Czasopisma księgarskie

Grupa zawodowa księgarzy powołała do życia swoje czasopismo dopiero w  początkach XX wieku, a  więc stosunkowo późno w  porównaniu z  innymi poświęconymi sprawom książki, zwłaszcza bibliograficznymi i  drukarskimi.

Potrzebę tego rodzaju narzędzia komunikacji zgłaszano jednak dużo wcześniej, o czym świadczą pierwsze próby wydawnicze.

Pierwszym czasopismem o charakterze księgarskim były „Nowiny Księgar-skie” wydawane we Lwowie w postaci bezpłatnego dodatku do pisma „Szkoła”.

W 1868 roku w księgarni Karola Wilda opublikowano w miesięcznych odstępach 8 numerów w  formie alfabetycznego spisu dzieł z zakresu szkolnictwa. Treści księgarskie zamieszczano w czasopiśmie drukarzy zaboru rosyjskiego „Drukarz i  Księgarz”. Jego cztery roczniki ukazały się w  latach 1897–1901 pod redakcją Tadeusza Hieronima Nasierowskiego, a następnie Wacława Ratyńskiego i  Jana Fiszera. Krótki okres funkcjonowania pisma nie pozwolił jednak zrealizować założonego programu. Na uwagę zasługuje przedrukowanie na jego łamach frag-mentu książki pt. Podręcznik księgarski, przewodnik praktyczny dla wydawców, księgarzy, pomocników i praktykantów księgarskich pod red. T. Paprockiego¹⁴².

Jako cenną inicjatywę na rynku czasopism księgarskich należy odnotować ukazanie się w  1907 roku „Pośrednika Antykwarskiego” stanowiącego – jak wskazywał jego podtytuł – „czasopismo fachowe dla zbieraczy, bibliotek pry-watnych i publicznych, księgarzy i antykwarzy”. Jego redaktorem i wydawcą był Józef Tuleja, właściciel Antykwariatu Naukowego. Od października do końca maja pismo miało się ukazywać jako tygodnik, natomiast w okresie wakacyjnym jako miesięcznik. J. Tuleja ogłosił ambitny program, zgodnie z którym w każdym numerze miały znajdować się artykuły monograficzne dotyczące antykwarstwa, księgarstwa, książek, informacje o organizacji, ustawodawstwie, ochronie praw-nej, zebraniach i  zjazdach środowiska osób związanych z książką. Planowano również zamieszczać spisy katalogów księgarskich, antykwarskich i aukcyjnych polskich i obcych¹⁴³. Ta pierwsza, teoretyczna część pisma zawierała cenne teksty

142 Poza wzmianką o planach powołania szkoły księgarskiej w Warszawie ukazał się jeszcze artykuł pt. Kolportacja pism i książek podpisany kryptonimem B.L. (najprawdopodobniej Bona-wentura Lenart).

143 E. Wójcik: Józef Tuleja – księgarz, antykwariusz i bibliofil lwowski. W: Wspólnota pamięci.

Studia z dziejów kultury ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej. Red. J. Gwioździk, J. Malic-ki. Katowice 2006, s. 175.

poświęcone książce jako przedmiotowi księgarstwa i antykwarstwa, artykuły na temat jakości papieru, ekslibrisów czy bibliotek, m.in. biblioteki uniwersyteckiej i publicznej w Warszawie. Natomiast część praktyczna obejmowała pośrednictwo w  handlu księgarskim i  antykwarskim. Na końcu każdego numeru znajdował się katalog dzieł wraz z cenami dostępnymi w antykwariacie J. Tulei. „Pośrednik Antykwarski” wyróżniał się przejrzystością układu i dokładnością opisów. Prze-stał się ukazywać po opublikowaniu czterech numerów, a powodem był brak zain-teresowania ze strony prenumeratorów. Wznawiając wydawanie tego organu po 20 latach, J. Tuleja przypomniał, że „Wówczas musiało ono być zawieszone wobec faktu, że do ostatniej chwili znalazło zaledwie 23 zadeklarowanych (a właściwie tylko około 15 faktycznych) prenumeratorów”¹⁴⁴.

Istotną datą w  rozwoju księgarstwa polskiego był rok 1907, gdyż właśnie wtedy zorganizowano w Warszawie I Zjazd Księgarzy Polskich¹⁴⁵. Formalnie sku-pił on właścicieli księgarń z terenu Królestwa Polskiego, przyczynił się też jednak do powstania Związku Księgarzy Polskich (ZKP). Na walnym zebraniu Związku podjęto dyskusję dotyczącą powołania czasopisma fachowego jako organu ZKP.

Tę inicjatywę poprzedziła wydana nakładem księgarni L. Fiszera w Łodzi „Jed-nodniówka – Księgarz Polski” z datą 1 września 1909 roku. W artykule wstępnym wydawcy poinformowali, że Związek Księgarzy Polskich podjął się opublikowa-nia dwóch próbnych numerów z prośbą skierowaną do środowiska księgarzy o wypełnienie ankiety, której wyniki miały służyć „do obliczenia sił i środków wydawnictwa”. Pytano księgarzy, czy uważają za pożyteczne wydawanie czaso-pisma księgarskiego, czy mogą zasilać takowe swą pracą, jak często i  w  jakim rodzaju, które miasto uważają za najodpowiedniejsze na siedzibę redakcji oraz czy zechcą ofiarować materialną pomoc, na jaką sumę i w jakiej formie¹⁴⁶. Wyniki tej ankiety są nieznane, lecz już w kolejnym roku założony został w Warszawie

„Przegląd Księgarski” – najważniejsze na ziemiach polskich branżowe czaso-pismo księgarskie, zrzeszające właścicieli księgarń i wydawnictw Królestwa Pol-skiego. Był to czas, kiedy nie istniała żadna organizacja księgarska działająca we wszystkich trzech zaborach.

144 Kilka słów programowych. „Pośrednik Antykwarski” 1927, nr 1, s. 1.

145 Początki organizacji księgarstwa polskiego wiążą się z osobą księgarza, drukarza i wydawcy Józefa Zawadzkiego, który w 1818 r. opracował projekt pt. Prawidła ogólne dla po-wszechności księgarskiej w Królestwie Polskim. Jednak dopiero po kilkudziesięciu latach zaczęły powstawać zalążki księgarskiej organizacji zawodowej w poszczególnych zaborach. W zaborze rosyjskim funkcję tę pełniły Kasa Przezorności i Pomocy Warszawskich Pracowników Księgar- skich (1895) oraz Delegacja Księgarska przy V Sekcji Handlowej Warszawskiego Oddziału Ro- syjskiego Towarzystwa Popierania Przemysłu i  Handlu (1902). W  zaborze austriackim jako pierwsze powstało Stowarzyszenie Księgarzy, Drukarzy i Antykwariuszy we Lwowie (1848) oraz Gremium Księgarzy Krakowskich (1884). W zaborze pruskim dopiero w 1910 r. powołano Zwią-zek Księgarzy Polskich na Rzeszę Niemiecką. Więcej na ten temat zob.: S. Dippel: O księgarzach, którzy przeminęli. Wrocław 1976.

146 Od wydawców. „Jednodniówka – Księgarz Polski” 1909, nr 1, s. 2.

W lipcu 1918 roku, jeszcze pod okupacją austriacką, zorganizowano w Lubli-nie I Zjazd Księgarzy z całej Polski, podczas którego zdecydowano o powołaniu jednolitej ogólnopolskiej organizacji księgarskiej i podjęto uchwałę o wydawaniu

„Przeglądu Księgarskiego” jako organu całego księgarstwa polskiego¹⁴⁷. W pierw-szym okresie funkcjonowania periodyku, do 1 października 1918 roku, redakto-rem naczelnym był Aleksander Heflich. W zamieszczonym w numerze pierw-szym artykule Od Zarządu Związku Księgarzy Polskich napisano:

Z chwilą powołania Związku Księgarzy Polskich do życia powstała tro-ska o  stworzenie organu własnego, przy którego pomocy organizacja nasza skutecznie i szybko rozwijać by się mogła i obowiązkom ciążącym na niej wobec potrzeb społeczeństwa sprostać była w  stanie. W  orga-nie naszym – koledzy księgarze znaleźć powinni dobrego doradcę we wszystkich obchodzących ich sprawach zawodowych, skutecznego obrońcę w napotykanych kłopotach i pośrednika w nawiązywaniu sto-sunków¹⁴⁸.

Do czerwca 1914 roku „Przegląd Księgarski” ukazywał się w  cyklu dwuty-godniowym, zamieszczając głównie zapowiedzi wydawnicze i reklamy książek.

Rzadziej pojawiały się artykuły problemowe. Po I wojnie światowej tytuł reakty-wowano – jako miesięcznik stał się organem Związku Powszechnego Księgarzy Polskich.

Jedynym krakowskim czasopismem księgarskim był „Księgarz”, wydawany przez grupę działaczy Stowarzyszenia Polskich Współpracowników Księgarskich.

Pierwszy numer z podtytułem „Organ zawodowy współpracowników księgar-skich (kwartalnik)” ukazał się 20 lipca 1913 roku, a redakcję powierzono działa-czom Stowarzyszenia: Aleksandrowi Krawczyńskiemu i Antoniemu Zbigniewowi Zębatemu. Do wybuchu I wojny światowej opublikowano jedynie dwa numery dzięki wsparciu finansowemu redaktorów i  przyjaciół pisma. Trzeci numer nie zdążył już zejść z maszyn drukarskich. „Księgarz” z założenia miał funk-cjonować jako łącznik pomiędzy organizacją i  jej członkami oraz informować o  sprawach ważnych dla księgarzy, zamieszczać wiadomości z  życia Stowarzy-szenia, materiały szkoleniowe, informacje o innych organizacjach pracowniczo- -księgarskich, doniesienia ze świata księgarskiego. Chciano w  ten sposób oży-wić środowisko księgarzy galicyjskich, wpłynąć na poprawę bytu pracowników księgarskich oraz chronić odrębność i prawa zawodu¹⁴⁹. W 1919 roku, po powsta-niu Związku Polskich Pracowników Księgarskich pismo było wydawane w War-szawie pod redakcją Władysława Biernackiego, a po jego przejściu do Związku

147 R. Salinger: „Przegląd Księgarski” w latach 1918–39. „Księgarz” 1971, nr 3, s. 44.

148 Od Zarządu Związku Księgarzy Polskich. „Przegląd Księgarski” 1910, nr 1–2, s. 1.

149 S. Tarkowski: Pięćdziesiąt lat „Księgarza”. „Księgarz” 1963, nr 4, s. 50.

Księgarzy Polskich, pod redakcją Edwarda Stanieckiego, który kierował nim do śmierci w 1939 roku.