Czasopisma naukowe wydawane w latach 1918–1939

3.2.1. „Exlibris” (1917–1929)

W dwóch okresach funkcjonowania czasopisma (lwowskim i  krakowskim) kompozycja rozmieszczenia tekstów była różna. W okresie lwowskim większość prac ogłaszano w części artykułowej, uzupełnianej działami: Książki i wydawnic-twa oraz Zapiski bibliofilskie lub Zapiski i  komunikaty. Zmiany wprowadzono w roku 1924, po przejęciu organu przez krakowski oddział Towarzystwa Miłoś-ników Książki. W zeszycie 5 (5, 1924) dokonano podziału publikowanych

mate-87 Tematyka ta była bardzo skromnie reprezentowana w  polskiej literaturze przedmiotu.

Na łamach czasopisma „Książka” ukazały się wcześniej przywołane opracowania Władysława Strzembosza, ponadto artykuł Idziego Radziszewskiego: I. Radziszewski: Układ dziesiętny w bibliografii filozoficznej. Klasyfikacja ideologiczna. „Przegląd Filozoficzny” R. 7, 1904, s. 253–

269.

riałów na trzy części: Artykuły; Dział krytyczny i Zapiski. Część pierwsza obej-mowała teksty dotyczące różnych kierunków badań nad książką, ze szczególnym uwzględnieniem ekslibrisu. W Dziale krytycznym znalazły się prace poświęcone historii książki, a w Zapiskach informacje bieżące. Kolejnym ważnym momen-tem, który miał wpływ na zawartość czasopisma, było powołanie „Silva Rerum” – periodyk ten przyjął rolę popularyzatora spraw aktualnych związanych z książką i bibliofilstwem. Skutkiem tego w kolejnym zeszycie „Exlibrisu” (6, 1924) usunięto rubrykę Zapiski i w jej miejsce wprowadzono Miscellanea zawierające „mniejsze prace i  przyczynki, notatki, drobne materiały, jednym słowem wszelkie rzeczy o trwałej źródłowej wartości, lecz objętością niewielkie”⁸⁸. W dziale tym publiko-wano zatem drobne wypowiedzi na temat znaków własnościowych, a także przy-czynki do dziejów książki i bibliografii w Polsce. Kilka numerów pisma sprofilo-wano tematycznie, z nastawieniem na wiadomości o przemyśle poligraficznym i rzemieślniczym oprawianiu książek. W 1925 roku ukazał się specjalny zeszyt 7 (7, cz. 1, 1925), ofiarowany Robertowi Jahodzie, członkowi Towarzystwa Miłośni-ków Książki i właścicielowi zakładu introligatorskiego w Krakowie. W związku z  jubileuszem pięćdziesięciolecia jego pracy zawodowej w  okolicznościowym zeszycie dominował temat historii i rozwoju technik introligatorskich. W kolej-nych częściach zeszytu 7 temat ten został ponownie poruszony w  tekstach pt.

Introligatorzy cudzoziemscy (7, cz. 2, 1929) oraz Oprawy dyplomów XVII i XVIII w.

(7, cz. 3, 1929).

Istotnym elementem „Exlibrisu” była ogłaszana w latach 1914–1922 przez Wła-dysława T. Wisłockiego Bibliografia Bibliofilstwa i Bibliografii Polskiej w postaci zestawień za lata: 1914–1917 (Lwów, 1918), 1918–1919 (Lwów, 1920), 1920 (Lwów, 1922). Stała się ona zaczątkiem wznowionej bibliografii, publikowanej jako doda-tek do „Przeglądu Bibliotecznego” pt. Bibliografia Bibliografii, Bibliododa-tekarstwa i  Bibliofilstwa, który obejmował materiał za lata 1928, 1930–1936, a  następnie powojennej Polskiej Bibliografii Bibliologicznej.

Analiza zawartości wszystkich numerów „Exlibrisu” pozwoliła wyodrębnić najintensywniej eksplorowane pola badawcze różnych działów wiedzy księgo-znawczej. Stwierdzono, że stosunkowo niewiele miejsca poświęcono studiom bibliotekoznawczym. Autorzy prac na temat współczesnych i dawnych biblio-tek nie mogli na łamach pisma publikować monograficznych syntez, lecz na podstawie źródeł archiwalnych wnosili przyczynkowe informacje do ich histo-rii. Wśród podejmujących studia z tej tematyki był np. Wilhelm Bruchnalski⁸⁹, którego artykuł dotyczył upamiętnienia stulecia Zakładu Narodowego im. Osso-lińskich oraz zasług podtrzymywania narodowego życia kulturalnego. Autor zacytował oryginalny list cesarza Franciszka I  do J.M. Ossolińskiego. Z kolei

88 Od redakcji. „Exlibris” 1924, z. 5, s. VII.

89 W. Bruchnalski: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich 8 maja 1817–8 maja 1917 r. (przy-pomnienie jubileuszu stuletniego). „Exlibris” 1918, z. 2, s. 5–20.

Stefan Rygiel⁹⁰ przywołał pismo Kazimierza Brodzińskiego do Samuela Bogumiła Lindego w sprawie projektu uzupełnienia zbiorów Biblioteki Publicznej w War-szawie o druki muzyczne, wzbogacając wiedzę o dziejach placówki.

Po odzyskaniu niepodległości przez Rzeczpospolitą żywotną sprawą dla uczonych były nieodlegle jeszcze losy bibliotek na Podolu w czasie wojny. Temat ten podjęli Aleksander Prusiewicz⁹¹ i  Bronisław Gebert⁹². A. Prusiewicz opisał skutki wojny polsko-ukraińskiej, podczas której dochodziło do zniszczeń, konfis- kat i wywózek polskich książek do biblioteki Uniwersytetu Kijowskiego i innych ukraińskich instytucji. Autor podał szacunkowe dane liczbowe⁹³ oraz przykłady zniszczonych bibliotek, m.in. rodziny Chołoniewskich z Janowa czy Grocholskich ze Strzyżawki. B. Gebert omówił kwestię zniszczonych bądź ewakuowanych księ-gozbiorów i  polskich zabytków w  trakcie wojny polsko-bolszewickiej w  latach 1919–1920. Autor, pełniący obowiązki referenta ochrony zabytków przy Dowódz-twie Frontu Galicyjskiego (późniejszej Szóstej Armii), sporządził dokładny opis dziejów 44 bibliotek oraz organizowanej pomocy w ewakuacji zbiorów.

Celem badaczy – nie tylko w  przywołanych już tekstach – było odtworze-nie historii i zawartości prywatnych księgozbiorów. Wykorzystywano do tego różnorodne źródła historyczne, zwłaszcza inwentarze, katalogi, akta hipoteczne i  notarialne. W  studium na temat dziejów rozproszonego księgozbioru Igna-cego Krasickiego S. Rygiel⁹⁴ na podstawie dostępnej dokumentacji (m.in. Akt Wydziału Edukacyjnego Departamentu Warszawskiego tyczących się Donacji Biblioteki po zmarłym Arcybiskupie Gnieźnieńskim oraz Akt Wydziału Eduka-cyjnego Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i  Oświecenia Publicznego tyczą-cych się Biblioteki Publicznej) przeanalizował metody kompletowania kolekcji i losy jednej z największych i najcenniejszych bibliotek prywatnych po śmierci właściciela. Zbiory były gromadzone przez I. Krasickiego w  latach 1766–1796 w Heilsbergu (dzisiejszym Lidzbarku Warmińskim), a po mianowaniu go bisku-pem gnieźnieńskim zostały przewiezione do rezydencji prymasowskiej w Skier-niewicach. Wykorzystując materiały archiwalne, S. Rygiel odtworzył stara-nia Liceum Krzemienieckiego o  przejęcie biblioteki, której zbiory w  1817 roku stały się częścią Biblioteki Uniwersyteckiej, a  następnie Biblioteki Publicznej w Warszawie.

90 S. Rygiel: Kazimierza Brodzińskiego projekt gromadzenia muzykaliów. „Exlibris” 1920, z. 3, s. 52–54.

91 A. Prusiewicz: Biblioteki na Podolu i ich exlibrisy (przyczynek do dziejów kultury polskiej na Kresach). „Exlibris” 1922, z. 4, s. 73–78.

92 B. Gebert: Z działalności referenta zabytków przy dowództwie 6-tej armii (od 29/IX 1919 do 31/XII 1920). „Exlibris” 1922, z. 4, s. 87–97.

93 W 2014 r. Hanna Łaskarzewska zaznaczyła, że Aleksander Prusiewicz jako jeden z nie-wielu autorów piszących o stratach bibliotek podaje dokładne dane liczbowe na ten temat. Zob.:

H. Łaskarzewska: Nasza niepamięć. Losy zbiorów polskich w latach 1914–1920. „Roczniki Biblio-teczne” 2014, s. 77.

94 S. Rygiel: Losy księgozbioru Ignacego Krasickiego. „Exlibris” 1922, z. 4, s. 1–43.

Zachowane katalogi biblioteczne przyjęto za podstawę do odtworzenia dwóch mało znanych księgozbiorów. Roman Grodecki⁹⁵ opublikował odkryty przez sie-bie katalog biblioteki kustosza kolegiaty łęczyckiej Kiełcza z XV wieku, podając wiele cennych informacji o tym prywatnym zbiorze. Badany spis znajdował się w dokumencie odnalezionym w zbiorach rękopisów Polskiej Akademii Umiejęt-ności w Krakowie wraz z rachunkami gospodarczymi zarządców dóbr kolegiaty łęczyckiej. Kustosz Kiełcz pozostawił listę swoich ksiąg z ich wartością nomi-nalną, przeznaczając je na spłatę zaciągniętego długu w razie śmierci.

Aleksander Birkenmajer⁹⁶ dał cenny przyczynek do dziejów rozproszonej sławnej kolekcji rękopisów orientalnych Emira Wacława Rzewuskiego, śledząc zapisy w  pochodzącym z 1852 roku katalogu rękopisów Biblioteki Cesarskiej w Petersburgu. Ślad tej kolekcji odnalazł badacz w przedmowie do dedykowa-nego E.W. Rzewuskiemu dzieła Josepha Hammera pt. Rumeli und Bosna, geo-graphisch beschrieben von Mustafa ben Abdalla Hadschi Chalfa, aus dem Turki- schen ubersetzt von Joseph von Hammer⁹⁷, a następnie w opublikowanym Katalogu Biblioteki Publicznej w Petersburgu⁹⁸. Na podstawie przepisanych z książek prowe-niencji (zapisków właściciela) zidentyfikował w tym dokumencie cztery rękopisy spomiędzy dziesięciu wywiezionych ze skonfiskowanych dóbr E.W. Rzewuskiego w 1832 roku. Dalsze badania rękopiśmiennych materiałów, które służyły autorom drukowanego katalogu, doprowadziły A. Birkenmajera do szczegółowych opisów sporządzonych w latach 1819–1838 przez orientalistę Christiana Martina Fraehna i pozwoliły na identyfikację pozostałych.

Franciszek Biesiadecki i Kazimierz Piekarski⁹⁹ powzięli zamiar bibliograficz-nego zrekonstruowania biblioteki Zygmunta Augusta, zbadania ocalałych egzem-plarzy jego księgozbioru i  umieszczenia ich na Wawelu. Pomysł ten powstał w następstwie rewindykacji licznych pamiątek narodowych, w tym części Biblio-teki Załuskich, a tym samym znacznej liczby tomów z kolekcji Zygmunta Augu-sta. Mierząc wartość książki jej wpływem i oddziaływaniem społecznym, królew-ski księgozbiór oceniano jako jedno z największych przedsięwzięć bibliofilkrólew-skich przed inicjatywą podjętą przez Załuskich. W 1924 roku F. Biesiadecki i K. Piekar-ski rozpoczęli publikowanie Materiałów do dziejów biblioteki Zygmunta Augusta, przedstawiając wyniki poszukiwań w  księgozbiorach lwowskich i  krakowskich

95 R. Grodecki: Biblioteka Kiełcza kustosza kolegiaty łęczyckiej. „Exlibris” 1924, t. 5, z. 1, s. 18–22.

96 A. Birkenmajer: Rękopisy orientalne Emira Wacława Rzewuskiego w Bibliotece Publicznej w Petersburgu. „Exlibris” 1924, t. 5, s. 53–56.

97 J. Hammer: Rumeli und Bosna, geographisch beschrieben von Mustafa ben Abdalla Hadschi Chalfa, aus dem Turkischen ubersetzt von Joseph von Hammer. Wien 1812.

98 R. Rost, B.A. Dorn: Catalogue des manuscrits et xylographes orientaux de la Bibliothèque Impériale Publique de St. Pétersbourg. Sankt Petersburg 1852.

99 F. Biesiadecki, K. Piekarski: Materiały do dziejów biblioteki Zygmunta Augusta. „Exli-bris” 1924, t. 5, z. 1, s. 38–48.

oraz dokonując wstępnej typologii superekslibrisów królewskich. Zlokalizowali 30 egzemplarzy książek ostatniego z Jagiellonów, jednak plan nie doczekał się pełnej realizacji. Mimo to, dzięki idei wyrażonej w artykule, w dwudziestoleciu międzywojennym podjęto intensywniejsze prace nad badaniem historii królew-skiego księgozbioru¹⁰⁰. Na skierowany do innych uczonych apel o uzupełnienie listy opisów tomów odpowiedzieli m.in. Kazimierz Hartleb¹⁰¹, Stanisław Lisow-ski¹⁰² i Edmund Majkowski¹⁰³.

W latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku na łamach „Exlibrisu” widać wyraźne ukierunkowanie na poszukiwania i problematykę historii zabytków piś-miennictwa. Badania dotyczyły zazwyczaj zewnętrznej formy jednostkowych egzemplarzy książek (papier, czcionki, proweniencja) oraz zawartości wewnętrz-nej (tekst i pisownia). W ten sposób autorzy odkrywali nieznane lub szczegól-nie cenne tomy w  zbiorach bibliotek. Najważszczegól-niejsze prace wyszły spod pióra K. Piekarskiego i  A. Birkenmajera, którzy w  badaniach nad książką wykorzy-stywali bibliologiczne metody badań i przekazywali swe ustalenia. K. Piekarski zajął się zagadnieniami książki piętnasto- i szesnastowiecznej. Na łamach „Exli-brisu” opublikował swoją pierwszą rozprawę księgoznawczą¹⁰⁴, w której podwa-żył wcześniejsze stanowisko uczonych w sprawie chronologii dwóch rzekomych wydań Explanatio in Psalterium Jana z Turrekrematy. Starał się znaleźć

odpo-100 Inspiracją dla polskich bibliologów były również prace Ottona Waldego i Isaka Collijna, badaczy bibliotek szwedzkich, którzy odkryli w  nich wiele tomów z księgozbioru Zygmunta Augusta. Zob. m.in.: O. Walde: Storhetstidens litterara krigsbyten. En Kulturhistorisk-Biblio-grafisk Studie. T. 1–2. Uppsala 1916–1920; Idem: Konung Sigismunds bibliotek och Gustaf Adolfs donation 1620–21. Ett bidrag till Upsala universitetsbiblioteks aldsta historia. „Nordisk Tidskrift för Bokoch Biblioteksväsen” 1915, t. 2, s. 317–332; I. Collijn: Bericht über polnische Bucher-sammlungen in schwedischen Bibliotheken (Sprawozdanie o książkach polskich, znajdujących się w bibliotekach szwedzkich). „Bulletin de l’Académie des Sciences de Cracovie” 1911, nr 3, s. 39–63.

Aleksander Birkenmajer jest autorem streszczenia książki O. Waldego w języku polskim: A. Bir-kenmajer: Książka Ottona Waldego o szwedzkich zdobyczach bibliotecznych. „Exlibris” 1924, z. 5, s. 65–78.

101 K. Hartleb: Biblioteka Zygmunta Augusta: studium z dziejów kultury królewskiego dworu. Lwów 1928; Idem: Dzieje spuścizny królewskiej. W: Pamiętnik Trzeciego Zjazdu Biblio-filów Polskich we Lwowie w  Zielone Świątki 26/V–29/V 1928 roku. Red. Idem. Lwów 1929, s. 134–142.

102 S. Lisowski: Starodruki Uniwersyteckiej Biblioteki Publicznej w Wilnie. „Ateneum Wileń-skie” R. 8, 1931/1932, s. 267–272; Idem: Starodruki Uniwersyteckiej Biblioteki Publicznej. W:

Biblioteki wileńskie. Red. A. Łysakowski. Wilno 1932, s. 37–42; Idem: O los ksiąg Zygmuntowych.

„Wilno: kwartalnik poświęcony sprawom miasta Wilna” 1939, nr 2, s. 145–152.

103 E. Majkowski: Materiały do dziejów biblioteki Zygmunta Augusta. Książki Zygmunta Augusta przechowywane w Bibliotece Archidiecezjalnej w Poznaniu. Poznań 1928.

104 K. Piekarski: W sprawie dwu „wydań” krakowskich Turrekrematy. „Exlibris” 1920, z. 3, s. 20–28. Kazimierz Piekarski pisał do Ludwika Bernackiego o przygotowywanym tekście i pro-wadzonych badaniach nad egzemplarzami Turrekrematy. Zob. Listy Kazimierza Piekarskiego do Ludwika Bernackiego z lat 1919–1939. Oprac. i wstęp M. Matwijów. „Roczniki Biblioteczne”

2009, t. 53, s. 48–51.

wiedź na pytanie, czy istniały dwa wydania tego dzieła, oznaczone literami A i B.

W tym celu dokonał analizy znaków wodnych znalezionych w czterech krakow-skich egzemplarzach Explanatio: trzech z grupy A i jednego z grupy B. Następnie dowiódł, że rzekome dwa wydania dzieła były właściwie wariantami tego samego druku i że mniej poprawne wydanie B jest starsze¹⁰⁵. Uważał, iż przy ustalaniu kolejności druku nie można kierować się jedynie zużyciem czcionki. Wykorzy-stując analizę materiału typograficznego, należy brać pod uwagę szereg złożonych czynników, np. dokładne odbicie oczka litery uzależnione jest od procesu tłocze-nia, a na jakość druku wpływa poprawne przygotowanie składu drukarskiego.

W innym tekście K. Piekarski rozwikłał kolejną zagadkę inkunabulistyki. Jako orędownik zasady kompletności rejestracji druków sprzed 1800 roku zajmował się ewidencją tzw. poloników konsumpcyjnych, czyli książek obcych znajdujących się w polskich zbiorach¹⁰⁶. W Drobiazgach bibliograficznych¹⁰⁷ wyjaśnił okoliczności powstania prognostyku na rok 1491 Jana Virdunga z Hasfurtu oraz na podstawie egzemplarza Biblioteki Jagiellońskiej omówił nieznany fragment krakowskiego Sowizdrzała, wydanego na podstawie zaginionego przekładu czeskiego.

Kolejna rozprawa K. Piekarskiego¹⁰⁸ stanowiła wzorcowy przykład wykorzy-stania metody typograficznej. Autor zanalizował zachowany w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej inkunabuł, na którego wewnętrznej okładce umieszczony został pochodzący z około 1486 roku katalog księgarski drukarza augsburskiego Jana Baemlera. Użycie metody typograficznej pozwoliło uczonemu odtworzyć z ano-nimowego fragmentu katalogu księgarskiego znalezionego w  inkunabule jego pierwotny kształt typograficzny, ustalić drukarza i wydawcę, miejsce, przyczynę wydania i przypuszczalny czas druku.

Z kolei A. Birkenmajer¹⁰⁹ włączył się do trwającej od XIV wieku polemiki na temat autorstwa podręcznika Philosophia pauperum. Na podstawie analizy tekstów pochodzących z rękopisów trzynasto-, czternasto- i piętnastowiecznych, znajdujących się w bibliotekach angielskich, belgijskich, francuskich, niemieckich i  polskich, oraz pięciu krakowskich wydań z XVI wieku, dowiódł, że autorem dzieła był Albert Wielki. Badacz, mając wątpliwości co do autentyczności dzieła, nie ograniczył się w  swych studiach do analizy cech zewnętrznych zabytku.

105 Po kilkunastu latach Kazimierz Piekarski zmienił swój pogląd w  kwestii chronologii wydania tych czterech druków, uznając odbicie B za młodsze. Stwierdził też, że istnieje tylko jedna edycja Explanatio, spotykana w  dwóch wariantach różniących się składem drukarskim siedmiu i pół składek. Zob. K. Piekarski: Pierwszy drukarz polski: Kasper Straube? „Szpargały”

1934, z. 1, s. 22–26.

106 M. Juda, E. Teodorowicz-Hellman, R. Lundgren: Polonika w bibliotece katedralnej w Strängnäs / The Polonica in the Library of Strängnäs Cathedral. Stockholm 2011, s. 14.

107 K. Piekarski: Drobiazgi bibliograficzne I–II. „Exlibris” 1924, t. 5, z. 1, s. 23–35.

108 K. Piekarski: Katalog księgarski drukarza augsburskiego Jana Baemlera z roku około 1486. „Exlibris” 1922, z. 4, s. 62–72.

109 A. Birkenmajer: Krakowskie wydania tzw. „Philosophia pauperum” Alberta Wielkiego.

„Exlibris” 1924, z. 6, s. 19–31.

Zestawienie i analiza porównawcza tekstu poszczególnych redakcji (wykazujące różnice zawartości rozdziałów oraz incipitów i explicitów) pozwoliły mu dowieść filiacji wydań krakowskich i scharakteryzować warunki, w jakich powstały.

Pozostali autorzy publikujący na łamach „Exlibrisu” również prezentowali unikaty bibliograficzne, co świadczyło o konsekwentnym dążeniu polskich księ-goznawców do bibliograficznej rejestracji zabytków literatury. Najwięcej uwagi poświęcono książce szesnastowiecznej, zwłaszcza drukowanej. Tylko jeden tekst dotyczył dzieła rękopiśmiennego. Jan Sas-Zubrzycki¹¹⁰ opisał antyfonarz prze-chowywany w  bibliotece klasztoru Benedyktynek we Lwowie, określił praw-dopodobny czas powstania śpiewnika, omówił jego budowę (papier, oprawę) i ujawnił okoliczności, w jakich znalazł się on we lwowskim klasztorze. Do dru-kowanych zabytków należały: jedyny kompletny egzemplarz Kupca z 1549 roku Mikołaja Reja¹¹¹ ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej we Lwowie; tzw. klocek rawski¹¹² odkryty w zbiorach Proseminarium Duchownego w Chełmie; polonika w muzeum szesnastowiecznego włoskiego kolekcjonera biskupa Paola Giovio¹¹³ oraz książki muzyczne z XV–XVII wieku zachowane w Bibliotece Jagiellońskiej¹¹⁴.

Do dziejów książki siedemnastowiecznej odniósł się K. Badecki¹¹⁵, omawia-jąc broszurę współoprawną w  klocek z ośmiu innymi dziełami, odnalezioną w Bibliotece Akademii Nauk w Petersburgu przez A. Brücknera. Z kolei Franci-szek Bielak¹¹⁶ ustalił daty pierwszego i drugiego wydania książki Szymona Staro-wolskiego Reformacja obyczajów polskich: 1650 i 1654. Opracowań doczekały się również druki dziewiętnastowieczne: wydana w Krakowie w 25 egzemplarzach książka Adolfa Dygasińskiego Ostatnia wyprawa Albertusa¹¹⁷ z 1894 roku oraz Rozmaite Pisma Ludwika Kropińskiego…¹¹⁸. W  tych przyczynkowych rozpraw-kach, zawierających wiele szczegółowych informacji, autorzy najczęściej starali się

110 J. Sas-Zubrzycki: Antyfonarz w klasztorze PP. Benedyktynek we Lwowie. „Exlibris” 1924, t. 5, z. 1, s. 36–37.

111 R. Kotula: Mikołaja Reja „Kupiec”. Jedyny kompletny egzemplarz. „Exlibris” 1920, z. 3, s. 33–37.

112 J. Krzyżanowski: Klocek powieściowy z XVI wieku. „Exlibris” 1924, z. 6, s. 32–69. Druk składał się z pięciu zszytych, nieznanych wcześniej powieści średniowiecznych: Historia o cesa-rzu Otonie; Historia o Poncjanie, Cesao cesa-rzu Rzymskim; Historie Rzymskie; Historia o Fortunacie;

Historia o Ekwanusie, Królu Szkockim. Książki te były drukowane w latach 1566–1578 w drukarni Scharfenbergerów w Krakowie, stanowiąc unikaty bibliograficzne.

113 W. Folkierski: Polonica w Muzeum Paola Giovo. „Exlibris” 1924, z. 6, s. 70–84.

114 J. Reiss: Książki o muzyce od XV do XVII wieku w Bibliotece Jagiellońskiej. „Exlibris” 1924, z. 6, s. 85–118.

115 K. Badecki: Komedia o Wawrzku do szkoły i ze szkoły (1612 r.) z unikatu zachowanego w Bibliotece Akademii Nauk w Petersburgu. „Exlibris” 1922, z. 4, s. 44–60.

116 F. Bielak: Pierwsze wydania „Reformacji obyczajów polskich” Szymona Starowolskiego.

„Exlibris” 1924, t. 5, z. 1, s. 49–52.

117 F. Bielak: Ostatnia wyprawa Albertusa. Nieznany utwór Adolfa Dygasińskiego. „Exlibris”

1924, z. 6, s. 159–171.

118 B. Janusz: Kłopoty pierwszego nakładcy lwowskiego. „Exlibris” 1918, z. 2, s. 31–41.

ustalić datę powstania książki oraz analizowali jej budowę wraz ze wszystkimi cechami materialnymi, takimi jak papier i oprawa. Na uwagę zasługuje tekst Ste-fana Vrtela-Wierczyńskiego¹¹⁹, który badał znajdujący się w Bibliotece Jagielloń-skiej egzemplarz dzieła J. Lelewela Bibliograficznych ksiąg dwoje, kompletny pod względem dodanych tablic. Brakujące w dziele J. Lelewela tablice odkrył Maurycy Stankiewicz na łamach „Albumu Rytownika Polskiego” z 1854 roku. Po śmierci M. Stankiewicza jego egzemplarz Bibliograficznych ksiąg dwojga wraz z dokom-pletowanymi tablicami nabył Stanisław Łodzia-Baranowski i podarował książnicy krakowskiej. S. Vrtel-Wierczyński omówił nieznane wcześniej bibliografom tab-lice, które J. Lelewel miał dołączyć do książki.

Osobną grupę zabytków będących przedmiotem badań tworzyły zbiory dawnej grafiki. Przegląd artykułów z tego zakresu otwiera praca materiałowa¹²⁰ przedstawiająca nieznaną i  niewymienioną w  monografii Mariana Gumow-skiego¹²¹ rycinę Chrystus w grobie autorstwa Mateusza Morawy, polskiego rytow-nika z pierwszej połowy XVII wieku. Rycina ta stanowiła przykład nielicznych zachowanych do współczesności prac „będących pierwocinami usiłowań wyzwo-lenia grafiki polskiej z niewoli rzemieślniczych warsztatów”¹²². Zdaniem autora tekstu zamieszczonego w „Exlibrisie” dzieło, będące własnością Stanisława Ole-xińskiego, przypominało rycinę M. Morawy Chrystus ubiczowany w  zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie, co miało świadczyć o zachowanej części lub planowanej przez artystę serii z przedstawieniem Męki Pańskiej.

W 1924 roku w czasopiśmie ukazała się pierwsza praca Zofii Ameisenowej¹²³ o  inkunabułach graficznych, dotycząca bogatej kolekcji luźnych, w  większo-ści unikatowych rycin z  XV wieku, odnalezionych w  Bibliotece Jagiellońskiej.

Badaczka rozpoznała 13 najstarszych zabytków sztuki graficznej: ryciny śrutowe, miedzioryty i drzeworyty¹²⁴, a następnie dokonała wnikliwej analizy w celu usta-lenia wieku i pochodzenia inkunabułów graficznych. W związku z tym podzie-liła grafiki według technik wykonania oraz porównała materialne elementy dzieł, czyli papier, druk i  znaki wodne. Wykorzystała w  ten sposób metody księgo-znawcze używane przez K. Piekarskiego i A. Birkenmajera w studiach nad inku-nabułami. W  tekście dała krótki wywód na temat zastosowanej metodologii, postulując, aby zabytki wiązać w określone grupy i według charakterystycznych

119 S. Vrtel-Wierczyński: Tablice do „Bibliograficznych ksiąg” Lelewela. „Exlibris” 1920, z. 3, s. 55–56.

120 …w…i: Ósma rycina Mateusza Morawy. „Exlibris” 1920, z. 3, s. 38–39.

121 M. Gumowski: Mateusz Morawa. „Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne” 1904, t. 15, nr 2, s. 119–125.

122 …w…i: Ósma rycina…, s. 38.

123 Z. Ameisenowa: Inkunabuły graficzne Biblioteki Jagiellońskiej. „Exlibris” 1924, z. 6, s. 1–18.

124 Ustalenia te mają dzisiaj tym większą wartość, że z omówionych przez Zofię Ameisenową siedmiu rycin śrutowych nie zachowała się żadna, wszystkie zostały wywiezione przez Niemców w 1940 r.

cech przydzielać je rozpoznawanym dawnym warsztatom. Przynależność tę nale-żało ustalać na podstawie danych pośrednich, do których autorka zaliczyła: znaki wodne papieru, pokrewieństwo z produkcją malarską danego kraju, identyfikację napisów rytowanych lub pisanych w pewnych dialektach, wizerunki osób świę-tych na rycinach czczonych w pewnych okolicach, mogących świadczyć o środo-wisku powstania zabytków.

Liczne artykuły poświęcono ekslibrisom, stanowiącym źródło historii książki i oznakę jej bibliofilskiej wartości. Jak zauważył Kazimierz Dobrowolski, „Exli-brisy są często jedynym świadectwem istnienia zaginionych bibliotek; na ich podstawie można choć w części rekonstruować rozprószone książnice, zbadać ich zawartość […]”¹²⁵. Ta myśl przyświecała większości badaczy, którzy w 15 tekstach ukazali bogatą dokumentację z dziejów polskiego znaku książkowego. Zaprezen-towali znaki własnościowe – od najdawniejszych, z XVI wieku (biskupa Macieja Drzewickiego, lekarza Antoniego Schneebergera), przez wiek XVIII (Stefana Gar-czyńskiego, prace Daniela Chodowieckiego), po najnowsze.

Na łamach pisma podjęto pierwszą w Polsce próbę opisu historii i rozwoju ekslibrisu. Autor teoretycznego wystąpienia na ten temat, Edward Chwalewik¹²⁶, przedstawił dzieje polskiego ekslibrisu oraz jego twórców, wychodząc od genezy nazwy „ekslibris”. Następnie zaproponował typologię znaków własności, prze-prowadzoną według kryterium techniki wykonania. Opracowanie to przyniosło pierwszą w Polsce syntezę dorobku ekslibrisologii.

Wielu badaczy książki okresu dwudziestolecia międzywojennego nurtowała kwestia najstarszego polskiego ekslibrisu oraz daty jego powstania. Dyskusja na ten temat była prowadzona również na łamach czasopisma, przynosząc nowe usta-lenia. Adam Fischer¹²⁷ przywołał książkę Jerzego Kieszkowskiego¹²⁸ o kanclerzu Zygmunta I Krzysztofie Szydłowieckim, zbieraczu kodeksów i przewodników ilu-strowanych, protektorze sztuk pięknych, właścicielu jednego z najstarszych zacho-wanych ekslibrisów drzeworytniczych. A. Fischer przypomniał niezasadne opinie mówiące o tym, że pierwsze polskie ekslibrisy zaczęły się pojawiać w XVII wieku w bibliotekach klasztornych lub publicznych. Dopiero J. Kieszkowski w swojej publikacji podał bliższe szczegóły dotyczące posiadanego przez K. Szydłowiec-

Wielu badaczy książki okresu dwudziestolecia międzywojennego nurtowała kwestia najstarszego polskiego ekslibrisu oraz daty jego powstania. Dyskusja na ten temat była prowadzona również na łamach czasopisma, przynosząc nowe usta-lenia. Adam Fischer¹²⁷ przywołał książkę Jerzego Kieszkowskiego¹²⁸ o kanclerzu Zygmunta I Krzysztofie Szydłowieckim, zbieraczu kodeksów i przewodników ilu-strowanych, protektorze sztuk pięknych, właścicielu jednego z najstarszych zacho-wanych ekslibrisów drzeworytniczych. A. Fischer przypomniał niezasadne opinie mówiące o tym, że pierwsze polskie ekslibrisy zaczęły się pojawiać w XVII wieku w bibliotekach klasztornych lub publicznych. Dopiero J. Kieszkowski w swojej publikacji podał bliższe szczegóły dotyczące posiadanego przez K. Szydłowiec-