Praca dydaktyczna okazją do refleksji nad teorią

Konsekwencją „ożywienia rzeczy bibliotecznych” było wzmożone zapotrzebo-wanie na odpowiednio przygotowaną i wykształconą kadrę biblioteczną. Z począt-kiem XIX stulecia w myśl zaleceń KEN wprowadzono do uniwersytetów polskich wykłady bibliografii, identyfikowane z terminem „bibliologia”, jako jedne z wcześ-niejszych w  Europie¹⁶. Pozwoliły one na formułowanie poglądów dotyczących zakresu i zadań „tzw. szerokiej wiedzy o książce i bibliotece”¹⁷ przez wybitnych badaczy. W Krakowie już w czasach Księstwa Warszawskiego w ówczesnej Szkole Głównej Krakowskiej i zarazem późniejszym Uniwersytecie Jagiellońskim powo-łano Katedrę Bibliografii. W latach 1811/12–1833/34 wykładowcą był tam dyrektor Biblioteki Jagiellońskiej z tytułem profesora, Jerzy Samuel Bandtkie. W 1818 roku podobną katedrę założono w  Uniwersytecie Warszawskim, powierzając ją Joa-chimowi Lelewelowi. W tym samym czasie w Liceum Krzemienieckim, uczelni o randze akademickiej, wykłady z tego obszaru tematycznego prowadził Paweł Jarkowski (1809–1831), natomiast w Wilnie Aleksander Bohatkiewicz (1829–1831).

W wyniku polityki władz zaborczych instytucjonalne księgo- i  biblioteko-znawstwo polskie rozwijało się w XIX wieku z przerwami. Po powstaniu listo-padowym wykłady przez pewien czas były prowadzone tylko w Krakowie, gdzie po śmierci J.S. Bandtkiego kontynuował je Jan Kanty Rzesiński (1835–1836), a następnie Józef Muczkowski (1837–1858). W drugiej połowie XIX wieku trady-cje te podtrzymywał Karol Estreicher, dyrektor Biblioteki Jagiellońskiej i profesor bibliografii Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego. W zaborze rosyjskim po zlikwidowaniu przez władze carskie Uniwersytetu Warszawskiego nie było żadnego ośrodka naukowego aż do powstania w 1862 roku Szkoły Głów-nej. To na tej uczelni K. Estreicher prowadził przez pięć semestrów swoje wykłady.

2 marca 1865 roku zaprezentował wystąpienie inauguracyjne O bibliografii, jed-nak wizja władz dotycząca przekształcenia placówki w uniwersytet z obowiązu-jącym językiem rosyjskim zmusiła go do dymisji i przeprowadzki do Krakowa.

Odtąd nie było żadnego ośrodka naukowego na tym obszarze. Dopiero wykłady Mieczysława Rulikowskiego na Wydziale Humanistycznym Wyższych Kursów Naukowych w Warszawie w latach 1916–1917 stanowiły kontynuację działalności edukacyjnej w  zakresie księgoznawstwa i  bibliotekoznawstwa. W  zaborze pru-skim do 1918 roku nie istniała żadna polska placówka o randze szkoły wyższej¹⁸.

16 Z. Gaca-Dąbrowska: Zarys rozwoju nauki…, s. 11. Tematykę ośrodków kształcenia i roz-wijania bibliologicznej refleksji teoretycznej w dydaktyce podjęła w ostatnich latach Agnieszka Gołda. Zob.: A. Gołda: Teoria bibliografii w II Rzeczypospolitej. Katowice 2018.

17 J. Ratajewski: Wprowadzenie do bibliotekoznawstwa czyli Wiedza o bibliotece w różnych dawkach. Do druku przygotował Z. Żmigrodzki przy współpracy E. Gondek. Warszawa 2002, s. 20.

18 Ibidem, s. 201–202.

Treści wykładów w ramach katedr nie były ujęte w ustalonych programach studiów, decydowali o  nich sami prowadzący, uzależniając je od poglądów na istotę dyscypliny naukowej określanej jako bibliografia. Wykładowcami najczęś-ciej byli wybitni uczeni, którzy łączyli działalność naukową z pracą biblioteczną, poświęcając się badaniom nad historią książki i bibliotek. J.S. Bandtkie pojmo-wał bibliografię jako całokształt nauki o książce, a jego wykłady obejmopojmo-wały gra-fikę (sztukę pisania i rękopisy), dru karstwo i historię książki. J. Lelewel wyraź-nie odróżnił bibliografię od bibliotekoznawstwa, skupiając się na zagadwyraź-nieniach ściśle bibliotekarskich. Bibliotekę traktował jako instytucję gromadzącą, porząd-kującą i udostępniającą książki oraz informacje o nich, natomiast do podstawo-wych zadań bibliotekarza zaliczył umożliwienie dostępu do zbiorów, udzielanie informacji czytelnikom, właściwą postawę wobec użytkowników oraz dużą wie-dzę o  zbiorach umożliwiającą zaspokojenie potrzeb odbiorców. A. Bohatkie-wicz i P. Jarkowski wzorowali się na poglądach J. Lelewela i systemie Michaela Denisa, wydzielając w nauce bibliografii trzy działy: rękopisoznawstwo, drukar-stwo i  bibliotekardrukar-stwo. K. Estreicher pojmował bibliografię bardziej szeroko – jego wykłady obejmowały historię pisma, rękopisoznawstwo, dzieje drukarstwa i bibliografię ogólną.

Pionierskie znaczenie tych dziewiętnastowiecznych uniwersyteckich kursów nie polegało na wykształceniu zawodowym kadry bibliotekarskiej, nie dawały one bowiem żadnych uprawnień społeczno-zawodowych, nie stworzono też dla nich ukierunkowanego programu. Przeznaczone były przede wszystkim dla studentów filologii, a omawiane zagadnienia uznawano najczęściej za naukę pomocniczą historii literatury. Pomimo tego wprowadzenie do planu nauk uniwersyteckich problematyki księgoznawczej i  bibliotekoznawczej przyczyniło się do dalszego rozwoju i  kształtowania nowej dyscypliny akademickiej¹⁹. Owocem pracy tych pierwszych księgoznawców – dydaktyków oraz innych badaczy – była litera-tura bibliologiczna, w której prezentowali swe poglądy na teorię nauki o książce i poprzez metody naukowe rozwijali warsztat badawczy dyscypliny.

Anna Żbikowska-Migoń²⁰ do prekursorów polskiej historiografii książki zaliczyła Piotra Jaenichena²¹ (autora monografii o bibliotece Gimnazjum

Toruń-19 H. Więckowska: Kształcenie bibliotekarzy w II Rzeczypospolitej. Kolokwium naukowe na temat: Bibliotekarstwo polskie w okresie międzywojennym. Zeszyt nr 2, s. 7. Poznań, 17 listopad 1978 r. Warszawa 1978. Biblioteka Narodowa sygn. TD 804 [maszynopis]; Eadem: Akademickie kształcenie bibliotekarzy: zarys historyczny. Warszawa 1979, s. 14.

20 A. Żbikowska-Migoń: Wśród XVIII-wiecznych prekursorów historiografii książki. „Rocz-niki Biblioteczne” 1985, z. 1–2, s. 305.

21 P. Jaenichen: Notitia Bibliothecae Thorunensis, qua de eius origine et incrementis codici-bus msstis aliisque notatu dignis, nonnulla breviter et succincte exponuntur, accessit eiusdem ora-tio in laudem b. Godofredi Krivesii. Ienae 1723. Zob. też: K. Podlaszewska: Notitia Bibliothecae Thorunensis Piotra Jaenichena z 1723 r. Przyczynek do dziejów biblioteki gimnazjum toruńskiego.

„Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Nauki Humanistyczno-Spo-łeczne. Nauka o Książce” 1965, z. 3, s. 3–41.

skiego), Jana Daniela Hoffmana²² (pierwszego historyka polskiego drukarstwa) oraz Jana Daniela Janockiego²³ (prefekta Biblioteki Załuskich). Za „ważny krok w  budowaniu polskiego księgoznawstwa, nieustępującego poziomem ówczes-nemu piśmiennictwu zagraniczówczes-nemu”²⁴ i zarazem za „polskojęzyczną rozprawę bibliologiczną”²⁵ uznaje się pracę Jacka Przybylskiego. Uczony zabrał głos w spra-wie genezy i ewolucji pisma, dołączając bogatą zagraniczną literaturę przedmiotu.

Publikacja ta, nosząca tytuł Dyssertacja o Kunszcie Pisania u Starożytnych […]²⁶, stała się podstawą jego nominacji na stanowisko bibliotekarza w Szkole Głów-nej KoronGłów-nej. Kilkadziesiąt lat później z pracy tej korzystał J.S. Bandtkie podczas wykładów wygłaszanych w Akademii Krakowskiej. W XIX wieku prekursorami nauki o książce i bibliotece byli już wspomniani: J.S. Bandtkie, A. Bohatkiewicz, K. Estreicher, P. Jarkowski i J. Lelewel. Zainteresowania księgoznawcze domino-wały także w pracach Feliksa Bentkowskiego, którego Historia literatury polskiej wystawiona w spisie dzieł drukiem ogłoszonych²⁷ odnosiła się do bibliografii, stając się inspiracją dla następców podejmujących czyn narodowej rejestracji bibliogra-ficznej. Jak zaznaczył Józef Korpała, zaczął się wówczas długi okres uzupełniania i poprawiania Historii F. Bentkowskiego, w efekcie czego postępowały prace nad

22 J.D. Hoffman: De typographiis earumque initiis et incrementis in Regno Poloniae et Magno Ducatu Lithuaniae. Dantisci 1740.

23 J.D. Janocki: Ianociana: Sive Clarorum Atque Illustrium Poloniae Auctorum Maecenatum-que Memoriae Miscellae. T. 1–2 Varsaviae; Lipsiae 1776–1779. T. 3 wydał S.B. Linde. Warszawa 1819.

24 A. Żbikowska-Migoń: Historia książki w  XVIII wieku. Początki bibliologii. Warszawa 1989, s. 103.

25 Ibidem, s. 101.

26 J. Przybylski: Dyssertacja o Kunszcie Pisania u Starożytnych na posiedzeniu publicznem Szkoły Głównej Koronnej z okoliczności Imienin Jaśnie Oświeconego Xcia Imci Michała Jerzego Ciołek Poniatowskiego Arcybiskupa Gnieźnieńskiego, Prymasa Korony Polskiej i W. Xięztwa Litew-skiego i  Pierwszego Xsiążęcia, Administratora KrakowLitew-skiego, Kanclerza i  Konserwatora Szkoły Królestwa Głównej Akademii Krakowskiej, Prezesa Kommissji Edukacji Narodowej, Orderów Orła Białego i S. Stanisława Kawalera etc. etc. Dnia VI Października, Roku MDCCLXXXVIII. W Sali Jagiellońskiej przez Jacka Przybylskiego Filozofii Doktora, Konsyliarza Nadwornego J. K. Mci, Bibliotekarza Szkoły Głównej Koronnej, Starożytności Profesora czytana. Kraków 1788. Na war-tość tej publikacji w rozwoju księgoznawstwa zwrócono uwagę w następujących opracowaniach:

K. Głombiowski: Nauka o książce nauką o człowieku. „Studia o Książce” 1973, t. 4, s. 39–40;

K. Bednarska-Ruszajowa: Zagadnienia wytwarzania i  rozpowszechniania książki na łamach

„Monitora” (1765–1785). „Roczniki Biblioteczne” 1980, z. 2, s. 76–77; A. Żbikowska-Migoń:

Historia książki…, s. 101–103.

27 F. Bentkowski: Historia literatury polskiej wystawiona w spisie dzieł drukiem ogłoszonych.

T. 1–2 Wilno; Warszawa 1814. Zob. też: T. Szperna: Kształtowanie się bibliograficznych zaintere-sowań Feliksa Bentkowskiego. „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Librorum” 1999, t. 9, s. 63–84;

Idem: „Historia literatury polskiej” Feliksa Bentkowskiego w oczach współczesnych i potomnych.

Jej recepcja, wpływ i znaczenie. „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Librorum” 2001, t. 10, s. 3–37;

H. Choraczyńska: Geneza „Historii literatury polskiej” Feliksa Bentkowskiego. „Folia Bibliolo-gica” 2013/2014, vol. 55/56, s. 33–51.

stworzeniem pełnej bibliografii polskiej²⁸. O znaczeniu tej publikacji świadczy również fakt, że sprowokowała dyskusję uczonych nad odrębnością historii lite-ratury i bibliografii (oraz księgoznawstwa)²⁹.

Badania teoretyczne w  dziedzinie drukarstwa i  jego historii podjął przede wszystkim J.S. Bandtkie³⁰, który w pracach dotyczących dziejów drukarstwa jako pierwszy zastosował metodę archiwalną do tego typu studiów. Na podstawie źró-deł archiwalnych opisywał poszczególne druki wraz z podaniem ogólnych uwag o drukarzach i miejscowościach, w których je tłoczono. Wykorzystując archiwa-lia Akademii Krakowskiej, opracował pierwszą na ziemiach polskich monografię dziejów bibliotek pt. Historia Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie³¹.

W tym czasie J. Lelewel, nawiązując do prac J.S. Bandtkiego, opublikował swe fundamentalne dzieła: Bibliograficznych ksiąg dwoje³² oraz Dzieje bibliotek do Dziennika Warszawskiego³³. Prace te, stanowiąc kompendium ówczesnej wie-dzy bibliotekoznawczej i księgoznawczej, ukazują historię drukarstwa polskiego, zagadnienia z zakresu rękopisoznawstwa, inkunabulistyki i bibliotekarstwa oraz stan zbiorów Biblioteki Publicznej przy Uniwersytecie Warszawskim³⁴. Wśród zagadnień związanych z  piśmiennictwem i  książką J. Lelewel wyodrębnił trzy dziedziny: historię piśmiennictwa, bibliografię (używając określenia „literatura”) oraz bibliologię (określając ją jako „bibliografię”). Zasługą badacza było zatem wyraźne rozgraniczenie historii literatury i problemów księgoznawczych, a także dostarczenie swoim kontynuatorom teoretycznych podstaw do badania ich

wza-28 J. Korpała: Dzieje „Bibliografii Polskiej” Karola Estreichera (w osiemdziesiątą rocznicę ukazania się I tomu). „Przegląd Biblioteczny” 1952, z. 1, s. 56.

29 Ewolucję poglądów na relacje księgoznawstwa z historią literatury omawiano w pracach:

T. Mikulski: Historia literatury wobec zagadnień księgoznawstwa. W: Studia nad książką poświę-cone pamięci Kazimierza Piekarskiego. Wrocław 1951, s. 65–77; P. Buchwald-Pelcowa: Historia książki a historia literatury. Ewolucja poglądów. W: Dawna książka i kultura. Materiały między-narodowej sesji naukowej z okazji pięćsetlecia sztuki drukarskiej w Polsce. Red. S. Grzeszczuk, A. Kawecka-Gryczowa. Wrocław 1975, s. 247–262.

30 J.S. Bandtkie: Historia drukarń krakowskich od zaprowadzenia druków do tego Miasta do czasów naszych, wiadomością o wynalezieniu sztuki drukarskiej poprzedzona. Kraków 1815; Idem:

Historia drukarń w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim jako i w krajach zagra-nicznych, w których polskie dzieła wychodziły. T. 1–3, Kraków 1826. Zob. też: K. Lewicki: Jerzy Samuel Bandtkie Profesor Bibliografii Uniwersytetu Jagiellońskiego 1811–1835. „Roczniki Biblio-teczne” 1972, z. 1–2, s. 113–138; D. Trawińska-Słabęcka: Wkład Jerzego Samuela Bandtkiego do nauki o książce. „Roczniki Biblioteczne” 1974, z. 3–4, s. 631–657; A. Uljasz: Jerzy Samuel Bandt-kie (1768–1835): uczony, pedagog i pracownik książki polsBandt-kiej. „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia ad Bibliothecarum Scientiam Pertinentia” 2011, [Nr] 9, s. 40–51.

31 J.S. Bandtkie: Historia Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Kraków 1821.

32 J. Lelewel: Bibliograficznych ksiąg dwoje, w których rozebrane i pomnożone zostały dwa dzieła Jerzego Samuela Bandtke Historia drukarń Krakowskich tudzież historia Biblioteki Uniw.

Jagiell. w Krakowie a przydany Katalog Inkunabułów Polskich. T. 1–2, Wilno 1823–1826.

33 J. Lelewel: Dzieje bibliotek do Dziennika Warszawskiego. Warszawa 1828.

34 K. Maleczyńska: Książki i biblioteki w Polsce okresu zaborów. Wrocław 1987, s. 75.

jemnych powiązań. Autor Dziejów bibliotek, prowadząc studia nad dawną książką, widział konieczność wykorzystania specjalnej metody typograficznej polegającej na analizie cech pisma drukarskiego książek pochodzących z różnych oficyn.

J. Lelewel wraz z J.S. Bandtkiem wprowadzili do badań księgoznawczych dwie metody wzajemnie się uzupełniające i  kontynuowane przez kolejne pokolenia uczonych w  okresie dwudziestolecia międzywojennego. Posługując się metodą typograficzną w badaniach nad dziejami drukarstwa, J. Lelewel postulował, by w studiach naukowych zwracać uwagę nie tylko na treść dzieła, ale też na jego stronę zewnętrzną. Z kolei metoda J.S. Bandtkiego polegała na tym, że wyniki dociekań uzyskiwano na podstawie analizy materiałów archiwalnych: przeka-zów źródłowych, aktów, inwentarzy, jednocześnie w badaniach bibliograficznych uwzględniając przede wszystkim treść dzieła wyrażoną w tytule.

Teoretyczne poglądy na istotę księgoznawstwa zawarł również A. Bohatkie-wicz w rozprawie Rzecz o bibliografii powszechnej na otworzenie kursu w Cesar-skim Uniwersytecie Wileńw Cesar-skim dn. 10 stycznia 1829 napisana³⁵. Bibliografia w jego ujęciu była nauką o książce pozostającą w ścisłym związku z historią literatury (piśmiennictwa) i odgrywała w stosunku do niej rolę pomocniczą. Zakres badań obejmował trzy główne działy: wiadomości o rzeczach piśmiennych, typografię (dzieje sztuki drukarskiej, bibliotek, introligatorstwo) i bibliotekarstwo.

Pod koniec XIX wieku problematykę bibliologiczną i  bibliotekoznawczą podjął K. Estreicher³⁶, który ukształtował swe poglądy teoretyczne, przygoto-wując Bibliografię polską³⁷ oraz teksty na temat książki, bibliotek, księgarstwa i  bibliografii do S. Orgelbranda Encyklopedii Powszechnej³⁸. Rozważania doty-czące istoty bibliografii (w pojęciu dziewiętnastowiecznym) zamieścił w  przy-czynkach teoretycznych na łamach „Biblioteki Warszawskiej”, m.in. w  refe-racie Bibliografia polska XIX-go stulecia³⁹ i  we wspomnianym już wykładzie

35 A. Bohatkiewicz: Rzecz o bibliografii powszechnej na otworzenie kursu w Cesarskim Uni-wersytecie Wileńskim dn. 10 stycznia 1829 napisana. Wilno 1830.

36 Wśród opracowań poświęconych działalności Karola Estreichera warto wymienić nastę-pujące: Księga pamiątkowa ku czci Karola Estreichera (1827–1908). Studia i  rozprawy. Red.

R. Hennel. Kraków 1964; Karol Estreicher (1827–1908) bibliograf, bibliotekarz, historyk teatru.

Sesja Jubileuszowa w 100. rocznicę śmierci Karola Estreichera. Warszawa, 22 października 2008.

Red. J. Tarasiewicz. Warszawa 2009.

37 K. Estreicher: Bibliografia polska. Cz. I, t. 1–7. Kraków 1872–1882, Cz. II, t. 8–11. Kraków 1882–1890, Cz. III, t. 12–22. Kraków 1891–1908, Cz. IV, t. 1–4. Kraków 1906–1916.

38 S. Orgelbranda Encyklopedia Powszechna. T. 1–28, Warszawa 1859–1868; T. 1–12, Warszawa 1872–1876, 1877–1879, 1883–1884; T. 1–18, Warszawa 1898–1904.

39 [K. Estreicher]: Bibliografia polska XIX-go stulecia. Rzecz o bibliograficznych zbiorach po r. 1800, katalogach księgarskich polskich od lat najdawniejszych, ruchu księgarskim, o ilości wycho-dzących dzieł rocznie, tanich drukach, przedrukach, rabacie księgarskim itd. skreślona z okolicz-ności przygotowanej do druku Bibliografii polskiej od r. 1800 do 1862 włącznie za lat 63, ujętej w katalog księgarski 35.000 druków i rękopisów ułożonych alfabetycznie według nazwisk autorów, przedmiotów i miejscowości. „Biblioteka Warszawska” 1862, t. 3, s. 324–348, 507–550.

O bibliografii⁴⁰. W publikacjach tych rozwinął teorię bibliografii, którą pojmo-wał bardzo szeroko, utożsamiając ją właściwie z nauką o książce. W jej obrębie wyróżnił zespół czterech dyscyplin: nauka o piśmie, czyli grafika oraz rękopiso- znawstwo; historia drukarstwa i  nauka o drukach; bibliotekarstwo, historia bibliotek i księgarstwo; systematyka bibliograficzna, czyli umiejętność klasyfiko-wania dzieł i przegląd publikacji bibliograficznych. Bibliografia w tym ujęciu sta-nowiła dla niego samodzielną dyscyplinę, odgrywającą rolę pomocniczą wzglę-dem historii literatury.

Istotne znaczenie w rozwoju nauki o książce miała również rozprawa doktorska K. Estreichera pt. Günter Zainer i Świętopełk Fiol⁴¹, poświęcona początkom drukar-stwa w piętnastowiecznej Polsce. Dzięki tej pracy oraz wykorzystaniu nowoczesnej w tamtym czasie metody księgoznawczej, polegającej na badaniu czcionek i tekstu druku, zgromadzeniu informacji na temat osoby autora i określeniu warunków historycznych, w jakich książka powstała, dokonano poważnych zmian w ustale-niach odnoszących się do pierwszego polskiego drukarza i dokładnej daty wyda-nia pierwszej polskiej książki, w porównaniu z poglądami wcześniejszych badaczy.

Działalność K. Estreichera zamyka dziewiętnastowieczny etap kształtowania się poglądów na zakres nauki o książce i jej relacji z historią literatury⁴².

W początkach XX wieku działalność naukową podejmują wybitni przed-stawiciele nowoczesnej myśli bibliologicznej okresu międzywojennego. Zagad-nienia bibliologiczne badał wówczas M. Rulikowski, publikując w  1912 roku wykaz pt. Literatura polska lub Polski dotycząca z zakresu grafiki⁴³, a rok później, na podstawie materiałów statystyczno-bibliograficznych, zestawienie pt. Pro-dukcja wydawnicza polska w latach 1909–1911⁴⁴. Uważał on, że w dociekaniach księgoznawczych za podstawowe należy uznać metody statystyczne. Wykorzy-stując obliczenia Głównego Zarządu do spraw Prasy „Kniżnoj Letopisi” oraz krakowskiego „Przewodnika Bibliograficznego”, przedstawił dokładny obraz produkcji wydawniczej polskiej z trzech zaborów. Teoretyczny punkt widzenia na zakres i zagadnienia bibliologii zaprezentował w opublikowanej w 1916 roku prelekcji pt. Zakres i zadania księgoznawstwa. Wykład wstępny wygłoszony dnia 4.X.1916 na Wydziale Humanistycznym Wyższych Kursów Naukowych w Warsza-

40 K. Estreicher: O bibliografii. Przemówienie w Szkole Głównej w Warszawie, miane dnia 22 marca 1865 r. przy rozpoczęciu wykładu tej umiejętności. „Biblioteka Warszawska” 1865, t. 2, s. 246–259, 459–471. Zob. też: Idem: O bibliografii : trzy lekcje wygłoszone 6, 13 i 16 listopada 1866 roku w Szkole Głównej w Warszawie. Z rękopisu przygotowała do druku i wstępem opatrzyła M.M. Biernacka. Warszawa 1978; M.M. Biernacka: Wykłady Karola Estreichera w  Szkole Głównej w Warszawie 1865–1868. Studium bibliologiczne. Warszawa 1989.

41 K. Estreicher: Günter Zainer i Świętopełk Fiol. (z 5-ma tablicami podobizn). „Biblioteka Warszawska” 1867, t. 3, s. 161–220.

42 P. Buchwald-Pelcowa: Historia książki…, s. 253.

43 M. Rulikowski: Literatura polska lub Polski dotycząca z zakresu grafiki. Warszawa 1912, wyd. 2 Warszawa 1922.

44 M. Rulikowski: Produkcja wydawnicza polska w latach 1909–1911. Warszawa 1913.

wie⁴⁵, a także w skrypcie pt. T. K. N.: notatki z kursu księgoznawstwa prof. M. Ruli-kowskiego 1916/17 r.⁴⁶ zawierającym komplet wykładów. W tych opracowaniach badacz wprowadził po raz pierwszy do polskiej literatury przedmiotu termin

„księgoznawstwo”, przejęty od uczonych rosyjskich, zwłaszcza od Mikołaja Michajłowicza Lisowskiego⁴⁷. Analizując pojęcia księgoznawstwa i  bibliogra-fii od końca XVIII wieku do współczesności, uznał koncepcję księgoznawstwa M. Lisowskiego za najbardziej słuszną. Według M. Rulikowskiego nauka o książce jest „dyscypliną naukową, łączącą techniczne, praktyczne i teoretyczne wiadomo-ści, dotyczące książki jako takiej w przeszłości i w chwili obecnej i mającą na celu wyjaśnienie warunków powstawania, rozprzestrzeniania się i eksploatacji dzieł piśmiennictwa i druku, jak również wyjaśnienie przyczyn i skutków ilościowego stanu tych dzieł w różnych warunkach”⁴⁸. Uznawał więc bibliologię za odrębną dyscyplinę, a bibliografię i bibliotekoznawstwo proponował traktować jako części składowe tej ogólnej nauki o książce.

Przed 1918 rokiem działalność naukowo-publikacyjną z  zakresu wiedzy o książce rozpoczął również Jan Muszkowski. Pracując w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego i Bibliotece Ordynacji Krasińskich, podjął się kontynuacji dzieła K. Estreichera. W 1915 roku na łamach „Myśli Polskiej” ukazała się praca J. Musz-kowskiego pt. Potrzeby bibliografii⁴⁹, a trzy lata później opublikowany został refe-rat pt. Katedra Bibliografii w  Szkole Głównej Warszawskiej⁵⁰ wygłoszony przez niego na posiedzeniu Związku Bibliotekarzy Polskich. Swój pogląd na relacje księgoznawstwa i bibliotekoznawstwa zamieścił w wykładzie wstępnym prowa-dzonym w ramach Towarzystwa Kursów Naukowych w roku 1916/17⁵¹. Odniósł się w nim przede wszystkim do terminologii wiedzy o książce wykorzystywanej przez poprzedników. W jego opinii

Przyjęty z dawna termin bibliografia odpowiada niezupełnie współczes-nemu stanowi rzeczy. Znaczy to wprawdzie opisywanie książek, lecz po

45 M. Rulikowski: Zakres i  zadania księgoznawstwa. Wykład wstępny wygłoszony dnia 4.X.1916 na Wydziale Humanistycznym Wyższych Kursów Naukowych w Warszawie. Warszawa;

Lwów 1916.

46 M. Rulikowski: T. K. N.: notatki z kursu księgoznawstwa prof. M. Rulikowskiego 1916/17 r.

Notatki oprac. W. Dąbrowska. Warszawa 1916–1917. Biblioteka Narodowa sygn. 2.051.364 [maszynopis powielony].

47 M.M. Lisowski: Bibliografiâ i  bibliografičeskoe obŝestvo. „Bibliograf” 1884, no 1, s. 17;

Idem: Materialy dlâ slovarâ russkogo knigovedeniâ. „Bibliograf” 1891, no 1, s. 18–19.

48 M. Rulikowski: Zakres i zadania księgoznawstwa…, s. 32.

49 J. Muszkowski: Potrzeby bibliografii. „Myśl Polska” 1915, t. 2, z. 6, s. 65–167.

50 J. Muszkowski: Katedra Bibliografii w Szkole Głównej Warszawskiej. Referat wygłoszony na posiedzeniu Związku Bibliotekarzy Polskich w dniu 17 lutego 1918 r. Warszawa; Lwów 1918.

51 J. Muszkowski: Zasady Bibliotekoznawstwa i Bibliografii. T. K. N. [Towarzystwo Kursów Naukowych] Wykład wstępny dr. J. Muszkowskiego r. 1916/17. [S.l.] 1916. Biblioteka Narodowa sygn. 24.871 [maszynopis powielony].

pierwsze ta czynność stanowi tylko jedno z nader licznych zadań wiedzy o książce, nie wyczerpuje całkowicie jej przedmiotu, a po drugie przy-wykliśmy w nowszych czasach określać jako bibliografię właściwie nie opisywanie, lecz raczej zapisywanie, spisywanie książek, tj. dokonywanie spisów tychże […]⁵².

Teoretyk proponował używanie terminu „księgoznawstwo” jako najbardziej odpowiedniego i ujmującego dokładnie istotę rzeczy. Za przedmiot biblioteko-znawstwa uznał z kolei całokształt zasad urządzania i  prowadzenia bibliotek, zbiór informacji dotyczących obecnego stanu bibliotekarstwa i  bibliotek oraz dzieje bibliotek wraz z życiorysami bibliotekarzy. Twierdził, że praktyczna zna-jomość reguł bibliotekarstwa rozwija się na podłożu teoretycznych dociekań na polu księgoznawstwa zajmującego się zewnętrzną stroną wytworów pisma i druku we wszystkich fazach ich rozwoju.

W 1907 roku opracowaniem jednego z roczników bibliografii literackiej, wydawanej jako dodatek do „Pamiętnika Literackiego”, pt. Bibliografia historii literatury i krytyki literackiej za rok 1905⁵³ zadebiutował Stefan Vrtel-Wierczyński.

Doceniając potrzebę i znaczenie bibliografii w nauce, przedstawił również projekt organizacji polskiej bibliografii bieżącej w swym programowym artykule opubli-kowanym w „Przewodniku Naukowym i Literackim” pt. Organizacja bibliogra-fii. W sprawie Polskiego Instytutu Bibliograficznego⁵⁴. Jako pierwszy na ziemiach polskich zaprezentował wówczas projekt powołania oraz program prac Instytutu Bibliograficznego.

W okresie niewoli narodowej swe zainteresowania księgoznawcze, zwłaszcza w dziedzinie książki rękopiśmiennej, rozwijał Aleksander Birkenmajer. Początki jego badań nad średniowiecznymi rękopisami wiążą się z  ekspedycją badaw-czą do Szwecji w 1911 roku, zorganizowaną z inicjatywy Akademii Umiejętno-ści. Celem wyprawy była kwerenda w tamtejszych bibliotekach i archiwach pod kątem badań nad utraconymi przez Rzeczpospolitą w XVII i na początku XVIII wieku księgozbiorami. W latach 1911–1918 A. Birkenmajer odbył kilka podróży zagranicznych, w  czasie których zbierał materiały do prac i  poznawał zbiory rękopiśmienne bibliotek europejskich, zwłaszcza niemieckich i szwedzkich. Jego ustalenia stały się zaczątkiem studiów nad historią książki realizowanych w odro-dzonej Polsce.

52 Ibidem, s. XVII.

53 S. Vrtel-Wierczyński: Bibliografia historii literatury i  krytyki literackiej za rok 1905.

„Pamiętnik Literacki” 1907, t. 6, nr 1–4, s. 81–135.

54 S. Vrtel-Wierczyński: Organizacja bibliografii. W sprawie Polskiego Instytutu Bibliogra-ficznego. „Przewodnik Naukowy i Literacki. Dodatek do Gazety Lwowskiej” 1917, nr 8, s. 673–685.