O potrzebie teorii warsztatu bibliotekarskiego

Polscy uczeni XIX wieku, chcący tworzyć podstawy nauki o książce i biblio-tece, szukali inspiracji w  poglądach wybitnych teoretyków zagranicznych, w dziełach ich autorstwa, zwłaszcza w podręcznikach bibliotekarskich: Michaela Denisa⁵⁵, Friedricha Adolfa Eberta⁵⁶, Gabriela Peignota⁵⁷, Juliusa Petzholdta⁵⁸, Martina Schrettingera⁵⁹ czy Johanna Georga Shelhorna⁶⁰. Pierwsze polskie opra-cowania bibliotekarskie dowodziły kształtowania się potrzeby teoretycznej wiedzy o działalności bibliotek, jak również fachowego przygotowania bibliotekarskiego.

Szczególne miejsce w tej grupie publikacji zajęło przywołane już Bibliograficznych ksiąg dwoje J. Lelewela⁶¹. Praca ta, a zwłaszcza część z drugiego tomu pt. Biblio-tekarstwo, czyli książnictwo, stała się pierwszym podręcznikiem dla bibliotekarzy oraz jedynym tak obszernym polskim kompendium wiedzy o bibliotece⁶². Dzieło powstało w efekcie zainteresowań księgoznawczych rozbudzonych w trakcie trzy-letniej pracy uczonego w Bibliotece Publicznej przy Uniwersytecie Warszawskim oraz podczas prowadzonych wykładów. J. Lelewel w  publikacji omówił cało-kształt zagadnień z zakresu organizacji i techniki bibliotecznej, a sięgając do wzo-rów europejskich i korzystając z prac F.A. Eberta i M. Schrettingera, przedstawił przepisy katalogowania oraz tematykę klasyfikacji bibliotecznej. Tym samym, wprowadzając wiadomości o charakterze instrukcyjnym, podając wskazówki

55 M. Denis: Einleitung in die Bücherkunde. Wien 1777–1778, 2 ausg. 1790.

56 F.A. Ebert: Die Bildung des Bibliothekars. Leipzig 1820.

57 G. Peignot: Dictionnaire raisonné de bibliologie. T. 1–2. Supplement. Paris 1802–1804. Zob.

też: B. Koredczuk: Początki teorii bibliologii. Dictionnaire raisonné de bibliologie (1802–1804) Gabriela Etienne’a Peignota. Analiza i recepcja. Wrocław 2005.

58 J. Petzholdt: Katechismus der Bibliothekenlehre: Anleitung zur Einrichtung und Verwal-tung von Bibliotheken. Leipzig 1856, 2 ausg. 1871, 3 ausg. 1877.

59 M. Schrettinger: Versuch eines vollständigen Lehrbuches der Bibliothek-Wissenschaft oder Anleitung zur vollkommenen Geschäftsführung eines Bibliothekars in wissenschaftlicher Form abgefasst. T. 1–4. München 1808–1829; Idem: Handbuch der Bibliothek-Wissenschaft, besonders zum Gebrauche der Nicht-Bibliothekare, welche ihre Privat-Büchersammlungen selbst einrichten wollen: auch als Leitfaden zu Vorlesungen über die Bibliothek-Wissenschaft zu gebrau-chen. Wien 1834. Zob. też: Z. Żmigrodzki: Martina Schrettingera życie i  dzieło (1772–1851).

Katowice 2004.

60 J.G. Shelhorn: Anleuting für Bibliothekare und Archivare. T. 1–2. Stettin 1788–1791.

61 J. Lelewel: Bibliograficznych ksiąg dwoje…

62 Podręcznik ten omówiono w  następujących publikacjach: I. Treichel: Pierwszy polski podręcznik bibliotekarski. Z przedmową H. Więckowskiej. Wrocław 1957; W. Nowodworski:

„Bibliograficznych ksiąg dwoje” Joachima Lelewela. Studium historyczno-bibliograficzne na tle epok. Wrocław 1959. Jednym z nowszych opracowań poświęconych twórczości J. Lelewela jest praca: V. Jaros: Studia nad językiem i stylem pism naukowych Joachima Lelewela. Częstochowa 2015. Przedstawiono w  niej m.in. terminologię bibliotekarską, księgoznawczą, bibliograficzną i drukarską używaną przez badacza.

praktyczne oraz szerząc terminologię fachową, zbudował stabilne podstawy do rozwoju zawodu bibliotekarza.

Drugą pod względem chronologicznym, chociaż traktującą problematykę organizacji pracy placówki bibliotecznej dość pobieżnie, była książka Stanisława Dunina-Borkowskiego O obowiązkach bibliotekarza⁶³. W publikacji tej, powstałej w związku z organizowaniem Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie, autor zamieścił wskazówki dotyczące urządzania bibliotek. Wyróżnił dwie grupy czynności w zakresie obowiązków bibliotekarza: techniczne (odno-szące się do systemu ustawiania książek i udostępniania zbiorów) oraz naukowe (związane z systematycznym porządkowaniem ksiąg i prowadzeniem katalogów bibliotecznych). Na rolę tego opracowania w  polskim bibliotekarstwie zwrócił uwagę sto lat później Wiktor Hahn w recenzji zamieszczonej w „Przewodniku Bibliograficznym” z okazji rocznicy założenia Biblioteki Ossolińskich:

W zakresie naszej literatury bibliotekarskiej po uwagach Joachima Lele-wela o bibliotekarstwie, jest to druga, poważniejsza praca na ten temat, dziś już wprawdzie wobec olbrzymich postępów nauki o bibliotekarstwie pod niejednym względem przestarzała, na swój czas jednak charakte-rystyczna, jako dająca poważne i  pożądane wskazówki dla przyszłych zawiadowców biblioteki. […] poruszająca szereg niezwykle ważnych tematów w odniesieniu do nowej biblioteki, pojawiła się istotnie w chwili stosownej, ze względu też na swą treść, podaną w formie przystępnej, była pożądanym przewodnikiem dla personelu bibliotecznego⁶⁴.

Podobny charakter w  dorobku polskiego bibliotekarstwa okresu zaborów miała publikacja Włodzimierza Górskiego, nosząca tytuł Krótki rys zasad biblio-tekoznawstwa⁶⁵. Bibliotekoznawstwo, w rozumieniu dzisiejszego bibliotekarstwa, autor podzielił na dwie główne grupy zagadnień: traktujące o zakładaniu i urzą-dzaniu bibliotek (wyposażenie biblioteki, gromadzenie, porządkowanie i katalo-gowanie dzieł) oraz przybliżające teorię zarządzania biblioteką. Bibliotekę trakto-wał jako skarbnicę wiedzy, która powinna gromadzić dzieła rzadkie i cenne, ze szczególnym uwzględnieniem rękopisów. W pracy omówił zagadnienia organi-zacji i metod pracy bibliotecznej, a także zalecenia przydatne w przygotowywa-niu wewnętrznych przepisów katalogowania na użytek poszczególnych książnic.

Nie były to jednak ustalenia jego autorstwa – materiał stanowił kompilację treści zaczerpniętych z literatury bibliotekarskiej, zwłaszcza podręczników niemieckich

63 S. Dunin-Borkowski: O obowiązkach bibliotekarza: rzecz napisana w roku 1827, z powodu uporządkować i otworzyć się mającej Biblioteki imienia Ossolińskich. Lwów 1829; Idem: O obo-wiązkach bibliotekarza. Wyd. jubileuszowe przygotował Z. Mocarski. Poznań 1929.

64 W. Hahn [rec.]: Stanisława Dunin-Borkowskiego: O obowiązkach bibliotekarza. „Prze-wodnik Bibliograficzny” 1926, nr 6, s. 245–247.

65 W. Górski: Krótki rys zasad bibliotekoznawstwa. Warszawa 1862.

i  francuskich, polskiego dzieła J. Lelewela i  artykułu Franciszka Sobieszczań-skiego⁶⁶. Należy także podkreślić, że publikacje S. Dunina-Borkowskiego oraz W. Górskiego nie obejmowały całości zagadnień bibliotekarstwa. Wkład tych opracowań w rozwój kształtującej się profesji zawodu bibliotekarskiego polegał przede wszystkim na uporządkowaniu wiedzy o czynnościach realizowanych w bibliotekach.

Z początkiem XX wieku zaczęły pojawiać się kolejne opracowania o charakte-rze instruktażowo-poradnikowym, skierowane do osób zakładających biblioteki i pracujących w nich. Autorzy popularnych podręczników przeznaczonych dla bibliotek publicznych nadal posiłkowali się dziełem J. Lelewela. Tego typu pracą był poradnik Bibliotekarz. Krótkie wskazówki dla pracujących w  bibliotekach⁶⁷ Faustyna Czerwijowskiego. W przedmowie autor zaznaczył, że tekst

nie rości pretensji do dzieła naukowego, a tym bardziej – wyczerpują-cego. Jest on tylko popularną broszurką, w  której starałem się odpo-wiedzieć na te liczne pytania, jakie otrzymywałem w  ciągu lat ostat-nich pracy mojej w bibliotekach od instytucji i osób z całego kraju. Te właśnie pytania z jednej strony i zupełny brak literatury w języku pol-skim z dziedziny bibliotekoznawstwa (nie licząc dzieł, wydanych daw-niej, które dziś już przeszły do historii, i nielicznych artykułów w pis-mach) z  drugiej – były dla mnie pobudką do opracowania niniejszej broszurki⁶⁸.

Autor omówił najważniejsze zagadnienia dotyczące organizacji i prowadze-nia książnicy publicznej: ustawienie książek, prowadzenie katalogów i kartotek bibliotecznych oraz statystykę czytelnictwa. W  1913 roku w rozprawie Nasze biblioteki powszechne Helena Radlińska określiła ten podręcznik jako niezbędny przewodnik w ręku każdego bibliotekarza. Nie zabrakło też słowa krytycznego, gdyż, jak podkreśliła: „Czerwijowski nie uwzględnia wszystkich zagadnień orga-nizmu biblioteki powszechnej: stosunek do czytelników, regulaminy wypożyczalni i czytelni, i szereg spraw szczegółowych, związanych z nimi zostały pominięte.

Po wskazówki w  tych sprawach sięgnąć trzeba do podręczników obcych i  do obszerniejszych sprawozdań naszych bibliotek”⁶⁹. Tekst H. Radlińskiej ukazał się

66 F.M. Sobieszczański: Bibliotekarstwo. W: S. Orgelbranda Encyklopedia Powszechna. T. 3.

Warszawa 1860, s. 448–454.

67 F. Czerwijowski: Bibliotekarz. Krótkie wskazówki dla pracujących w bibliotekach. War-szawa 1912.

68 Ibidem, s. 5–6.

69 H. Radlińska: Nasze biblioteki powszechne. W: Praca oświatowa, jej zadania, metody, organizacja. Podręcznik opracowany staraniem Uniwersytetu Ludowego im. A. Mickiewicza. Kra-ków 1913, s. 255.

w pracy zbiorowej Praca oświatowa, jej zadania, metody, organizacja⁷⁰ – pierw-szym podręczniku dla pracowników kulturalno-oświatowych. Autorka podjęła wówczas również temat organizacji bibliotekarstwa publicznego. Uwzględniając wyniki ankiety, zaprezentowała przegląd ważniejszych bibliotek oświatowych oraz opis ich urządzenia. Powołując się na przykłady bibliotek zagranicznych, zwłasz-cza amerykańskich, omówiła zasady organizacji placówek bibliotecznych, wy- odrębniając trzy działy: charakterystykę ogólną bibliotek w  Polsce, księgo-zbiór i  czytelnika oraz administrację biblioteczną. W drugiej pracy, wydanej w 1909 roku pt. Biblioteka Miejska w Krakowie⁷¹, także zajęła się kwestiami organi-zacji bibliotekarstwa publicznego, przedstawiając koncepcję organiorgani-zacji miejskiej biblioteki publicznej na terenie dużego miasta. Jej uwagi na temat tworzenia sieci bibliotecznej i wypożyczania międzybibliotecznego były w tym czasie pionierskie, nawet w porównaniu z zasadami funkcjonowania bibliotek zagranicznych.

Wymienione prace nie zaspokajały istniejącej w  środowisku bibliotekarzy potrzeby posiadania kompleksowego kompendium wiedzy o bibliotece. Świadczy o tym niezrealizowana inicjatywa Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, któ-rego Zarząd w 1917 roku ogłosił konkurs na kompendium bibliotekarstwa⁷². Jak informowano na łamach „Gazety Lwowskiej”:

Wraz z wzmagającym się w  Polsce ruchem literackim i  naukowym, powstają u nas nowe książnice. […] Jednakże równocześnie odczuwać się daje brak sił ku właściwemu prowadzeniu rzeczy, zwłaszcza zaś brak podręczników bibliotekarstwa, których nie zastąpią dalekie nam duchem wydawnictwa niemieckie, czy francuskie. Celem zaradzenia tej nagłej potrzebie, postanowiło Kuratorium Zakładu Narodowego im. Ossoliń-skich we Lwowie ogłosić i ogłasza też niniejszym konkurs na napisanie podręcznika nauki bibliotekarstwa w ogóle, w Polsce zaś w szczególno-ści. Warunki konkursu są następujące: 1. Objętość pracy wynosić winna od 15 do 20 arkuszy druku, formatu zwykłej ósemki. 2. Język pracy czy-sty, staranny, bez obcych naleciałości. 3. Termin nadsyłania rękopisów:

31 grudnia 1918. 4. Nagroda za najlepszy podręcznik wynosi 1500 kor.

5. Odznaczona praca staje się własnością Zakładu, który też wydrukuje ją własnym kosztem. 6. Kuratorium ma prawo nie przyznania nagrody żadnej z prac nadesłanych. 7. Przesyłki kierować należy pod adresem redakcji Biblioteki Zakładu im. Ossolińskich⁷³.

70 Ibidem.

71 H. Radlińska: Biblioteka Miejska w Krakowie. Kraków 1909.

72 Konkurs Zakładu Narodowego im. Ossolińskich na napisanie podręcznika nauki bibliote-karstwa został ogłoszony na łamach następujących czasopism: „Exlibris” 1918, z. 2, s. 79; „Gazeta Lwowska” 1917, nr 184, s. 4; „Kurier Lwowski” 1917, nr 379, s. 7; „Polen” 1917, nr 147, s. 104; „Wiek Nowy” 1917, nr 4874.

73 Konkurs na podręcznik nauki bibliotekarstwa. „Gazeta Lwowska” 1917, nr 184, s. 4.

Brak zainteresowania potencjalnych autorów nie pozwolił na realizację tego zamysłu, środowisko nie ustawało jednak w  staraniach o  publikację opraco-wań podręcznikowych. W  1918 roku biblioteki wojskowe otrzymały poradnik pt. Bibliotekarz wojskowy autorstwa pracownika Biblioteki przy Komisji Wojsko-wej TymczasoWojsko-wej Rady Stanu, Stanisława Nowaka⁷⁴. Książka ta, przygotowana według wzorów niemieckich, zawierała informacje techniczne na temat groma-dzenia, katalogowania, przechowywania, udostępniania i kontroli zbiorów, czyli podstawowych zadań pracowników bibliotek. Zbiorowość bibliotekarzy, zwłasz-cza pracujących w książnicach naukowych, coraz silniej odczuwała konieczność stosowania precyzyjnych instrukcji i przepisów katalogowania zbiorów. Wspo-magano się dokumentami zagranicznymi, przede wszystkim autorstwa Charles’a Ammi Cuttera⁷⁵, Melvila Deweya⁷⁶, Karla Dziatzki⁷⁷, Leopolda Delisle’a⁷⁸, czy Instrukcją pruską⁷⁹, przy czym należy podkreślić, że biblioteki musiały najczęś-ciej wzorować się na systemach prac bibliotecznych obowiązujących w krajach, którym do wybuchu wojny podlegały politycznie. Na polskim gruncie pionier-ski charakter miały publikacje Adama Chmiela⁸⁰ oraz Bolesława Olszewicza⁸¹ na temat katalogowania i  porządkowania zbiorów. Jak podkreśla Zofia Gaca-Dą-browska, wszystkie ówczesne opracowania „wydane bądź pozostawione w ręko-pisie na użytek jednej tylko biblioteki, stanowiły także liczący się krok w rozwoju polskiego bibliotekarstwa przez wypracowywanie zasad techniki bibliotecznej i pragmatyki zawodowej”⁸².

74 S. Nowak: Bibliotekarz wojskowy. Poradnik dla prowadzących biblioteki wojskowe. War-szawa 1918.

75 Ch.A. Cutter: Rules for a Dictionary Catalog. Washington 1876, 2 ed. 1889, 3 ed. 1891, 4 ed. 1904; Idem: Expansive classification. Part 1: The first six classifications. Boston 1891–1893;

Idem: Expansive classification. Part 2: The seventh classification. Boston 1896–1911.

76 M. Dewey: Classification and subject index for cataloguing and arranging the books and pamphlets of a library. Amherst 1876, 2 ed. 1885.

77 K. Dziatzko: Instruction für die Ordnung der Titel im Alphabetischen Zettelkatalog der Königlichen und Universitäts-Bibliothek zu Breslau. Berlin 1886.

78 L. Delisle: Instructions élémentaires et techniques pour la mise et le maintien en ordre des livres d‘une bibliothèque. Lille, 1890, 4e éd. Paris 1910.

79 Instruktionen für die alphabetischen Kataloge der preussischen Bibliotheken und für den preussischen Gesamtkatalog. Berlin 1899, 2 ausg. 1908.

80 A. Chmiel: Wskazówki dla inwentaryzacji rękopisów. Kraków 1903.

81 B. Olszewicz: Zbiory kartograficzne: próba instrukcji do katalogowania i konserwowania zbiorów kartograficznych. Warszawa 1915.

82 Z. Gaca-Dąbrowska: Zarys rozwoju nauki…, s. 11.