Związki quasilokalne 1. Wprowadzenie
3.2. Rozbicie ciągłości linearnej 6
Rozbicie linearnej ciągłości rozwiniętej grupy przymiotnikowej przez wstawienie nadrzędnego N między jej składniki, zwane jest w literaturze Błąd!
Nie zdefiniowano zakładki.c y r k u m f i k s a c j ą , zob. A. Wierzbicka (1964:
20-21), c y r k u m p o z y c j ą , zob. W. Śliwiński (1992), s z y k i e m w s t a w n y m lub n i e c i ą g ł o ś c i ą , zob. S. Szpakowicz, M. Świdziński (1992), M. Świdziński (1996: 114). Powstałe w ten sposób grupy, np. *czająca
się gorączka w oczach, *wąskie groble jak ucho igielne, *zakupiony prezent w Desie, *stawiane pytanie nieobecnemu partnerowi, *przelana krew przez
6
Problem omawiany w tym punkcie był częściowo zreferowany we wcześniejszym artykule, zob. M. Gębka (1996).
Polaków, *skrzywdzona dziewczyna przez pana, oceniane były przez różnych
autorów jako dewiacyjne, zob. H. Orzechowska-Zielicz (1954), J. Kwiek-Osiowska (1971), Z. Saloni (1971: 87-88), M. Zarębina (1988), W. Śliwiński (1992).
Szyk wstawny nie musi jednak pociągać za sobą dewiacyjności konstrukcji, zob. (58)-(59).
(58) (Poczułem) większą przyjemność niż rano.
(59) (Został redaktorem naczelnym) największego pisma spośród wydawanych w kraju.
Nie jest wykluczone, że rozbicie linearnej ciągłości grup przymiotnikowych jest możliwe wówczas, gdy ich reprezentantem są formy stopnia wyższego i najwyższego, jak to ma miejsce w przykładach (58) i (59), por. też (60) i (60a) i (60b).
(60)*(W tej noweli opisuje) wiernego sługę jak pies. (60a) (W tej noweli opisuje) wierniejszego sługę niż pies. (60b) (W tej noweli opisuje) najwierniejszego sługę spośród pracowników barona.
Nieciągłą grupę wiernego sługę jak pies w (60) uznamy za dewiacyjną, podczas gdy nieciągłość grup wierniejszego sługę niż pies w (60a) oraz
najwierniejszego sługę spośród pracowników barona w (60b) nie razi.
Może to zależeć od typu przyimkowości członu realizującego frazę wymaganą przez comparativus, zob. (60c) oraz (61).
(60c) ?(W tej noweli opisuje) wierniejszego sługę od psa. (61) ?(...chodziło mi o trochę) jaśniejszego światła od jutrzni.
Nieciągłe grupy wierniejszego sługę od psa w (60c) oraz jaśniejszego światła
od jutrzni w (61) oceniłabym jako niepoprawne, mimo że mamy tu też do
Nie bez znaczenia dla akceptowalności przymiotnikowej grupy nieciągłej jest obecność leksykalnych korelatów wśród podrzędników tej grupy, por. (62) i (62a).
(62) Tak konserwatywny magazyn jak „Life” (w 1943 roku zamieścił na pierwszej stronie zdjęcie Stalina...) (Krak.)
(62a) ?Konserwatywny magazyn jak „Life” (w 1943 roku zamieścił na pierwszej stronie zdjęcie Stalina...)
Grupa tak konserwatywny jak „Life” rozbita przez N magazyn pozostaje poprawna, a nieciągła grupa bez korelatu konserwatywny magazyn jak „Life” budzi wątpliwości.
Nieciągłość dopuszczają też grupy przymiotnikowe konstytuowane przez formy taki, rozwijane przez JAK+Nnom oraz inny, rozwijane przez NIŻ+Nnom, zob. (63)-(64).
(63) (Kościół nie może milczeć wobec) takich zjawisk jak „prasa rynsztokowa”, w której część społeczeństwa zdaje się widzieć „wychowawcę”. (Krak.)
(64)(Widziałem brzydotę socrealizmu i uważałem, że nie może być) innej
literatury komunistycznej niż socrealizm. (Krak.)
Na dodatek, w (64) grupę innej niż socjalizm rozbija dwuczłonowy ciąg złożony z N literatury i innego podrzędnika, formy komunistycznej. Kolejność ta potwierdza spostrzeżenie, że na umiejscowienie członu lokalnego (komunistycznej) nie ma wpływu umiejscowienie współwystępujących z nim członów quasilokalnych, o czym była mowa w rozdziale III.
Dodać trzeba, że usytuowanie składników grupy nieciągłej wobec N też nie jest przypadkowe. Na ogół po lewej stronie wstawionej formy N plasowany jest przymiotnikowy reprezentant, a po prawej stronie jego podrzędnik. Odwrotny układ linearny pociąga niepoprawność konstrukcji, zob. (58a)-(59a).
(58a) *(Poczułem) niż rano przyjemność większą.
(59a) *(Został redaktorem naczelnym) spośród wydawanych w kraju
Podsumowując, szyk wstawny jest wariantem linearyzacji w grupach nominalnych, których centrum rozwijane jest przez grupy przymiotnikowe quasilokalne. Trudno jednak ściśle wyznaczyć zakres tych członów przymiotnikowych, które dopuszczają linearne rozbicie przez swój nadrzędnik. Ujawniono wyżej wpływ zarówno budowy członów przymiotnikowych, jak i po części ich składu leksykalnego.
Cytowane w tym punkcie przykłady intuicyjnie są konstrukcjami porównawczymi. Dopuszczalna nieciągłość pozostaje więc w związku z tym, co w literaturze nazywa się „relacją porównawczą”, zob. I. A. Mielczuk (1974: 227), M. Szupryczyńska (1980: 117-120), K. Kallas (1986, 1995, 1996). Wprawdzie termin ten zdaje sprawę ze zjawisk płaszczyzny semantycznej, jednak wymienieni autorzy ujawnili szereg formalnych wyróżników konstrukcji porównawczych. Można by do tych wyróżników dodać swoistość uporządkowania linearnego. Zweryfikowanie takiej hipotezy wymagałoby jednak szczegółowego przebadania konstrukcji, które intuicyjnie oceniane są jako porównawcze, co wykracza poza zakres niniejszej pracy.
Dla porządku należy dodać, że NG, w których rozbijana jest ciągłość zależnych od N członów przyimkowych, zdaniowych i oratio recta, są dewiacyjne, zob. (65)-(67).
(65)* (To była jednak) olbrzymia w rewolucja literaturze.
(66)* (Jestem) starzejącym się, który odczuwa panem potrzebę, żeby porachować się ze swoim życiem. (MP, 17)
(67)*(Natrętnie przypominały mi się) twoje „Jesteś” słowa „już stary”.
Jeśli zaś chodzi o akceptowalność NG z nieciągłą zależną grupą rzeczownikową, to w języku pisanym są one trudne do zaakceptowania, zob. (68), co sprawia, że w tekstach pisanych zasadniczo nie występują.
(68)? Mojego książka kolegi (ukaże się jesienią).
Inaczej jest w języku mówionym. W tekstach mówionych, które powstają w związku z tokiem myślenia, NG z nieciągłym podrzędnikiem rzeczownikowym lub przymiotnikowym najprawdopodobniej będą miały znacznie większą
frekwencję. Zdaniem B. Bonieckiej (1978: 157), która badała składnię języka mówionego, „w potocznym języku mówionym wzmożona ruchomość składników jest rzeczą normalną i właśnie dlań reprezentatywną”. Zdecydowanie nie są to jednak konstrukcje naturalne, niekiedy nawet na pograniczu akceptowalności, zwykle zaś trudne do zrozumienia, np.
przypadkowo zagrana piłka ręką (z wypowiedzi komentatora sportowego), odroczona sprawa na dwa miesiące (z audycji radiowej „Salon polityczny trójki”).
4. Podsumowanie
Dla quasilokalnych podrzędników N postuluję zarezerwowanie w prawostronnym ciągu wobec N trzech pozycji linearnych, tj. IIpost, IIIpost i IVpost. Inaczej jednak niż w odniesieniu do pozycji lokalnych, pozycjom quasilokalnym nie można było przypisać stałej reprezentacji. Podrzędniki quasilokalne nie zajmują bowiem ściśle ustalonych pozycji linearnych, a to, w jakiej kolejności wystąpią w prawostronnym ciągu powiązane jest z różnymi czynnikami, m.in. z obecnością lub brakiem innych quasilokalnych podrzędników tego samego N.
Spośród podrzędników quasilokalnych pozycję linearną najmniej ustabilizowaną względem N mają człony przymiotnikowe. Mogą być one bowiem lokowane we wszystkich pozycjach linearnych przewidywanych w ciągu prawostronnym wobec N, a oprócz tego stosunkowo często bywają umieszczane lewostronnie względem N. Ponadto, rozwinięte grupy przymiotnikowe jako jedyne człony zależne w grupach nominalnych dopuszczają także linearne rozbicie przez N7
.
Podrzędniki nieprzymiotnikowe mają zasadniczo ustalony, prawostronny kierunek linearyzacji względem swego nadrzędnika. W prawostronnym ciągu podrzędniki rzeczownikowe najczęściej plasowane są w pozycji IIpost, choć
7
Grupa nominalna może być rozbijana przez tzw. spójniki inkorporacyjne NATOMIAST, BOWIEM, ZAŚ, zob. M. Świdziński (1992) lub inne wyrażenia wtrącone. Ten typ nieciągłości pozostaje jednak poza zakresem niniejszej pracy, której przedmiotem jest analiza kolejności składników NG. Pomija się zatem jednostki nie będące jej składnikami.
możliwe jest ich wystąpienie także w IIIpost. Podrzędniki przyimkowo-rzeczownikowe wypełniają zwykle pozycje IIpost lub IIIpost. W grupach z dwoma podrzędnikami przyimkowymi jeden z nich może także realizować pozycję IVpost. Z kolei podrzędniki zdaniowe i oratio recta typowo będą realizacjami pozycji IIIpost lub IVpost.