokonało się zbawienie. Zjednoczenie wierzących z Odkupicielem przyjmuje kształt

krzyża: człowiek dostępuje łaski Boga i ratunku poprzez ciało75. Wiersz ów posiada

graficzny kształt krzyża:

„stopniowo zostajesz wyzwolony następuje

kaleczenie rozpad

odzieranie ze łuszczenie się

skóry ale głębiej

są warstwy bardziej wewnętrzne jest inna skóra

młodsza siostra dawnej

71 Zob. RKPB, s. 209-215. Zob. także, PWP, s. 140-141.

72 Ks. Pasierb w tym kontekście przywołuje postać Teilharda de Chardina: „Teilhard de Chardin wyciągnął wszystkie wnioski z tajemnicy wcielenia: «Chrystus przyszedł po to, by przyoblec, zbawić i uświęcić świętą materię». Materia jest dla Teilharda de Chardina «całokształtem otaczających nas rzeczy, sił stworzeń (…)»” – CzO, s. 71-72.

73 Projekt teologii „literackiej” ks. J.S. Pasierba koresponduje w tym aspekcie z kluczowymi tezami teologii politycznej J.B. Metza, który ostrzega wszystkich próbujących uprawiać teologię, mówiąc, że „w kim milknie krzyk Hioba: «Jak długo jeszcze?!», ten nie uprawia już teologii, lecz ideologię” – J.B. Metz, Teologia wobec cierpienia, tłum. J. Zychowicz, Kraków 2008, s. 14.

74 P. Sobotka, „pośrodku swojej nocy”…, s. 81.

75 W Gałęziach i liściach ks. Pasierb napisze: „Ciało jest rzeczywiście centralnym problemem religii, teatrem największego w historii dramatu grzechu i odkupienia. Zbawianie ludzi dokonało się w fizycznym ciele Chrystusa, zbawienie poszczególnego człowieka odbywa się w ciele. Do ciała bezpośrednio adresuje Kościół wszystkie sakramenty, środki zbawienia, które mają sens tylko dopóty, dopóki to ciało żyje” – GiL, s. 286.

Rozdział II. UKRZYŻOWANY – CRUX CHRISTI

jest cierpka młodość i nowa wrażliwość

możliwość świeżego cierpienia”76.

Słowa z ostatnich dwóch wersów: „cierpka młodość i nowa wrażliwość/ możliwość świeżego cierpienia” ukazują ciągłą aktualność problemu cierpienia. Jest ono nieustannym wyzwaniem dla człowieka. Cierpienie przychodzi ze swoją „świeżością”, przenikając ludzką egzystencję.

Problematyka cierpienia, wpisana w kontekst krzyża, w pismach ks. Pasierba na tym etapie analiz zostanie ukazana w dwóch aspektach: pierwszy z nich to ukazanie umęczonego Chrystusa, który stojąc przed tłumem (przed ludzkością) w purpurowym płaszczu jako Król, ukaże prawdziwe oblicze człowieka (por. J 19,4-5); natomiast drugi wymiar cierpienia to obraz Jezusa idącego drogą krzyżową, która bezpośrednio zaprowadzi Go do śmierci. To finalny etap Jego drogi, która nabiera szczególnego znaczenia. Jest to najtrudniejszy moment w życiu Jezusa, ale też najbardziej płodny, owocny – jego kresem jest zbawienie.

A. „Oto człowiek” –

człowiek wzywający człowieka żebrak

Cierpienie i stosunek do niego w twórczości ks. Pasierba staje się ważnym kryterium wiary, życia oraz całej refleksji teologicznej. Cierpiący, umęczony Jezus, stojący przed Piłatem, na widoku wszystkich, ukazuje nieusuwalny związek człowieczeństwa z cierpieniem: cierpienie przynależy do istoty człowieka, ucieczka przed nim jest zwodnicza i pozorna. Ono wcześniej czy później „dopędzi” go i pokona. W Czasie otwartym teolog napisze w tym kontekście znamienne słowa:

„Jezus cierpiąc, nie przestaje być naszym nauczycielem, choć milczy. Jezus cierpiąc, uczy nas cierpieć (…) W świetle Nowego Testamentu, jeszcze wyraźniej

76 J.S. Pasierb, ciało, K, s. 19. Ks. Pasierb wyznaje, w jaki sposób prawda o cierpieniu wyraża się w jego życiu. Bez niego (cierpienia) przepowiadanie Ewangelii nie ma mocy. O głoszonych rekolekcjach napisze: „jeżeli miały się udać, jeśli słowa miały nie upaść na ziemię, poprzedzało je wielkie cierpienie, albo bolesna próba. Regularnie jak w zegarku. W tym momencie do tremy przyczepiała się krucha odrobina pewności…” – GiL, s. 289.

Rozdział II. UKRZYŻOWANY – CRUX CHRISTI

widać niż w świetle Starego, prześladowanie jest prostą konsekwencją

przepowiadania Jezusa. To nie jest nic nadzwyczajnego lub wyjątkowego”77.

W tej Jezusowej nauce o cierpieniu chodzi o zjednoczenie z Nim w perspektywie krzyża. Tylko taka optyka nadaje sens cierpieniu i otwiera horyzont poznawczy. Jezus uczy, że tylko w ten sposób możliwe staje się rozumienie świata, drugiego człowieka, wreszcie siebie samego. To właśnie świadomość i przeżycie cierpienia są warunkiem dojścia „do sedna”; u teologa poety są warunkiem teologicznej epistemologii. Prawdę tę ukazuje wiersz Jak:

„Jak ty chcesz dotrzeć do sedna i coś zrozumieć

skoro nigdy nie byłeś skazany ani odrzucony

nie paliło się przed tobą powietrze nie rozstępowała woda

nie rozpadała ziemia nie zostałeś wygnany

nie zabijano ci dzieci i owiec nie doświadczyłeś czym jest uścisk Boga żywego

czy kiedyś zmiażdżyło cię niebo sądzisz że kołysanka z Betlejem to cała ewangelia

czy słyszałeś tamten krzyk

czy sam krzyczałeś”78.

Okazuje się bowiem, że rozumienie wszelkiej rzeczywistości jest uwarunkowane uczestnictwem w cierpieniach Jezusa. Bohater wiersza przywołuje różne postaci i sytuacje ze Starego i Nowego Testamentu (Mojżesza, Jakuba, rodziny z Betlejem, którym zabija się dzieci). Klamrą spinającą jest jednak postać Chrystusa. Momentem kluczowym jest fraza „czy słyszałeś tamten krzyk/ czy sam krzyczałeś”. Być może chodzi o płacz chłopców zabijanych z rozkazu Heroda tuż po narodzeniu Jezusa lub też o krzyk Jezusa z krzyża: „Boże mój, Boże mój, czemuś mnie opuścił?” (por. Mt 27,46 oraz Mk

77 CzO, s. 77-78. „Cierpienie jest niezbędne do tego, by dostąpić wspólnoty z Jezusem, bo jego męka jest u Pasierba nie tyle prowokacją estetyczną, ile etyczną. U Pasierba «tylko cierpienie obdarza braterstwem» (zob. wiersz braterstwo). Człowiek musi zatem podjąć cierpienie i to będąc złączony z Jezusem, powtarzając niejako jego mękę” – PWP, s. 159.

Rozdział II. UKRZYŻOWANY – CRUX CHRISTI

15,34); „Pragnę” (J 19,28); „Wykonało się” (J 19,30). Kończące zdanie daje odpowiedź na pytanie o prawdziwość poznania. Samemu trzeba krzyczeć – czyli doświadczać całym

sobą dramatu egzystencji, doświadczać ogromu zła. Krzyk staje się formą modlitwy79.

W innym miejscu ks. Pasierb napisze: „na brudnym niebie dwudziestego wieku świeciły gwiazdy żółte i różowe

zgubiłem się zginąłem zostałem skazany gdy się szarpałem czułem mocniej gwoździe w żołądku kłębek kolczastego drutu

w gardle gipsowy korek ostatniego krzyku”80.

Źródeł poznania w tym projekcie teologicznym należy zatem szukać w otwarciu na rzeczywistość, która niesie ze sobą najtrudniejsze doświadczenia zła, cierpienia. Wszystkie te wymiary życia należy odnieść do Jezusa skazanego na śmierć krzyżową. Dopiero w tej relacji możliwe jest rozumienie, „dojście do sedna”. Doświadczeniu cierpienia często towarzyszy krzyk, który przybiera formę modlitwy – modlitwa człowieka wtapia się w ostatni krzyk Jezusa na krzyżu.

Istotnym momentem w życiu Jezusa jest sama droga krzyżowa. Krzyż, który do tej pory był rzeczywistością duchową, staje się namacalnym przedmiotem: narzędziem tortur, na którym wykonuje się wyrok śmierci. Rozpoczyna się decydujący etap historii zbawienia. Zjednoczenie z krzyżem staje się coraz wyraźniejsze i trwałe. Dlatego też ten wymiar twórczości ks. Pasierba będzie przedmiotem analiz zawartych w poniższym podpunkcie.

79 W tym miejscu teologia „literacka” ks. Pasierba po raz kolejny ukazuje pokrewne idee z projektem teologicznym J.B. Metza, który stwierdza: „Właśnie, modlitwa jako krzyk. Czy ten krzyk nie jest jednak w końcu krzykiem w pustkę i nieokreśloność? Czy nie jest krzykiem, który nigdy i nigdzie nie «dojdzie»? Nie! Ale dlaczego nie? Ponieważ sam ten krzyk jest wyrazem tego, że doszedł (por. Mk 11,24). Wołanie o Boga wyraża szczególny sposób bliskości. Jest wyrazem tego, że Bóg właśnie w swojej boskości przyszedł tak blisko, znalazł się tak blisko, że mogę to wyrazić tylko w krzyku, że mogę tylko o Niego wołać. W tym sensie sam krzyk jest pierwszym wydarzeniem wysłuchania przez Niego. W tym krzyku i właśnie w nim, Bóg jest «tutaj», wydarza się bycie tu oto Boga” – J.B. Metz, Teologia…, s. 90-91. 80 J.S. Pasierb, historia współczesna, WW, s. 180.

Rozdział II. UKRZYŻOWANY – CRUX CHRISTI