Człon rzeczownikowy i nierzeczownikowy

Obserwujemy, że w NG zawierających zależny człon rzeczownikowy lub ekwiwalentny wobec niego człon przymiotnikowy czy liczebnikowy wzajemne rozmieszczenie członów zależnych w postpozycji jest najbardziej ustabilizowane. Przeważa bowiem takie rozmieszczenie, w którym zależna grupa rzeczownikowa lub jej ekwiwalent poprzedza inny, tj. nierzeczownikowy człon zależny od tego samego N, zob. (8)-(11)1

.

(8) (Upomniałem się o) prawo wolnego człowieka do samostanowienia. (Sł.fr.pr.)

(9) (...MZK opłaciło się zabezpieczać paskiem z hologramem)

jednorazowe bilety komunikacji miejskiej warte jedną nową złotówkę, (a bankowi dopiero banknot 200 zł) (Pol./96).

(10) (Stąd) cały ten cykl reportaży, którym kierowałem dość starannie przez wiele numerów. (Krak.)

1

W literaturze sformułowano obserwację, że przydawki wyrażone rzeczownikiem najczęściej poprzedzają przydawki przyimkowe, zob. Z. Saloni (1971: 86), W. Śliwiński (1984a), D. Buttler (1986: 391-392).

(11)(Kundera [...] przypomina) kategoryczne zdanie Kafki: „Dosyć psychologii”. (Krak.)

W (8)-(11) człon rzeczownikowy lokowany jest w pozycji IIpost, a przed umieszczoną w IIIpost grupą przyimkowo-rzeczownikową, np. (8), przymiotnikową, np. (9), zdaniową, np. (10), oraz oratio recta, np. (11). Równocześnie w cytowanych przykładach człon rzeczownikowy umieszczony jest bezpośrednio po N, gdyż nie jest wypełniona pozycja Ipost, zarezerwowana dla członów związanych lokalnie.

Z kolei w (12)-(12a) w IIpost umieszczony został ekwiwalent zależnej od N grupy rzeczownikowej, w (12) — grupa przymiotnikowa, a w (12a) liczebnikowa. Jednocześnie w IIIpost ulokowana została grupa zdaniowa.

(12) Rozwój jednego z plemion afrykańskich, który nastąpił na początku wieku, (został gwałtownie przerwany).

(12a) Rozwój dwóch plemion afrykańskich, który nastąpił na początku wieku, (został gwałtownie przerwany).

Przestawienie zależnego członu rzeczownikowego lub jego ekwiwalentu na pozycję IIIpost po członie przyimkowym lub przymiotnikowym niewątpliwie utrudnia strukturyzację NG, a być może nawet ją zmienia, por. (8) i (8a) oraz (9) i (9a).

(8a) (Upomniałem się o) prawo do samostanowienia wolnego człowieka. (9a) (...MZK opłaciło się zabezpieczać paskiem z hologramem)

jednorazowe bilety warte jedną nową złotówkę komunikacji miejskiej, (a bankowi dopiero banknot 200 zł).

W (8a) człon wolnego człowieka może być bowiem interpetowany jako podrzędnik formy samostanowienia, po której bezpośrednio jest lokowany, a nie formy prawo, jak w (8). Podobnie w (9a), człon komunikacji miejskiej można by uznać za podrzędnik formy złotówkę, a nie formy bilety, jak w (9).

Ponadto, w zależności od leksykalnej reprezentacji obu podrzędników umieszczenie członu rzeczownikowego po przyimkowym czy też

przymiotnikowym może także bardziej lub mniej zakłócać rozumienie sensu całej NG, a nawet je uniemożliwiać, zob. (13) i (13a).

(13) (Stosuję) kryteria klasyfikacji sformułowane przez Z. Saloniego i M. Grochowskiego, który przeprowadza szczegółowy podział leksemów nieodmiennych.

(13a) *(Stosuję) kryteria sformułowane przez Z. Saloniego i M. Grochowskiego, który przeprowadza szczegółowy podział leksemów nieodmiennych, klasyfikacji.

W takich wypadkach szyk trzeba uważać za relewantny składniowo i (lub) znaczeniowo.

Trzeba jednak pamiętać, że w niektórych NG umieszczenie podrzędnika rzeczownikowego w IIIpost po lokowanym w IIpost podrzędniku przyimkowym nie jest relewantne, zob. (14)-(14a).

(14) (Ale zmiany w pochodzeniu rodziny i) bezpośredni wpływ na karierę różnych czynników (nie powinny nas dziwić). (Pol./95)

(14a) (Ale zmiany w pochodzeniu rodziny i) bezpośredni wpływ różnych czynników na karierę (nie powinny nas dziwić).

Co więcej, może być nawet jedynym akceptowalnym uporządkowaniem linearnym, por. (15)-(15a).

(15) (Do takiego wniosku skłaniają) publiczne wypowiedzi w radiu i czasopismach rodowitych Polaków, dla których często elementarne formy odmiany czasowników są zbyt skomplikowane. (Jęz.Pol./95)

(15a)* (Do takiego wniosku skłaniają) publiczne wypowiedzi rodowitych Polaków, dla których często elementarne formy odmiany czasowników są zbyt skomplikowane, w radiu i czasopismach.

Należy zwrócić uwagę na to, że zależny człon rzeczownikowy z (15), tj.

rodowitych Polaków, dla których często elementarne formy odmiany czasowników są zbyt skomplikowane, jest stosunkowo długi, składa się

wiele krótszy, składa się tylko z 4 słów. Wydaje się, że znaczna różnica długości między członami ma wpływ na ich usytuowanie odbiegające od przeważającego w tekstach. Krótszy człon przyimkowy lokowany jest przed dłuższym członem rzeczownikowym.

Warto dodać, że lokowanie podrzędnika rzeczownikowego w IIIpost, a nie w IIpost można także wiązać z cechami N. Nie bez znaczenia może być to, że nadrzędnikami w (14) i (15) są nieregularne derywaty odczasownikowe. Na rolę cech N wskazywałyby wyniki analizy pominiętych tu co prawda, ale wcześniej analizowanych przez autorkę NG konstytuowanych przez N(V). W NG, które są konstytuowane przez N(V), podrzędniki rzeczownikowe typowo lokowane są w IIpost lub IIIpost, por. (16) i (16a), zob. M. Gębka-Wolak (1998).

(16) (Szansę powodzenia upatruję w) zaangażowaniu w to przedsięwzięcie pieniędzy wojskowych. (Enter/97)

(16a) (Szansę powodzenia upatruję w) zaangażowaniu pieniędzy wojskowych w to przedsięwzięcie.

Trzeba jednak podkreślić, że grupy nominalne o takim jak w (14) i (15) układzie członów w zebranym materiale są bardzo rzadkie.

Człon rzeczownikowy poprzedza zawsze pozostałe dwa rodzaje podrzędników, tj. zdanie zależne i oratio recta. Nie zanotowałam przykładów linearyzacji odbiegającej od tego układu zasadniczego. Przestawienie tych członów powoduje przeważnie nieakceptowalność całej konstrukcji, zob. (10a)-(11a) oraz (17)-(18):

(10a) *(Stąd) cały ten cykl, którym kierowałem dość starannie przez wiele numerów, reportaży.

(11a)*(Kundera [...] przypomina) kategoryczne zdanie: „Dosyć psychologii” Kafki.

(17) *(...określa kuszę jako) niemal szatańskie narzędzie, które zabija człowieka tak szybko, że nawet nie czuje on trafienia, mordu.

(18) *(Za jeden wyraz uważamy mający sześć znaczeń) ciąg „wieliczina” dźwięków.

Tutaj nie odgrywa też roli długość członu rzeczownikowego, który pozostaje na pozycji IIpost niezależnie od stopnia rozwinięcia, zob. (19)-(19a), ani też cechy gramatyczne N, zob. (20)-(20a).

(19) (Na) liście osób ubiegających się o indeks na naszym wydziale, którą wywieszono wczoraj, (brakuje kilku nazwisk).

(19a)?(Na) liście, którą wywieszono wczoraj, osób ubiegających się o indeks na naszym wydziale (brakuje kilku nazwisk).

(20)Wypowiedzi mieszkańców tego osiedla, które wykorzystano w tym programie, (pochodzą z lipca).

(20a)?Wypowiedzi, które wykorzystano w tym programie, mieszkańców tego osiedla, (pochodzą z lipca).

Za naturalny uznaję układ (19), w którym człon rzeczownikowy składający się z 7 słów poprzedza człon zdaniowy obejmujący 3 słowa. Odwrotny układ nie jest poprawny. Podobnie, z układów (20) i (20a) za naturalny uznaję tylko ten z (20), mimo że centrum NG stanowi nieregularny derywat odczasownikowy.

Poczynione wyżej obserwacje zostały zestawione w tabeli nr 1. W kolumnach odpowiadających pozycjom IIpost i IIIpost podaję typy podrzędników je realizujących. Wiersze zaś odzwierciedlają wzajemne uporządkowanie współwystępujących podrzędników.

Tab. 1

IIpost IIIpost

n pr

n a

n s

n or

Ostatni układ linearny oddzielony został od pozostałych linią przerywaną ze względu na to, że uznaję go za mniej typowy niż pozostałe. Rzadziej notowany jest w materiale i jest związany z długością współwystępujących podrzędników.

Trzeba pamiętać, że wymiennie z podrzędnikiem rzeczownikowym w postpozycji umieszczony może być jego liczebnikowy lub przymiotnikowy ekwiwalent.