Czasopisma bibliotekoznawcze i bibliotekarskie

Pierwszym czasopismem związanym z instytucją biblioteki był wspomniany już „Czasopism Naukowy Księgozbioru Publicznego im. Ossolińskich”, powołany w 1827 roku we Lwowie z inicjatywy fundatora Zakładu Narodowego im. Ossoliń-skich, J.M. hr. Ossolińskiego. Fundator wcześniej planował wydawać czasopismo pod nazwą „Pamiętnik Biblioteczny”, zapraszając do współpracy Mikołaja Micha-lewiczowa. Zamysł ten już po śmierci pomysłodawcy zrealizował Franciszek Siarczyński, dyrektor Księgozbioru Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie,

169 „Przewodnik Antykwarski” 1910, nr 1, s. 8.

170 M. Czechowski: Czasopisma bibliofilskie. „Roczniki Biblioteczne” 1986, z. 1–2, s. 243.

który uzyskał od władz austriackich zezwolenie na wydawanie „Czasopisma Naukowego”. Został również redaktorem dwóch pierwszych roczników z zeszy-tami ukazującymi się kwartalnie, opłacanymi z własnych środków¹⁷¹. W  pro-gramie przedstawionym w  Obwieszczeniu Czasopisma, które Zakład Naukowy Księgozbioru im. Ossolińskich wydawać będzie, przewidziano następującą tematykę:

1. Rozprawy wszelkie, których przedmiot dziejów ojczystych lub piś-miennictwa polskiego się dotycze. […].

2. Pisma starożytne, bądź w  wyjątkach i  w  ułomkach, bądź w  ciągu całkowitym, mieszczone będą, zwłaszcza mniej znajome i  dotąd nie wydane dla udzielenia o  nich wiadomości i  zachowania ich pamięci.

3. Badanie dziejopiśne, tak co do rzeczy krajowych, jako i obcych, ale z krajowymi związek mających, sprawy uczone, żywoto-ziemio- lub rodo-pisma.

4. Wiadomości krajowe statystyczne obwodów lub miejsc szczególnych;

starożytności ślady i pomniki; opisy ku upowszechnianiu lepszej zna-jomości własnego kraju; zdania o nim obcych, błędnych o nim podań sprostowanie itd.

5. O płodach przyrodzonych ziemi, nowe w  tym względzie odkrycia i środki ku polepszeniu gospodarstwa rolniczego i domowego.

6. Uwagi i badania co do mowy polskiej i jej wyrazów, i składu.

7. Rozprawy w przedmiocie umiejętności w mowie polskiej pisane, jej czystością i jasnością, niemniej jak i użytecznością zalecone.

8. Doniesienia z  czasów obecnych dla wiadomości powszechnej:

a)  o  stanie i  wzroście Księgozbioru Ossolińskiego i  Lubomirskiego Muzeum, o  przybytkach z  ofiar obywatelskich lub z  innego naby-cia. b) sprawy naukowych społeczności, dobroczynnych zakładów itd. c) wiadomości o  wychodzących na świat książkach krajowych, jako i przedniejszych dziełach sztuki. d) o obecnym stanie gospodar-stwa krajowego. e) krótko pamięć zmarłych osób celniejszych narodu naszego¹⁷².

171 Wpływ czeskiego czasopisma „Časopis Společnosti Wlastenského Muzeum w Čechách”

na strukturę czasopisma ossolińskiego oraz problemy Franciszka Siarczyńskiego z  cenzurą przy wydaniu pierwszego zeszytu przedstawiono w pracach: T. Modelski: Ossolineum i czeskie Muzeum Narodowe. „Rocznik Zakładu Narodowego im. Ossolińskich” 1953, t. 4, s. 195–292;

A. Kawalec: Ksiądz Franciszek Siarczyński. Życie i działalność. Wrocław 2007.

172 Pełny tekst Obwieszczenia Czasopisma, które Zakład Naukowy Księgozbioru im. Ossoliń-skich wydawać będzie ogłoszono w: „Czasopism Naukowy Księgozbioru Publicznego im. Osso-lińskich” 1828, z. 1, s. 1–8.

Czasopismo nie było więc wydawnictwem ściśle bibliotekarskim i jego profil, mimo kilkukrotnych zmian tytułu¹⁷³, pozostał niezmienny. Podejmowano w nim tematykę z  zakresu historii, literatury i  historii nauki. W  strukturze pisma za sprawą Ossolineum przewidziano rubryki rejestrujące bieżącą bibliografię polską, publikowano artykuły na temat historii książki, zwłaszcza oświeceniowej, histo-rii księgozbiorów i bibliotek, dziejów drukarstwa, ponadto prezentowano różno-rodne badawcze aspekty zbiorów specjalnych znajdujących się w Ossolineum¹⁷⁴. Historyczny i poważny charakter tekstów przyczynił się do braku popularności

„Czasopisma” wśród współczesnych czytelników, a  w  konsekwencji do proble-mów finansowych i przerw w jego wydawaniu.

Na początku XX wieku, wraz z rozwojemzawodu bibliotekarza, środowisko pracowników tej jeszcze nieuregulowanej profesji odczuwało konieczność utwo-rzenia własnego organu prasowego. Pierwszą niezrealizowaną inicjatywę podjęło grono bibliotekarzy dwóch książnic polskich z siedzibą w innych krajach: Biblio-teki Polskiej w Paryżu oraz BiblioBiblio-teki Muzeum Narodowego Polskiego w Rap-perswilu. W 1905 roku bibliotekarz Biblioteki Polskiej, Władysław Alojzy Strzem-bosz, wraz z  pracownikami placówki w  Szwajcarii, Wacławem Karczewskim i  Kazimierzem Woźnickim, planowali stworzyć pismo literacko-bibliologiczne

„Książnica. Wydawnictwo poświęcone wiedzy bibliotecznej, bibliografii i lubow-nictwu książek”. Mimo że wydawane w Paryżu, miało być jednym z pierwszych zawodowych czasopism dla bibliotekarzy polskich. W prospekcie autorzy wyjaś-niali, co rozumieją przez pojęcie książnictwa, nawiązywali do dziejów rozwoju bibliografii, zawodu bibliotekarza i wskazywali na warunki potrzebne do zbiera-nia i opracowywazbiera-nia dokumentów¹⁷⁵:

Nie mieliśmy i nie mamy dotychczas czasopisma książnictwu poświę-conego. Prace większe czy też mniejsze, nawet artykuły dziennikarskie z dziedziny wiedzy bibliotecznej, bibliografii i lubownictwa książek, nie-mal na palcach zliczyć można. […] Jeżeli zeszyt pierwszy ogłoszony

173 Do 1918 r. czasopismo było wydawane pod następującymi tytułami: „Czasopism Naukowy Księgozbioru Publicznego im. Ossolińskich” (1828–1834 [!], 7 roczników w 32 zeszytach, zeszyt 4 ostatniego rocznika datowano: 1841); „Biblioteka Naukowego Zakładu im. Ossolińskich. Pismo poświęcone dziejom, bibliografii, rozprawom i wiadomościom naukowym” (1842–1848, 5 roczni-ków w 15 zeszytach); „Biblioteka Ossolińskich. Pismo historii, literaturze, umiejętnościom i rze-czom narodowym poświęcone. Poczet nowy” (1862–1869, 7 roczników w 12 zeszytach). Ukazy-wały się również „Sprawozdania z czynności Zakładu Narodowego im. Ossolińskich” (1857–1913 [za lata 1851–1912]).

174 J.A. Kosiński: „Czasopismo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich” informacje. „Przegląd Biblioteczny” 1997, z. 4, s. 393.

175 M. Kalczyńska: Kazimierz Woźnicki (1878–1949) – literat, publicysta, dziennikarz, poli-tyk i  bibliofil oraz jeden z bibliotekarzy donatorów Muzeum Narodowego w  Rapperswilu. Na podstawie spuścizny znajdującej się w Bibliotece Polskiej w Paryżu. „Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Zeszyty Historyczne” 2010, z. 11, s. 228.

został za granicą, jeżeli poza sprawami ogólnymi, uwzględniono w nim wyłącznie biblioteki na obczyźnie, to dlatego jedynie, że ci, co go wydali, za granicą mieszkają. I właśnie mieszkając za granicą mieli sposobność, może większą aniżeli inni, przekonać się, jak daleko w sprawach książnic- twa poza Europą Zachodnią stoimy, jak wiele z dorobku cudzego zmu-szeni jesteśmy czerpać. Takie zapożyczenie, takie naśladownictwo jest dobre, a nawet konieczne, o ile prowadzi do stworzenia i doskonalenia własnego dorobku¹⁷⁶.

Koszty wydania pierwszego zeszytu ponieśli ofiarodawcy, a  dochód z  jego sprzedaży miał być podstawą wydania kolejnego. Niestety, pismo zyskało tylko 5 obietnic prenumeraty i inicjatywa skończyła się niepowodzeniem.

Potrzebę istnienia czasopisma przeznaczonego dla środowiska bibliotekarzy miał zaspokoić „Przegląd Biblioteczny”, wydawany w latach 1908–1911 przez Towa-rzystwo Biblioteki Publicznej w Warszawie. To właśnie w gronie członków zało-życieli Komitetu Towarzystwa¹⁷⁷ zrodził się pomysł publikowania pisma poświę-conego teorii i praktyce bibliotekarstwa. Inicjatywa ta nabrała realnych kształtów na skutek zmian w rosyjskim systemie prasowym w efekcie rewolucji rosyjskiej 1905 roku, które prowadziły do zniesienia cenzury prewencyjnej. Według zmodyfi-kowanej koncesji wystarczyło zgłosić gubernatorowi miasta tytuł i program czaso-pisma, drukarnię oraz personalia redaktora. Podczas jednego z pierwszych zebrań stwierdzono, że „Towarzystwo ma prawo […] wydawać organ poświęcony Biblio-grafii i Bibliotekoznawstwu”¹⁷⁸. Podjęcie prac nad założeniem pisma według pro-jektu i pod redakcją Stefana Dembego oficjalnie potwierdzono 7 lutego 1907 roku

176 „Książnica” – pierwszy zeszyt z 1905 r. BPP, akc. 4409. Za: M. Kalczyńska: Kazimierz Woźnicki…, s. 229. Przedruk wstępu redakcji został zamieszczony w  czasopiśmie „Ateneum:

pismo naukowe i  literackie” 1905, R. III, t. 3 z. 7–8, s. 123. O „Książnicy” informowano rów-nież w „Kronice” na łamach „Przewodnika Bibliograficznego” 1905, nr 8–9, s. 173, a w „Kwar-talniku Historycznym” inicjatywę tę oceniano bardzo pozytywnie. Jak pisano: „W prospekcie zaznaczają wydawcy zupełnie słusznie, że u nas ze wszystkich działów książnictwa jedynie bibliografia stoi na wysokości zadania. Technika biblioteczna od czasów Lelewela i  Borkow-skiego w  literaturze zupełnie zaniedbana, o  książnicach publicznych i  prywatnych nic pra-wie nie pisano; w  końcu lubownictwo książek w  dzisiejszym tego słowa znaczeniu pojęte, t. j. nie tylko jako miłość ksiąg, ale przede wszystkim jako ich znawstwo, jest tematem, któ-rego w  naszej literaturze nie poruszano prawie wcale. W  tych słowach mieści się program wydawnictwa – oto są tematy, którymi zajmować się będzie. Wydawnictwo takie powitać należy z radością i  życzyć mu powodzenia”. Zob.: Kronika. „Kwartalnik Historyczny” 1905, z. 2, s. 371.

177 Założycielami Towarzystwa, którzy podpisali statut, byli: Samuel Dickstein, Stanisław Krzemiński, Ludwik Krzywicki, Stanisław Leszczyński, Stanisław Michalski, Rafał Radziwiłło-wicz, Józefa Sawicka, Władysław Smoleński, Seweryn Smolikowski, Stefan Żeromski.

178 Ustawa Towarzystwa Biblioteki Publicznej w  Warszawie. „Przegląd Biblioteczny” 1908, z. 1, s. 8.

na posiedzeniu Komitetu Towarzystwa¹⁷⁹, a  pozwolenie na druk uzyskano 11 kwietnia tego roku.

W podtytule „Przeglądu Bibliotecznego” – „czasopismo ilustrowane poświę-cone bibliotekoznawstwu, bibliotekarstwu i  bibliografii” – wyznaczono zakres treści. Redakcja założyła również, że tytuł będzie ukazywać się kwartalnie, jednak nie udało się zachować tej częstotliwości. W latach 1908–1911 wydano 6 zeszy-tów, w tym dwa podwójne. W sumie opublikowano tylko dwa tomy: za rok 1908 (z. 1–4) i za rok 1909 (z. 1–4). Pierwszy zredagował S. Demby, drugi – Stanisław Krzemiński, a wydawcą był Henryk Dobrzycki. Jak podkreślono w sprawozdaniu Komitetu: „Istnienie swoje zawdzięcza »Przegląd Biblioteczny« chętnej i bezin-teresownej pracy autorów i kierowników swoich”¹⁸⁰. Wśród współpracowników pisma byli członkowie Towarzystwa Biblioteki Publicznej w Warszawie, bibliote-karze, bibliolodzy i bibliofile. Dwa pierwsze zeszyty wydrukowano dzięki ofiar-ności dwóch anonimowych członków Towarzystwa, a kolejny podwójny zeszyt – z funduszów Towarzystwa Biblioteki.

Redakcja „Przeglądu Bibliotecznego” postawiła sobie ambitne cele. Pismo miało nie tylko informować o działalności Towarzystwa i  samej Biblioteki Publicznej, ale stanowić miejsce publikowania tekstów z  zakresu biblioteko-znawstwa, księgobiblioteko-znawstwa, bibliotekarstwa i bibliografii, zarówno w teoretycz-nym, jak i  praktycznym aspekcie. Podobnie jak w  przypadku wielu wcześniej omówionych czasopism, kondycja finansowa tego tytułu była bardzo trudna.

Koszty wydawania rosły, co w  połączeniu z  kłopotami Biblioteki Publicznej, utrzymywanej w  tym czasie z samych składek i  darów odbiorców, tworzących w  zasadzie grono członków Towarzystwa Biblioteki Publicznej w  Warszawie, przyczyniło się do nieregularnego ukazywania się pisma, a  następnie do jego zawieszenia. Druk ostatniego zeszytu ukończono 10 marca 1911 roku, tytuł ten okazał się zatem kolejną efemerydą. Jednak redakcja zdążyła zamieścić na jego łamach wiele cennych prac naukowych autorstwa Karola Badeckiego, I. Chrza-nowskiego, S. Dembego, Pawła Ettingera, W. Karczewskiego, S. Krzemińskiego,

179 O początkach pisma pisali: D. Rymsza-Zalewska: Stefan Demby znany i  nieznany.

Warszawa 2003, s. 103–107; Z. Gruszka: „Przegląd Biblioteczny”: monografia. Warszawa 2012.

Materiały archiwalne dotyczące powstania i funkcjonowania „Przeglądu Bibliotecznego” znaj-dują się w Archiwum Biblioteki Publicznej m.st. Warszawy. Wykaz dokumentów zamieszczono w publikacji: Archiwum Biblioteki Publicznej m.st. Warszawy. Akta nr 1–245. Oprac. J. Rudnicka, J. Górka, K. Sokołowska-Grzeszczykowa. Warszawa 1977. Należą do nich: A. 165 Zezwolenie na publikację „Przeglądu Bibliotecznego” dla drukarni i redakcji 13 VI 1909 k. 59–62; A. 177 List Stefana Dembego z projektem czasopisma „Przegląd Biblioteczny”, adresowany prawdopodobnie do S. [Stanisława] Leszczyńskiego („Szanowny Panie Profesorze”) 7 II 1907 k. 5–6; Pismo Dru-karni Piotra Laskauera i Sp. do S. [Stefana] Dembego w sprawie „Przeglądu Bibliotecznego” 1907 k. 8; A. 178 Akta „Przeglądu Bibliotecznego”; A. 208 Prenumeraty „Przeglądu Bibliotecznego”

k. 64.

180 Sprawozdanie Komitetu Towarzystwa Biblioteki Publicznej w Warszawie za r. 1908. „Prze-gląd Biblioteczny” 1909, z. 1–2, s. 15.

L. Krzywickiego. Na uwagę zasługuje również list bibliotekarzy Muzeum Polskiego w Rapperswilu, W. Karczewskiego i Władysława Kłyszewskiego, którzy postulo-wali utworzenie na ziemiach polskich Towarzystwa Bibliotekarzy lub Bibliofilów Polskich, „by w  zakres poczynań zbiorowych wszelkiej kategorii miłośników wprowadzić książkę i książnictwo”, oraz zorganizowanie zjazdu bibliotekarzy¹⁸¹. Według założeń redakcji „Przegląd Biblioteczny” miał stanowić forum wymiany myśli i planów na polu praktyki i teorii bibliotekarstwa. Przedstawiona na jego łamach inicjatywa organizowania się środowiska pokazuje, że jeśli wydawanie pisma byłoby kontynuowane, mogło mieć ono realny wpływ na rozwój dyscy-pliny, a jednocześnie przyczynić się do wcześniejszego powstania zawodowego stowarzyszenia bibliotekarzy.

Początki polskiego czasopiśmiennictwa skierowanego do bibliotekarzy przy-padły zatem na koniec okresu niewoli narodowej. Warunki ekonomiczne unie-możliwiły publikowanie „Przeglądu Bibliotecznego”, a mimo to stał się on pierwo-wzorem polskiego czasopisma bibliotekoznawczego. Ponadto, z braku opracowań teoretycznych, odgrywał rolę użytecznej pomocy w  środowisku bibliotekarzy, stając się niejako podręcznikiem bibliotekarskim.

***

Dzięki studiom naukowym podejmowanym w  XIX wieku rozpoczął się proces usamodzielniania się dyscypliny bibliologicznej i  uniezależniania od nauki o literaturze. Rozważań teoretycznych na temat istoty nauki o książce nie było zbyt wiele. Zakres i  metody badawcze tej w  dużym stopniu empirycznej nauki były rozwijane w  pracach bibliograficznych i  monograficznych dotyczą-cych historii drukarstwa i  historii bibliotek, zabytków rękopiśmiennych i  dru- kowanych.

Wydarzenia polityczne i zabory opóźniały proces ewolucji instytucji biblio-tecznych. W XIX wieku, poza czerpaniem z zagranicznych wzorów, stworzono zalążki teoretycznej i podręcznikowej, jeszcze wciąż skromnej, wiedzy biblioteko-znawczej. Aleksander Birkenmajer, podsumowując dorobek w zakresie piśmien-nictwa księgo- i  bibliotekoznawczego do 1918 roku podkreślił, iż „miewaliśmy dzieła bibliograficzne, typu Estreichera czy Wierzbowskiego […] lub też katalogi rękopisów czy inkunabułów; za to teoretycznych prac bibliotekarskich prawie nic”¹⁸². Na XIX stulecie przypadły też początki tworzenia polskiej terminologii związanej z  nauką o  książce i  bibliotece, chociaż nadal charakterystyczny dla tego okresu był chaos terminologiczny. W literaturze przedmiotu autorzy uży-wali takich określeń, jak: bibliografia właściwa; książnictwo; rzecz biblioteczna (bibliotekarska); sztuka bibliotekarska; bibliotekoznawstwo; bibliotekonomia;

181 Listy do Redakcji. „Przegląd Biblioteczny” 1909, z. 1–2, s. 150–153.

182 A. Birkenmajer: Bilans dziesięcioletniej pracy na polu bibliotekarstwa i bibliografii w Pol-sce. „Przegląd Biblioteczny” 1929, z. 3, s. 258.

bibliotekotechnika¹⁸³. Część wykorzystywanych wówczas terminów nie przyjęła się, ale wiele weszło do słownictwa zawodowego i naukowego oraz przetrwało do współczesności.

W tym okresie ludzie związani zawodowo z książką widzieli potrzebę powo-ływania czasopism, na łamach których mogliby publikować wyniki badań doty-czących książki i biblioteki. Zagadnienia z zakresu księgo- i bibliotekoznawstwa zaczęły pojawiać się w czasopismach o charakterze bibliologicznym – „Przeglą-dzie Bibliograficznym” i  „Książce”, a następnie w  „Przeglą„Przeglą-dzie Bibliotecznym”, pierwszym bibliotekarskim organie naukowym. Twórcy i  współpracownicy

„Przeglądu Bibliotecznego”, skupiając polskich badaczy książek i bibliotek, mieli ambicje i szanse wykreowania środowiska naukowo-badawczego. Do 1918 roku trudno jednak mówić o funkcji integracyjnej tych specjalistycznych czasopism, gdyż na przeszkodzie stała efemeryczność tytułów i wąskie grono odbiorców.

Szczególną cechą w rozwoju czasopiśmiennictwa środowisk księgoznawczych przed 1918 rokiem była krótkotrwałość ukazywania się poszczególnych tytułów.

Wydawcy starali się pozyskiwać dochody z ogłoszeń i  reklam, jednak pisma były finansowane głównie ze środków prywatnych i pochodzących z prenume-raty. Z reguły ukazywały się dzięki inicjatywom pojedynczych osób lub zespołów ludzi połączonych wspólną pasją do książek: bibliotekarzy, historyków, drukarzy, księgarzy czy antykwariuszy. Wyjątkowo wydawcami czasopism były placówki naukowo-badawcze reprezentowane przez Towarzystwo Pedagogiczne we Lwo-wie publikujące „Wiadomości Bibliograficzne” oraz Towarzystwo Biblioteki Pub-licznej w Warszawie firmujące „Przegląd Biblioteczny”. Drugą istotną właściwoś-cią w tej grupie wydawnictw był intensywny rozwój czasopism bibliograficznych.

Stanowiły one największą liczbę tytułów, na co wpływ miał rozwój piśmiennic- twa i  ruchu wydawniczego, rodzący potrzebę ogłaszania całościowych wyka-zów druków z polskich oficyn. Mają też one najdłuższą tradycję spośród pism poświęconych książce i bibliotece, gdyż już w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku zasadniczym zadaniem czasopiśmiennictwa naukowego – jak podkreśliła Małgorzata Korczyńska-Derkacz¹⁸⁴ – było informowanie o  nowych książkach.

Pierwsze pisma miały więc charakter przeważnie bibliograficzny, w mniejszym zakresie prowadzenie kroniki naukowej. Na łamach pism nie rozwijano teorii bibliografii, miały przede wszystkim wymiar praktyczny, poprzez prezentowanie nowości i  rejestrowanie aktualnej produkcji wydawniczej. Przedsięwzięcia te, inicjowane zwykle przez księgarzy, zazwyczaj były krótkotrwałe. Niekiedy ogra-niczano się w nich do zamieszczania reklam i spisywania tytułów wykonanych własnym nakładem lub komisowych edycji dostępnych w magazynach księgarni.

183 Temat chronologii występowania terminów związanych z bibliotekarstwem, biblioteko-znawstwem i terminami pokrewnymi został podjęty w publikacji: B. Świderski: Bibliotekarstwo, bibliotekoznawstwo i terminy pokrewne. Historia, zakres użycia, semantyka. Łódź 1981.

184 M. Korczyńska-Derkacz: Problematyka badań nad czasopiśmiennictwem naukowym.

„Roczniki Biblioteczne” 1987, z. 2, s. 299.

Szczególne znaczenie miały w tym okresie trzy wydawane równocześnie organy prasowe: „Bibliografia Polska” ukazująca się w  Krakowie, „Książka” ogłaszana początkowo we Lwowie, a  następnie w  Warszawie, oraz „Przegląd Bibliogra-ficzny” publikowany w  Warszawie. Redakcje tych pism ambitnie podchodziły do opracowywania spisów bibliograficznych polskiej produkcji wydawniczej, ponadto zamieszczały teksty dotyczące problematyki książki i  biblioteki. Naj-skromniej czasopisma były reprezentowane w środowisku bibliofilów i księgarzy.

Wraz z periodykami drukarskimi miały charakter ściśle fachowy, ukierunkowany na omawianie zagadnień organizacyjno-bytowych przedstawicieli zawodu.