Czasopisma bibliograficzne

Brak czasopism ściśle bibliograficznych sprawiał, że rubryki informacyjno- -bibliograficzne o ruchu wydawniczym pojawiały się na łamach czasopism lite-rackich i  społeczno-kulturalnych. Na taki stan rzeczy wpływała coraz silniej odczuwana potrzeba informacji bibliograficznej, a przeglądy te, zgodnie z inten-cją redaktorów, miały przynajmniej częściowo zastąpić brak polskiej bibliografii bieżącej¹⁰⁰. Pierwszym w Polsce czasopismem naukowym o charakterze bibliogra-ficznym było „Polnische Bibliothek”, redagowane w Gdańsku w latach 1718–1719 przez historyka Gotfryda Lengnicha. W  piśmie tym zamieszczano informacje o publikacjach z zakresu historii Polski i Prus oraz biografie ludzi zasłużonych dla nauki i polityki. W stolicy ukazywało się czasopismo „Warschauer Bibliothek”

(1754–1755), redagowane i wydawane przez Wawrzyńca Mitzlera de Kolof przy poparciu J.A. Załuskiego. Według J. Korpały było ono „pierwszym czasopismem krytyczno-bibliograficznym w  Polsce”¹⁰¹. Ogłaszano w  nim m.in. bibliografię rękopisów z Biblioteki Załuskich, wyciągi z bibliografii cymeliów

97 K. Estreicher: Zestawienie przedmiotów zawartych w 136 tomach „Biblioteki Warszaw-skiej” z lat 1841–1874. Cz. 1. Kraków 1875, s. 1–2.

98 K. Estreicher: Zestawienie przedmiotów i autorów w 32 tomach Tygodnika Illlustrowa-nego [!], z lat 1859–1875. Warszawa 1877.

99 K. Estreicher: Zestawienie przedmiotów zawartych…; Idem: Systematyczne zestawienie przedmiotów zawartych w Bibliotece Warszawskiej. Cz. 2, Za lat 16 (tomów 64). Rok 1875–1890.

Warszawa 1891.

100 M. Mlekicka: Wykorzystanie źródeł drukowanych z lat 1795–1918 do badań nad dziejami książki polskiej (zarys metodologiczny). „Z Badań nad Polskimi Księgozbiorami Historycznymi”

1977, z. 3, s. 34.

101 J. Korpała: Dzieje bibliografii w Polsce. Warszawa 1969, s. 74.

wanych przez J.D. Janockiego, bibliografię nowości wydawniczych pt. Polnische galehrte Neuigkeiten. Niejako kontynuacją tego pisma w zakresie doboru mate-riałów były „Acta Litteraria” (1756–1763) wydawane początkowo w Lipsku, a od 1757 roku w Warszawie, w drukarni Mitzlera. Publikowano w nich również pro-spekty mających się ukazać książek oraz omówienia dzieł.

Znaczenie czasopism informujących o nowościach wydawniczych doceniał Józef Zawadzki, z którego inicjatywy pod koniec 1814 roku założono w Warszawie

„Pamiętnik Warszawski” redagowany przez F. Bentkowskiego. W każdym tomie znajdowały się Doniesienia o nowych dziełach, a w tomach 10. i 13. zamieszczono spisy druków polskich wydanych w  latach 1817–1818. Do innych ważniejszych czasopism o charakterze informacyjno-recenzyjnym, ukazujących się w  tym czasie, zaliczyć można: „Gazetę Literacką” (Warszawa, 1821–1822 pod redakcją A.T. Chłędowskiego); „Miscellanea Cracoviensia” (Kraków, 1814–1815, 1829 pod redakcją J.S. Bandtkiego); „Rozmaitości Naukowe” (Kraków, 1828–1831, również pod redakcją J.S. Bandtkiego) oraz wspomnianą już „Bibliotekę Warszawską”

(od 1841). Na łamach ostatniego tytułu prowadzono stałą kronikę bibliogra-ficzną, najczęściej zatytułowaną Wiadomości bibliograficzne, opracowywaną w kolejnych latach przez K. Estreichera, Ambrożego Grabowskiego i Władysława Trębickiego.

Reasumując, zanim zaczęto wydawać czasopisma bibliograficzne, problema-tyka książki i bibliotek często gościła na łamach innych pism. W miarę rozwoju księgarstwa i  ruchu wydawniczego działy bibliograficzne, jak również katalogi księgarskie ogłaszane przez poszczególne księgarnie przestały wystarczać. Wzrost piśmiennictwa i  postępująca specjalizacja nauki wymusiły w  drugiej połowie XIX wieku rozwój czasopiśmiennictwa bibliograficznego, odgrywającego głów-nie rolę źródła informacji o literaturze naukowej. W tym czasie jednak sytuacja polityczna, granice trzech zaborów i trudności finansowe uniemożliwiały syste-matyczną rejestrację bibliograficzną druków z całego kraju. Zapotrzebowanie społeczne na czasopismo, które powiadamiałoby czytelników o nowościach bie-żącej bibliografii, sygnalizowano już wcześniej – w wielu artykułach na łamach czasopism i  dzienników pierwszej połowy wieku XIX. Kilka takich tekstów przypomniała Elżbieta Słodkowska¹⁰², przedstawiając krótki żywot „Gazety Lite-rackiej” wydawanej w latach 1821–1822 w Warszawie przez Natana Glücksberga oraz „Kroniki Literatury Polskiej” ukazującej się w postaci dodatku do „Gazety Polskiej” (Warszawa, 1826–1831). Jak podkreśliła badaczka, tymczasowość tych czasopism recenzyjnych wynikała z faktu, iż istniała stosunkowo nieliczna grupa osób pracujących naukowo, pogłębiających swoje wykształcenie oraz interesu-jących się kulturą i  nauką, a ponadto zbyt mało pozyskiwano czytelników, by je utrzymać. Z tego powodu nie został zrealizowany projekt pisma krytycznego

102 E. Słodkowska: Problemy księgoznawcze w Polsce XIX wieku (o polską bibliografię biblio-logiczną za XIX w.). Warszawa 1973, s. 100–103.

pt. „Obrazy i rozbiory krytyczne literatury współczesnej”, które miało ukazywać się pod redakcją Henryka Lewestama i zamieszczać:

całe bez wyjątku piśmiennictwo polskie, już to w obszernych ocenach dzieł wpływowych, już w zwięźlejszych sprawozdaniach prac lżejszych, już na koniec w  pobieżnych wzmiankach czy lichot czy miernostek, tak, iżby z czasem stać się mogły dokładnym materiałem do tegoczes-nej bibliografii […]. Z literatur zagranicznych przeglądy ogólne całych narodowości i gałęzi piśmiennictwa, rozbiory szczegółowe dzieł stano-wiących epokę w literaturze europejskiej, na koniec zajmujące Miscele czyli Rozmaitości […]¹⁰³.

Na potrzebę takiego czasopisma wskazywał też Antoni Moszyński na łamach

„Athenaeum”: „Nie mamy żadnego Bibliografii poświęconego pisma, któreby o  każdym wyszłym dziele, z prawdziwym oceniającym je bezstronnie, dono-siło zdaniem. Mając takie pismo, łatwo byłoby wybierać; bez niego spuszczać się trzeba na sąd Księgarza, który naturalnie towaru swego nie gani”¹⁰⁴. Z kolei J. Korpała na łamach „Silva Rerum” w 1927 roku przypomniał projekt bibliote-karza Biblioteki Puławskiej, Karola Sienkiewicza, dotyczący wydawania pisma.

W ocenie badacza był to „pierwszy, śmiały pomysł ogólnosłowiańskiego prze-glądu bibliograficznego”¹⁰⁵. O inicjatywie tej pisał K. Sienkiewicz w  liście do J.S. Bandtkiego z dnia 3 lutego 1830 roku z Warszawy: „Pozwól mi jeszcze Panie przedstawić sobie dwa z wielu projektów, które wiszą nad naszą drukarnią:

[…] wydawanie dziennika w języku polskim, któryby co kwartał zbierał wiado-mości o wszystkich dziełach wychodzących w krajach słowiańskich […]”¹⁰⁶. Nie-powodzeniem zakończył się również projekt czasopisma podobnego charakteru, zgłoszony w 1874 roku przez redaktora „Tygodnika Wielkopolskiego” Edmunda Calliera¹⁰⁷. Wzorując się na niemieckim rynku wydawniczo-księgarskim, pro-ponował on wydawanie „Słowiańskiego Wianka Xsięgarsko-Antykwarycznego”, który informowałby czytelników o nowych tytułach ukazujących się we wszyst-kich zaborach. Według założeń E. Calliera pismo miało zawierać następujące rubryki: 1) Wykaz firm księgarskich, antykwariatów, drukarni i  litografii oraz

„innych tego typu składów”; 2) Tytuły książek nowo wydanych z ceną lub bez;

3) Tytuły książek poszukiwanych; 4) Ogłoszenia dotyczące poszukiwanych

pra-103 Doniesienia literackie. „Biblioteka Warszawska” 1858, t. 4, s. 262.

104 A. Moszyński: Słówko o Bibliotekach prywatnych. „Athenaeum : pismo poświęcone historii, filozofii, literaturze, sztukom, krytyce itd.” 1841, t. 6, s. 269.

105 J. Korpała: Karola Sienkiewicza projekt kwartalnika bibliograficznego. „Silva Rerum”

1927, t. 3, z. 8–9, s. 129.

106 Ibidem.

107 „Tygodnik Wielkopolski”, dodatek do numeru 12 z 21.03.1874 roku.

cowników i uczniów; 5) Muzykalia; 6) Rękopisy; 7) Rozmaitości¹⁰⁸. Prawdopo-dobnie jednak zbyt małe zainteresowanie środowiska wydawców współpracą nie pozwoliło na realizację tego zamysłu.

Czasopisma stricte bibliograficzne zaczęto wydawać w pierwszych latach dru-giej połowy XIX wieku, najwięcej w zaborze austriackim. W Galicji pewna swo-boda polityczna, nieznana w pozostałych zaborach, stwarzała warunki rozwoju życia umysłowego i  produkcji wydawniczej. Ważnymi ośrodkami wydającymi pisma z tego zakresu były zwłaszcza Lwów i Kraków.

Lwów do wybuchu II wojny światowej był jednym z najważniejszych ośrod-ków produkcji książki i  ruchu wydawniczego. Pozycja miasta, uwarunkowana wieloma czynnikami, stawiała je również wśród największych centrów nauko-wych na ziemiach polskich, co znajdowało swoje odzwierciedlenie w  rozwoju bibliotekarstwa i księgarstwa lwowskiego¹⁰⁹. Pierwszą inicjatywę powołania ciąg-łego pisma bibliograficznego we Lwowie podjął księgarz Feliks Franke, w latach 1850–1854 publikując 18 numerów „Bibliografii Polskiej”. W  każdym numerze, składającym się z kilku kartek, w porządku alfabetycznym według nazwisk auto-rów podawano spis książek i czasopism, głównie z zakresu literatury i jej historii.

Nie było to jednak pismo bibliograficzne w ścisłym tego słowa znaczeniu, gdyż – jak zauważył Stanisław Jarkowski¹¹⁰ – ukazywało się jako odbitka działu bibliogra-ficznego pisma „Pamiętnik Literacki”.

Z zamiarem podjęcia działań wydawniczych przybył do Lwowa księgarz i  wydawca Adam Dominik Bartoszewicz. Uważał on, że łagodniejsza cenzura w  zaborze austriackim daje możliwość założenia pisma literackiego¹¹¹. Próbę rejestracji produkcji wydawniczej podjął, redagując w  latach 1876–1877 niere-gularnie ukazujące się pismo „Bibliografia Polska”. Zamierzeniem wydawcy było dokumentowanie aktualnej produkcji krajowej, czemu dał wyraz w apelu skiero-wanym do księgarzy i wydawców, zapraszając ich do współredagowania tytułu.

W stałym dziale Zapiski bibliograficzne publikowano niekompletne alfabetyczne spisy dzieł według autorów, natomiast na końcu numeru – wykaz najnowszych wydawnictw Księgarni Polskiej we Lwowie. Ponadto spis 146 tytułów „Dzienni-ków i czasopism polskich” wraz z miejscem ich wydania i cenami. W 1877 roku, po wydaniu czwartego zeszytu, pomimo zapowiedzi kontynuacji „Bibliografia Polska” przestała się ukazywać. Prawdopodobną przyczyną zaprzestania tej ini-cjatywy wydawniczej było nikłe zainteresowanie w środowisku zawodowym oraz

108 A. Jazdon: Wydawcy poznańscy 1815–1914. Kształtowanie środowiska i repertuaru wydaw-niczego. Poznań 2012, s. 376–377.

109 A. Skrzypczak: Z dziejów księgarstwa lwowskiego. Ulica Batorego. http://www.lwow.com.

pl/rocznik/92/batorego.html [dostęp: 8.11.2016].

110 S. Jarkowski: Czasopiśmiennictwo bibliograficzne polskie a rejestracja polskiej produkcji wydawniczej. Warszawa 1916, s. 4.

111 M. Konopka: Adam Dominik Bartoszewicz. Redaktor, księgarz i wydawca lwowski. Kra-ków 1995, s. 21.

mała liczba prenumeratorów. A.D. Bartoszewicz nie zrezygnował jednak z zain-teresowań bibliograficznych¹¹². W tym samym roku został redaktorem czasopisma

„Tydzień Literacki, Artystyczny, Naukowy i Społeczny”, którego tytuł w 1879 roku, po ingerencjach cenzury, zmienił na „Tydzień Polski”. Systematycznie ogłaszał w nim wykazy nowości wydawniczych, uwzględniając produkcję polskich oficyn krajowych i zagranicznych. Zamieszczał także bibliografie wydawnictw obcych:

angielskich, francuskich, niemieckich i włoskich¹¹³.

W pierwszych latach XX wieku pozostałe inicjatywy wydawnicze środowi-ska lwowskiego miały charakter organów reklamowych, np. „Miesięcznik Anty-kwariatu Naukowego”, którego 5 numerów w latach 1902–1904 ogłosił Jan Rosz-kowski, właściciel Antykwariatu Naukowego. W  latach 1913–1914 ukazywał się kwartalnik „Wiadomości Bibliograficzne Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego we Lwowie”. Jako dodatek do „Szkoły” podawał spis podręczników i innych prac potrzebnych w pracy nauczyciela. Właściwie miał formę katalogu wydawnictw Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego na dany rok. Podobną funkcję pełnił

„Przewodnik Bibliograficzny Księgarni Nauczycielskiej we Lwowie”, ukazujący się co miesiąc w latach 1913–1914. Zawierał wykazy z katalogu wydawnictw nauko-wych i pedagogicznych.

Istotnym ośrodkiem życia naukowego w drugiej połowie XIX wieku stał się Kraków, wysuwając się na czoło ogólnopolskiego ruchu wydawniczego. Pierwszą zrealizowaną inicjatywą wydawniczą w tym mieście było pismo bibliograficzno- -kronikarskie „Ruch Literatury Polskiej”, powstałe w 1862 roku z inicjatywy dru-karza Żegoty J. Wywiałkowskiego. Redagowane przez Erazma Małkowskiego i  Wilhelma Gąsiorowskiego, podawało spis zawartości czasopism oraz osobno opis i treść nowości wydawniczych. Stanowiło swego rodzaju kontynuację Kata-logu ogólnego książek polskich Walentego Rafalskiego¹¹⁴ z 1852 roku. Po publikacji drugiego zeszytu z roku 1862 „Ruch Literatury Polskiej” przestał się ukazywać.

Czasopismami poświęconymi problematyce bibliografii były: „Rocznik dla Archeologów, Numizmatyków i Bibliografów Polskich” (Kraków, 1869–1873) oraz

„Przegląd Krytyczny” (Kraków, 1874–1877). Inicjator, a zarazem wydawca „Rocz-nika”, Stanisław Filip Jakub Krzyżanowski, bibliofil, numizmatyk i kolekcjoner, pracował nad pełnym zestawieniem bibliograficznym piśmiennictwa z zakresu archeologii w  Polsce. Przygotował dołączone do pierwszego numeru zestawie-nie pt. Bibliografia dzieł dotyczących archeologii, wydanych w roku 1869, odno-towując także artykuły z prasy popularnej i codziennej. W kolejnym, wydanym

112 Na łamach wcześniejszych czasopism, których Adam Dominik Bartoszewski był redakto-rem i wydawcą („Mrówka”, „Towarzysz”), podejmowano próby zamieszczania działów bibliogra-ficznych zawierających wykazy i krótkie recenzje nowości wydawniczych.

113 M. Konopka: Adam Dominik Bartoszewicz…, s. 49.

114 [W.R.] W. Rafalski: Katalog ogólny książek polskich, drukowanych od roku 1830 do 1850, czyli za lat dwadzieścia jeden: z oznaczeniem formatu, miejsca i roku wyjścia, nakładcy, ceny pier-wotnej oraz z dodaniem podziału naukowego książek niniejszym spisem objętych. Lipsk 1852.

po dwóch latach numerze S.F.J. Krzyżanowski wprowadził ponadstustronicowy dział Krytyka, rejestrujący sprawozdawczo i  krytycznie ważniejszą literaturę archeologiczną ukazującą się w  kraju i  za granicą¹¹⁵. Wysokie koszty wydania trzeciego numeru, liczącego blisko pięćset stron, jak również brak w gronie auto-rów i  współpracowników wybitnych postaci ze środowiska archeologicznego sprawiły, że żywot pisma zakończył się na nim. Z kolei „Przegląd Krytyczny”

poświęcony był zagadnieniom bibliografii, informacji i krytyki naukowej, pub-likowanym w formie krótkich recenzji prac reprezentujących wszystkie gałęzie wiedzy. Ważną inicjatywą było wprowadzenie do pisma od stycznia 1877 roku Bibliografii polskiej opracowywanej na bieżąco przez Władysława Wisłockiego, kustosza Biblioteki Jagiellońskiej. Celem działu uczyniono podawanie dokład-nej liczby tytułów dzieł, rozpraw, ważniejszych artykułów i  recenzji. Dział ten przetrwał po zawieszeniu „Przeglądu Krytycznego” i od 1 lipca 1878 ro- ku zaczął się ukazywać oddzielnie jako „Przewodnik Bibliograficzny”. Bibliogra-fia polska z „Przeglądu Krytycznego” stanowiła zatem zaczątek tego ważnego czasopisma¹¹⁶.

Według J. Korpały¹¹⁷ przełomowym wydarzeniem w dziejach polskiego czaso-piśmiennictwa bibliograficznego było właśnie uruchomienie w 1878 roku przez W. Wisłockiego pisma „Przewodnik Bibliograficzny”¹¹⁸. Zadaniem tego miesięcz-nika „dla wydawców, księgarzy, antykwarzów, jako też czytających i kupujących książki” była rejestracja bieżącej polskiej produkcji wydawniczej ze wszystkich zaborów, w  celu uzupełnienia Bibliografii polskiej XIX stulecia K. Estreichera.

Początkowo pismo składało się z dwóch części: Nowe Książki (właściwa bibliogra-fia) oraz Ogłoszenia. W roku 1882 W. Wisłocki wprowadził do czasopisma Kronikę bibliograficzną, w której zamieszczał krótkie artykuły z dziedziny antykwarystyki, bibliotekarstwa, drukarstwa, bibliofilstwa, a także opisy interesujących rękopisów i starych druków. Zamiarem redaktora było także prowadzenie na łamach perio-dyku bibliografii wydawnictw i  nut muzycznych, spisanych w  kilku numerach z roku 1889. „Przewodnik Bibliograficzny” drukowano u Władysława Ludwika Anczyca w Krakowie. Ukazywał się w miesięcznych odstępach nakładem autora.

Jego redagowanie w  ówczesnych warunkach politycznych było bardzo trudne, gdyż Biblioteka Jagiellońska nie otrzymywała egzemplarza obowiązkowego, który byłby podstawą analiz bibliograficznych. W. Wisłocki borykał się z trudnościami

115 L. Zinkow: Początki periodyków związanych z muzealnictwem archeologicznym na zie-miach polskich. W: Czasopisma naukowe bibliotek, archiwów, muzeów. Tradycje – role – perspek-tywy. Red. A. Królczyk. Kórnik 2010, s.137.

116 A. Skrzypek: „Przegląd Krytyczny” 1874–1877. „Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego” 1969, t. 8, z. 1, s. 40.

117 J. Korpała: Dzieje bibliografii…, s. 182.

118 Dzieje pisma przedstawił m.in. Stefan Vrtel-Wierczyński. Zob.: S. Vrtel-Wierczyński:

O „Przewodniku Bibliograficznym” Władysława Wisłockiego. „Przewodnik Bibliograficzny” 1924, nr 1–6, s. 4–8.

materialnymi, finansując pismo jedynie z dochodów z prenumeraty. Krytyczny okazał się zwłaszcza rok 1892, kiedy cenzura rosyjska odebrała pismu debit na Królestwo Polskie i Cesarstwo Rosyjskie i jedynie zasiłek Akademii Umiejętności w Krakowie uratował jego dalszy byt¹¹⁹. W 1900 roku, po śmierci W. Wisłockiego, czasopismo zostało przejęte przez Towarzystwo Numizmatyczne, jego redakcję powierzono wówczas archiwiście A. Chmielowi. Rok później wydawania „Prze-wodnika Bibliograficznego” podjęła się firma wydawnicza Gebethner i  Wolff (do roku 1914). Jako redaktor podpisywał pismo w  1901 roku współpracownik firmy, Franciszek Świszczowski, natomiast w roku następnym Julian Gertler, zięć W. Wisłockiego. Zmiany te, wraz z podniesieniem ceny prenumeraty, nie popra-wiły sytuacji materialnej periodyku, a po przeniesieniu go w 1902 roku z Dru-karni Uniwersytetu Jagiellońskiego do Anczyca Akademia Umiejętności odebrała mu przyznany zasiłek (w 1904 roku ponownie go przywracając). W tym czasie nowością w  zawartości „Przewodnika Bibliograficznego” stało się zamieszcze-nie spisu czasopism polskich wychodzących w 1903 roku. Według słów redakcji spis ten, opracowany na podstawie zbioru czasopism Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, był pierwszym tak dokładnym drukowanym rejestrem współ-czesnych czasopism polskich. W  1906 roku redakcję „Przewodnika Bibliogra-ficznego” przejął Jan Czubek, który zasłużył się wprowadzeniem na jego łamy katalogów rękopisów kilku bibliotek oraz spisów rękopisów Polskiego Muzeum Narodowego w Rapperswilu, biblioteki hr. Tarnowskich w Dzikowie, biblioteki Branickich w Suchej. „Przewodnik Bibliograficzny” tracił jednak charakter pisma informacyjno-naukowego, gdyż narastały problemy z dostępem do materiałów o publikacjach, zwłaszcza z zaboru pruskiego. Stawał się pismem reklamującym druki Gebethnera, informując o nowościach i zapowiadając wyprzedaże. W 1914 ro- ku redakcja została przez firmę Gebethnera i Wolfa przeniesiona do Warszawy i  połączona z tamtejszym „Przeglądem Bibliograficznym”. Po kilku numerach wydawnictwo zostało zawieszone. W kolejnych latach jego kontynuację stanowiła

„Bibliografia Polska. Miesięcznik dla wydawców, księgarzy, antykwariuszy, jako też czytających i kupujących książki”, redagowana przez J. Czubka w Krakowie w latach 1914–1919 przy poparciu Akademii Umiejętności. W „Bibliografii Pol-skiej” ograniczano się jednak do samej rejestracji bibliograficznej, nie zamiesz-czając kroniki. Uzupełnienia za lata 1914–1918 ogłosił w  1918 roku bratanek W.  Wisłockiego, Władysław Tadeusz Wisłocki. Rok później Akademia wstrzy-mała wypłatę subwencji, co przyczyniło się do zamknięcia pisma.

W Krakowie ambicje pisma bibliograficznego miał jeszcze jeden tytuł –

„Przegląd Literacki”, którego 4 roczniki ukazały się w latach 1896–1899. Czaso-pismo to, wydawane na początku każdego miesiąca, było organem Związku Lite-rackiego w Krakowie, a jego redaktorem był publicysta Kazimierz Bartoszewicz.

119 S. Jarkowski: Czasopiśmiennictwo bibliograficzne polskie…, s. 6–7; J. Korpała: Dzieje bibliografii…, s. 183.

Na łamach pisma zamieszczano bibliografię czasopism i dzienników pt. Bibliogra-fia czasopism polskich.

W Warszawie, podobnie jak w Galicji, największą grupę czasopism poświę-conych tematyce książek stanowiły pisma bibliograficzne. Część z nich była efe-merydami o niewielkiej wartości. W okresie słynnej odwilży posewastopolskiej, jaka nastała po śmierci cara Mikołaja I w 1855 roku, ukazała się w „Bibliografia Krajowa”, uważana za pierwsze polskie czasopismo ściśle bibliograficzne. Zało-żeniem księgarzy-wydawców, Walentego Rafalskiego¹²⁰ i Ignacego Klukowskiego, było wydawanie w  ciągu roku jednej serii w  12 zeszytach zawierających opisy publikacji z ostatnich lat w układzie alfabetycznym, odrębnie dla każdego roku.

W Prospekcie do pierwszego zeszytu wydawcy w następujących słowach przed-stawili cel:

Dokładnego katalogu książek polskich, któryby obejmował dzieła wydane tak w Warszawie, jak Petersburgu, Wilnie, Kijowie, Krakowie, Lwowie, Poznaniu i wielu innych miastach zagranicznych, nie posiadamy dotąd. Brak ten czuć się nie tylko daje w handlu księgarskim, ale i dla czytającej powszechności. Statystyka taka literacka, przy obudzonym ruchu piśmiennictwa naszego, niezaprzeczoną ma wartość i wielkiego jest użytku. Pojedyncze katalogi od czasu do czasu wydawane przez księ-garzy, nie odpowiadają w zupełności tej potrzebie: bo tylko szczegółowe nakłady obejmują. Przekonani o konieczności zespolenia w jednę całość wiadomości rozrzuconych o wychodzących z druku książkach polskich, zamierzyliśmy ogłaszać takowe zeszytami p.n. Bibliografia Krajowa¹²¹. W publikacji rejestrowano osobno książki, nuty, ryciny, wiadomości literac- kie i ogłoszenia oraz bibliografię zawartości czasopism, artykuły o drukarniach i księgarniach. Według K. Estreichera: „Zły podział na lata wydania i cena niesły-chanie wysoka, sprawiały niepraktyczność przedsiębiorstwa”¹²². Zatem o zakoń-czeniu tej inicjatywy na pięciu zeszytach wydanych w 1856 roku zadecydowały przede wszystkim wysokie koszty utrzymania pisma.

Rejestrowaniem polskiej produkcji wydawniczej zajmował się Stanisław Jan Nepomucen Czarnowski, w latach 1872–1880 wydając i redagując „Warszawski Rocznik Literacki poświęcony literaturze, oświacie, bibliografii i  księgarstwu”.

W strukturze pisma uwzględniono działy: literacki, bibliograficzny i księgarski

120 Autor i wydawca pierwszej bibliografii księgarskiej. Zob.: W.R. [W. Rafalski]: Katalog ogólny książek…

121 I. Klukowski, W. Rafalski: Prospekt. „Bibliografia Krajowa” 1856, z. 1, s. 1.

122 K. Estreicher: Bibliografia polska od 1800 do 1862 roku, obejmująca katalog księgarski druków polskich lub ściągających się do rzeczy polskich, a pisanych w obcych językach, ułożony alfabetycznie. Wstęp o bibliografiach w XIX stuleciu i o układzie Bibliografii polskiej za lat 63.

Warszawa 1863, s. 24.

(w których zamieszczano charakterystykę stanu polskiej literatury w danym ro- ku), recenzje i spisy nowych publikacji literackich, również życiorysy, nekrologi.

Głównym założeniem twórców pisma było opracowywanie dokładnych spisów publikacji Królestwa Polskiego i  spisów fragmentarycznych z pozostałej części zaboru rosyjskiego, Galicji i zaboru pruskiego. „Warszawski Rocznik Literacki”

stanowić może cenne źródło dla historyka książki i  biblioteki, ze względu na obszerne spisy ówczesnych bibliotek polskich we wszystkich zaborach, podawane w pierwszych pięciu rocznikach. W 1877 roku ograniczono zamieszczanie mate-riału naukowego i informacyjnego, publikując jedynie wykazy bibliograficzne¹²³. Publikacją podobnego typu były „Wiadomości Bibliograficzne Warszawskie.

Miesięcznik dla czytających i kupujących książki i pisma” (1883–1886). To wydaw-nictwo księgarza Teodora Paprockiego, ukazujące się pod redakcją Aleksandra Bolesława Brzostowskiego, jako jedyne tego rodzaju w Królestwie Polskim obok zestawienia bieżących wydawnictw książkowych zawierało bibliografię zawarto-ści czasopism w  opracowaniu T. Paprockiego, obszerny dział recenzji, kronikę ruchu księgarskiego, drukarskiego i bibliotekarskiego, a także bibliografię kalen-darzy na dany rok.

Do omawianej grupy czasopism zalicza się także „Przegląd Bibliograficzno- -Archeologiczny. Dwutygodnik ilustrowany, poświęcony bibliografii, archeologii, numizmatyce, heraldyce, historii, sztukom pięknym i  literaturze”¹²⁴. Tytuł ten, redagowany przez księgarza i antykwariusza Cezarego Wilanowskiego w Warsza-wie, ukazywał się w 1881 i 1882 roku. Zakres tematyczny obejmował wiele dzie-dzin humanistyki, a brak wyraźnego profilu pisma wiązał się z niewielką liczbą nabywców. Na uwagę zasługiwał stały dział bibliograficzny pt. Historia, archeo-logia, geografia, etnografia, podróże, opisy, w którym wymieniano wydawnictwa zwarte oraz czasopisma ukazujące się zwłaszcza w Krakowie i Poznaniu.

Rejestrację dzieł prowadzono również na łamach czasopisma „Notatki

Rejestrację dzieł prowadzono również na łamach czasopisma „Notatki