Przestawienie w prepozycję

Na pozycje z lewej strony N bywają przestawiane człony rzeczownikowe i przymiotnikowe.

3.1.1. Człon rzeczownikowy

Lewostronne usytuowanie grupy rzeczownikowej jest wyjątkowe i ma prawdopodobnie związek z właściwościami leksykalno-semantycznymi jej reprezentanta. W prepozycji występują m.in. grupy tego typu, takiego typu, tego

rodzaju, pewnego rodzaju, odpowiedniego rodzaju, swego rodzaju, pewnego gatunku, określonej klasy, wysokiej jakości, tej wielkości, niskiego lotu, niskiej wartości,3

itp., np. (44)-(45).

(44) (...jego dezaprobata dla powstania i) wszelkich tego rodzaju ruchów (była spowodowana osobistym rozczarowaniem...) (Sł.fr.pub.)

(45) (Jedyną drogą do uzyskania poprawy był dobór) odpowiedniego typu buhajów. (Sł.fr.pub.)

Istotne jest, że grupy tego rodzaju, odpowiedniego typu itp. można substytuować przez grupy przymiotnikowe, zob. (44a)-(45a)4

.

(44a)( ...jego dezaprobata dla powstania i) wszelkich takich ruchów (była spowodowana osobistym rozczarowaniem...)

(45a) (Jedyną drogą do uzyskania poprawy był dobór) odpowiednich

buhajów.

3

Podobną prawidłowość w języku rosyjskim zauważył I. A. Mielczuk (1974: 275).

4

Na tę ich cechę zwraca uwagę SJPDor. Połączenia niektórych przymiotników z rzeczownikiem rodzaj uznawane są przez jego autorów za równoważne semantycznie przymiotnikom, np. pewien rodzaj stosunków jest równoważny wyrażeniu pewne stosunki,

Można więc sądzić, że przytoczone grupy rzeczownikowe najprawdopodobniej realizują przymiotnikowe pozycje składniowe, tj. pozycje składniowe realizowane przede wszystkim przez zależne grupy przymiotnikowe. Przypuszczenie to potwierdza niemożliwość współwystępowania omawianych grup rzeczownikowych z określonymi grupami przymiotnikowymi przy tym samym nadrzędniku, por. (44b)-(44d):

(44b)* (...jego dezaprobata dla powstania i) wszelkich tego rodzaju takich ruchów (była spowodowana osobistym rozczarowaniem...) (44c)* (...jego dezaprobata dla powstania i) wszelkich takich tego rodzaju ruchów (była spowodowana osobistym rozczarowaniem...) (44d)* (...jego dezaprobata dla powstania i) wszelkich takich ruchów tego rodzaju (była spowodowana osobistym rozczarowaniem...)

Człony rzeczownikowe tego (takiego, podobnego...) typu (rodzaju, gatunku,

klasy...) realizujące przymiotnikowe pozycje składniowe lokowane są

przeważnie lewostronnie względem nadrzędnego rzeczownika, na miejscu przymiotnika, którego są ekwiwalentem. Mniej typowe jest ich występowanie w postpozycji, w miejscu typowym dla zależnego członu rzeczownikowego, zob. (45b).

(45b) (Jedyną drogą do uzyskania poprawy był dobór) buhajów odpowiedniego typu.

Należy jednak podkreślić, że w ciągu prawostronnym omawiane realizacje rzeczownikowe nie powinny poprzedzać innej grupy rzeczownikowej, gdyż zmienia to strukturyzację NG, por. (46) i (46a).

(46) (...została uznana za nieuczciwą nawet przez przyzwyczajonych do) tego typu manewrów (polityków). (Sł.fr.pub.)

(46a)(...została uznana za nieuczciwą nawet przez przyzwyczajonych do)

manewrów tego typu (polityków).

uwagi tego rodzaju wyrażeniu takie uwagi, a portrety różnego rodzaju wyrażeniu różne portrety.

Człon tego typu w (46) zinterpretujemy jako zależny od formy manewrów, którą bezpośrednio poprzedza. Po przestawieniu na pozycję po formie

manewrów, a przed formę polityków, zob. (46a), człon tego typu można uznać

za zależny bezpośrednio od formy manewrów lub od formy polityków.

Istnieją jednakże konteksty, w których człony rzeczownikowe tego (takiego,

podobnego...) typu (rodzaju, gatunku, klasy...) mogą realizować pozycje

składniowe typowe dla rzeczowników, a nie przymiotników, zob. (47)-(47b).

(47) Popularność tego gatunku (rosła błyskawicznie). (47a) Popularność dramatu (rosła błyskawicznie).

(47b) Taka popularność tego gatunku (rosła błyskawicznie).

Człon tego gatunku z (47) zastąpić można formą rzeczownikową, np. dramatu, zob. (47a), a akceptowalność (47b) dowodzi, że człon tego gatunku z powodzeniem współwystępować może z formą przymiotnikową taka. O grupę

tego gatunku zapytamy pytaniem o frazę rzeczownikową, czego?, a nie

pytaniem o frazę przymiotnikową, jaka?.

Zwrócić należy uwagę na to, że w (47) człon tego gatunku umieszczony jest po nadrzędnym rzeczowniku, a przestawiony na pozycję przed formę

popularność nie jest uporządkowany w sposób naturalny, zob. (47c). (47c) Tego gatunku popularność (rosła błyskawicznie).

Jak widać, grupy tego (takiego, podobnego...) typu (rodzaju, gatunku,

klasy...) realizujące pozycje przeznaczone dla rzeczowników porządkowane są

w sposób typowy dla członów quasilokalnych, z prawej strony N.

Podsumowując, można stwierdzić, że cechy leksykalno-semantyczne niektórych grup rzeczownikowych predysponują je do zajmowania pozycji składniowych typowych dla przymiotników. Stąd możliwość plasowania ich lewostronnie względem N, w miejscach zarezerwowanych dla członów przymiotnikowych⁵.

5

Przypomnę, że przymiotnikowe pozycje syntaktyczne realizują także formy rzeczownikowe

3.1.2. Człon przymiotnikowy

Wydaje się, że znaczną część grup przymiotnikowych związanych z N quasilokalnie można umieścić w lewostronnym ciągu członów zależnych od tego centrum, jeśli tylko któraś z pozycji lewostronnych jest pusta, co w konkretnych przykładach jest zjawiskiem częstym, np. (48)-(49):

(48)(...powyżej 55 roku życia) żaden grający na trąbce lub waltorni

instrumentalista (nie może być w pełni wydajny). (Sł.fr.pub.)

(49) (...zobaczył) wymykający się spod pachy owal przestraszonej piersi. (Krak.)

Podrzędniki przymiotnikowe związane z N quasilokalnie są lokowane w lewostronnym ciągu raczej po członach przymiotnikowych lokalnych typu aIprep—aIVprep, zob. p. 2. rozdziału III, np. (48) oraz (50)-(53):

(50) (...o czym wiedzą dobrze) wszyscy penetrujący stare lochy, forty i piwnice poszukiwacze przygód i skarbów. (Krak.)

(51) (Właśnie nudziło się jej w) tym pełnym niespodziewanych pagórków, iglastych lasów i słonecznych polan krajobrazie. (Krak.)

(52)(Widział przed sobą) moje spięte oczekiwaniem szczupłe plecy. (Krak.)

(53) Kolejnym przybliżającym nas do Europy krokiem (będzie zmiana przepisów podatkowych). (Krak.)

W (48) i (50) grupy przymiotnikowe związane z N quasilokalnie umieszczone zostały po formach typu aIprep żaden oraz wszyscy, w (51) po formie typu aIIprep tym, w (52) po formie typu aIIIprep moje, a w (53) po formie typu aIVprep kolejnym. Konstrukcje, w których omawiane formy przymiotnikowe związane z N quasilokalnie umieszczone byłyby przed formami przymiotnikowymi lokalnymi, oceniam jako nieakceptowalne lub nieneutralne, zob. (48a) oraz (50a)-(53a).

lewostronnego ciągu członów zależnych od rzeczownikowego centrum,

(48a)*(...powyżej 55 roku życia) grający na trąbce lub waltorni żaden

instrumentalista (nie może być w pełni wydajny).

(50a) (...o czym wiedzą dobrze) penetrujący stare lochy, forty i piwnice wszyscy poszukiwacze przygód i skarbów. (Krak.)

(51a) (Właśnie nudziło się jej w) pełnym niespodziewanych pagórków, iglastych lasów i słonecznych polan tym krajobrazie. (Krak.)

(52a)(Widział przed sobą) spięte oczekiwaniem moje szczupłe plecy. (Krak.)

(53a)? Przybliżającym nas do Europy kolejnym krokiem (będzie zmiana przepisów podatkowych).

Taki sposób uporządkowania jak w (48a), (50a)-(53a) nie jest zaświadczony w materiale.

Z kolei, człony przymiotnikowe quasilokalne umieszczane są raczej lewostronnie względem przymiotników klasy aVprep, zob. (52) oraz (54)-(55).

(54) Zamieszkujące groty, lasy, stepy słabe stworzenie (z chwilą zetknięcia się z człowiekiem przeistoczyło się...) (Krak.)

(55) (...reagowałem tylko na) wydawane przez matkę przenikliwe piski. (Szczur, 22)

Mimo że takie grupy przymiotnikowe związane z N quasilokalnie, jak

zamieszkujące groty, lasy, stepy w (54) i wydawane przez matkę w (55)

występują w prepozycji wobec N, to nie zajmują tych samych pozycji syntaktycznych, co przymiotniki związane z N lokalnie, tj. forma słabe w (54) i forma przenikliwe w (55).

Człony przymiotnikowe quasilokalne występują jednak też po formach typu aVprep, zob. (56)-(57).

(56) Literackie, prowadzone środkami sztuki narracyjnej studia nad fenomenem kultury (są najczęściej...) (Krak.)

(57) Specyficzna, zamknięta, mająca własny kodeks etyczny i obyczaje

Grupy prowadzone środkami sztuki narracyjnej w (56), i mająca własny

kodeks etyczny i obyczaje w (57), można zinterpretować jako składniki

współrzędne odpowiednio wobec literackie w (56) oraz specyficzna, zamknięta w (57). Każda z tych konstrukcji współrzędnych stanowi jeden podrzędnik wobec N.

Zaskakujące jest jednak to, że taka konstrukcja współrzędna, w której skład wchodzą grupy przymiotnikowe „samodzielnie” lokalna i quasilokalna jako całość porządkowana może być jak przymiotniki lokalne typu aVprep. Po przestawieniu na pozycję IIpost staje się bowiem nienaturalna i wymaga oddzielenia od reszty NG przecinkiem, zob. (56a)-(57a).

(56a) Studia nad fenomenem kultury, literackie, prowadzone środkami sztuki narracyjnej (są najczęściej...)

(57a) Subkultura więzienna, specyficzna, zamknięta, mająca własny kodeks etyczny i obyczaje (jest dla wielu środowisk kusząca).

Umieszczanie wszystkich quasilokalnych podrzędników przymiotnikowych lewostronnie względem N jest wprawdzie w konkretnych tekstach obserwowane dość typowo. Tym niemniej, zależy od różnych czynników, które będą omówione szczegółowo w rozdziale V.