Pozycja piąta i szósta

Prepozycyjnie najbliżej N lokowane są bardzo liczne przymiotniki, które nazywam aVprep, stąd też trudno sporządzić ich pełną listę. Do aVprep można np. zaliczyć leksemy: STARY, CZARNY, WIELKI, SILNY, PIĘKNY, CIĘŻKI, GORĄCY, CZYSTY, TROSKLIWY, ODSTRASZAJĄCY, WIERNY, OPUBLIKOWANY, NAJSKRYTSZY, OMAWIANY, UDANY, itp.

Przykłady:

(34) Wszystkie te twoje ostatnie nieudane prace (musisz jak najszybciej sprzedać).

(35) (Niebawem) następny nieostrożny, mały szczur (zostaje zjedzony przez kota). (Szczur,23)

(36) (Siedział w) małej podmiejskiej knajpce.

Sam fakt rezerwowania dla aVprep jednej pozycji linearnej jest świadomym uproszczeniem, gdyż nie wszystkie wymienione jednostki odnoszą się do jednej i tej samej pozycji, zob. (36). Bez uwzględnienia subtelnych kryteriów semantycznych trudno jednak klasyfikować leksemy zaliczone do aVprep w świetle kryterium szyku. Propozycję takiej klasyfikacji przedstawiła

Z. Topilińska (1984: 374-383), wyodrębniając tzw. atrybuty relacyjne typu A i B oraz atrybuty intensyfikowalne. Atrybuty relacyjne typu B występują najbliżej N, np. papierowy, piętrowy, trójkątny, żelazny. Poprzedzają je natomiast atrybuty intensyfikowalne, tzn. mające łączliwość z intensivum bardzo, np.

piękny, miły, wesoły, szeroki. Te z kolei są poprzedzane przez tzw. atrybuty

relacyjne typu A, np. jutrzejszy, autentyczny, rzeczywisty, wczorajszy. Przyjęcie tej propozycji mogłoby posłużyć do wyodrębnienia w ramach klasy aVprep trzech podklas jednostek różniących się semantycznie.

Z kolei w składni tradycyjnej przymiotniki klasy aVprep są nazywane przydawkami charakteryzującymi. Zasada dotycząca ich wzajemnego

uporządkowania dotyczy powszechnie znanego rozróżnienia przymiotników na relacyjne i jakościowe. Uważa się, że przydawki wyrażone przymiotnikiem jakościowym umieszcza się przed przydawkami wyrażonymi przymiotnikiem relacyjnym, np. duży drewniany dom, a nie drewniany duży dom, zob.

J. Sankowska (1962), D. Buttler (1986: 395-399), EJP (1992: 273). W tej pracy podział ten nie nadaje się do wykorzystania, gdyż u podstaw klasyfikacji przymiotników na relacyjne i jakościowe stoją dość niejasne kryteria semantyczne. Trudno przeprowadzić wyraźną granicę między nimi, mimo że niektórzy autorzy, m.in. W. Śliwiński (1984a: 108-109), wskazują na różniące je cechy morfologiczne¹⁰.

W każdym razie, w odniesieniu do pozycji Vprep trzeba sformułować zastrzeżenie, iż może ona obejmować dwie lub trzy podpozycje.

Bezpośrednio po N bywają zaś lokowane przymiotniki zaliczone tu do klasy aIpost. Klasa ta jest także stosunkowo liczna. Będą do niej należały np. leksemy POLSKI, POSTOJOWY, KOŁOWY, LITERACKI, RYSUNKOWY, PRAWNY, FILMOWY, SPOŁECZNY, itp.

Przykłady:

(37) (Znawcy tematu zapewniają, że) takie płatne miejsca postojowe (zostaną wprowadzone w przyszłym roku). (Pol./95)

(38) (Obecnie jest tu nadawana) jedna cykliczna audycja literacka.

10

Klasyfikacja przymiotników na jakościowe i relacyjne poddawana była krytyce ze względu na to, że podział ten nie jest rozłączny, a wiele leksemów przymiotnikowych trudno zaliczyć do którejś z wyróżnianych podklas, zob. M. Szupryczyńska (1980: 25-28). W węższym rozumieniu terminy „przymiotnik jakościowy” i „przymiotnik relacyjny” odnosi się tylko do przymiotników będących derywatami od rzeczowników. K. Kallas (1998: 482) pisze, że przymiotniki relacyjne „wraz z określanymi rzeczownikami informują o relacji między dwoma przedmiotami[...], z których jeden nazywany jest przez rzeczownik stanowiący podstawę słowotwórczą przymiotnika, a drugi — przez rzeczownik określany”. Z kolei przymiotniki jakościowe „oznaczają nie tylko relację między dwoma przedmiotami, ale i jakąś cechę charakterystyczną przedmiotu”.

(Krak.)

(39) (Propozycja nie jest zgodna z) obowiązującą normą prawną.

Tradycyjnie przymiotniki z klasy aIpost kwalifikowane są jako gatunkujące, tj. „wyróżniające jakąś osobę lub rzecz spośród innych”, i przeciwstawiane przymiotnikom charakteryzującym, tj. nazywającym immanentne cechy określanego rzeczownika, zob. S. Jodłowski (1957: 321), których zakres według intuicji autorki przynajmniej częściowo pokrywa się z klasą aVprep. Formalnie zaś przymiotniki gatunkujące od charakteryzujących ma różnić właśnie szyk. Te pierwsze lokowane są po określanym rzeczowniku, a drugie przed nim. Jako pierwszy opisał tę zasadę A. Krasnowolski (1909), a wielu późniejszych autorów powtarza ją i rozwija, m.in. J. Rozwadowski (1914), H. Gaertner (1924), W. Doroszewski (1947, 1948), J. Sankowska (1962), S. Jodłowski (1957, 1976), A. Cegieła, A. Markowski (1982: 109-110), W. Śliwiński (1984a: 23-29).

Należy zwrócić uwagę na to, że podział na klasy aVprep i aIpost wydaje się niecałkowicie rozłączny, gdyż są takie przymiotniki które przy różnych lub tych samych N mogą być lokowane zamiennie w pre- lub postpozycji, np.

mahoniowy stół i stół mahoniowy, ludowe pieśni i pieśni ludowe, kuchenna lampa i lampa kuchenna, temperatura plusowa i plusowa temperatura, mecz piłkarski i piłkarski poker, mleczne zęby i bar mleczny. Warto więc

postulować istnienie pogranicza między klasami aVprep i aIpost, czyli takiej grupy przymiotników, które typowo mogą być lokowane w obu wymienionych pozycjach linearnych, dla których obie te pozycje byłyby równie naturalne. Istnienie takiej sfery przejściowej nie przekreśla jednak zasadniczego podziału na aVprep i aIpost. Niewątpliwe jest bowiem istnienie takich przymiotników, które muszą być umieszczane w Vprep, por. mała dziewczynka (piłka, kawa) i

dziewczynka (piłka, kawa) mała, jak i takich, dla których naturalna jest tylko

pozycja Ipost, por. miejscowość wypoczynkowa, ośrodek (urlop) wypoczynkowy i

2.3. Podsumowanie

Z przedstawionych wyżej sześciu pozycji linearnych w konkretnych NG przymiotnikowe podrzędniki związane z N lokalnie wypełniają zazwyczaj dwie lub trzy. Trzeba jednak podkreślić, że niewypełnienie którejś z postulowanych pozycji na ogół nie wpływa na kolejność podrzędników realizujących pozostałe pozycje, co ilustruje poniższa tabela. Poszczególne kolumny odpowiadają kolejnym pozycjom linearnym. W wierszach umieszczone zostały NG o różnym stopniu rozbudowania. Pola zaciemnione oznaczają zaś zerowe realizacje pozycji linearnych.

Iprep IIprep IIIprep IVprep Vprep N Ipost

żaden twój głupi dowcip

moje drugie wygrane zawody sportowe

niektóre jego stereotypy

wszystkie te skradzione znaczki pocztowe

owe jej ostatnie reportaże więzienne

Na zakończenie dodam, że w zebranym materiale zerową realizację obserwowałam stosunkowo często w odniesieniu do pozycji IIprep, najrzadziej pomijana była zaś pozycja Vprep.