Czasoprzestrzeń narodu

Jak wskazują Hobsbawm i Ranger, praktyki kulturowe w postaci wynajdywanych lub

„ożywianych” („revived”) tradycji służą reprodukcji i reifikacji narodu, propagowaniu idei i wartości, przedstawianych i wdrażanych do konstruowanych wspólnot jako ich wyróżnik i spoiwo. Lokując początki tradycji w „odległej przeszłości”, ich konstruktorzy zmierzają do tego, by dowodzić starożytności i historyczności narodu. Sprzyja temu standaryzacja owych praktyk w odniesieniu do różnego rodzaju starożytnych źródeł. Tekst może przy tym

149 T. Edensor, op. cit.

150 Ibidem, s. 32.

151 Ibidem, s. 18.

61

przybierać rolę autorytetu równie istotnego dla tradycji, co jej mistrzowie. Ze względu na pozornie „utrwaloną” formę, zwłaszcza tekst znajdujący się w obiegu w ustalonej formie zapisanej może być podstawowym narzędziem „stabilizowania” i normatyzacji tradycji.

Należy jednak mieć na względzie manipulacje, jakim bywają poddawane tego typu autorytety tekstualne z punktu widzenia interesów rozporządających nimi grup społecznych.

W kontekście tańca kathak możemy wskazać na szereg strategii, które służyły uprawomocnieniu i zaakcentowaniu domniemania wielowiekowych dziejów, religijnych źródeł, nieprzerwanego przekazu i skonwencjonalizowanego charakteru tej tradycji. Znaczącą rolę odegrały tu sanskryckie traktaty o tańcu. Coorlawala (2004) wskazuje, między innymi, na tendencję do „sanskrytyzacji” klasycznego tańca indyjskiego bharatanatjam w toku jego

„renesansu”, którą postanowiłam odnieść do tańca kathak¹⁵².

Według Andersona, poczucie wspólnotowości rozwinęło się najpierw w kręgach burżuazji i nowej inteligencji, która następnie zaprosiła „masy” do współtworzenia historii w ramach narodowej solidarności. Odkrywanie osiągnięć starożytnych cywilizacji i odczuwanie dumy ze zdobyczy przeszłości, tworzenie gramatyk i słowników, czy też badania folkloru miały istotną rolę w rozbudzeniu świadomości narodowej. Wydaje się, iż w Indiach Brytyjskich kluczowe znaczenie w tym względzie odegrały odkrycia sanskryckiej literatury zainicjowane między innymi przez William’a Jones’a w 1786 r. Przyczyniły się one do rozbudzenia szacunku dla cywilizacyjnego dziedzictwa dawnych Indii u Brytyjczyków oraz dumy z własnych tradycji u samych Indusów. „Odkrycie Indii” i koncepcja „złotej epoki” Indii sięgają korzeniami komparatystycznych i filologicznych studiów nad tekstami z zakresu epoki wedyjskiej i sanskryckiej literatury, gramatyki, matematyki, astronomii czy prawodawstwa, prowadzonych przez brytyjskich orientalistów „pokolenia Hastingsa”¹⁵³. Miały one znamienny wpływ na wykształcenie się nowej tożsamości kolektywnej w dziewiętnastowiecznym Bengalu i ideologii bengalskiego (hinduskiego) renesansu¹⁵⁴. W obliczu różnorodności etnicznej, braku wspólnego języka czy jednej religii, kultura i przeszłość stawały się tu głównym budulcem dla projektu nowego narodu.

W moim przekonaniu, uważny ogląd dziejów tradycji takich, jak kathak, dostarczyć może nie tylko ważnej perspektywy dla eksploracji procesów przemian kultury, ale i cennej

152 Zob. Podrozdział 4.2.

153 S. Dasgupta, The Bengal Renaissance. Identity and Creativity from Rammohun Roy to Rabindranath Tagore, Permanent Black, Ranikhet 2007, s. 25.

154 Ibidem.

62

optyki dla oglądu procesu formowania się wizji nowego narodu. Wydaje się też, że dzieje tego rodaju tradycji kreowano starannie w odniesieniu do powstającej wizji narodu, przejmując i powielając strukturę reprezentowania jego dziejów – schematy periodyzacji,

„złote epoki” i ważne postaci. By ukazać tę współzależność, w rozdziale drugim omówione zostaną popularne wersje historii tańca kathak, reprodukowane w prasie, publikacjach książkowych, broszurach szkół, krótkich filmach o tradycji kathak, wypowiedziach tancerzy, zapowiedziach występów scenicznych, a także w samych produkcjach artystycznych.

Anderson ukazuje ponadto, w jaki sposób naród jest wyobrażany w kategoriach czasowo-przestrzennych: określonego terytorium, z jego przeszłymi i przyszłymi losami.

Czasowy wymiar daje narodom, przede wszystkim, poczucie własnej, wspólnej dziejowości.

Hobsbawm i Ranger także podkreślają, iż powstawaniu narodów towarzyszyło wyłanianie się narodowych historii¹⁵⁵. Jak wyjaśnia Billig, wspólnoty mają także swoich bohaterów, niekiedy wybielonych, zaś liczne historie przepisywane są wciąż na nowo, co odzwierciedla układ sił pomiędzy poszczególnymi frakcjami. Składające się na naród grupy etniczne, regiony, klasy, religie, czy płci, walcząc o dominację, dążą do narzucenia swojej wizji innym grupom¹⁵⁶. Wywołuje się stereotypy charakterów i temperamentów, by opowiedzieć o „naszej” narodowości, wspólnym losie i kulturze, przekazywanej przez pokolenia. Strategie te służyć mają przekazaniu poczucia wyjątkowości i integralności narodu¹⁵⁷.

Zwrot ku przeszłości bywał zatem traktowany przez teoretyków jako istotna strategia wskazywania na ciągłość istnienia wspólnoty i „naturalizowania” narodu jako pierwotnego, wrodzonego kryterium identyfikacji. Odzyskiwanie przeszłości musiało mieć szczególny przebieg w państwach postkolonialnych, które musiały z większym wysiłkiem udowadniać swoją historyczność, ze względu na upowszechnione w epoce kolonialnej poglądy o ich ahistoryczności. Przekonania te pełniły szczególną rolę w procesach narodotwórczych samych kolonizatorów, którzy odmawiali podbitym krajom dziejowości, pielęgnując przez to własne poczucie odrębności jako narodów, a zarazem uzasadniając konieczność prowadzenia

„cywilizacyjnych misji”.

Teoretycy narodu zwracają poza tym uwagę, iż wytwarzanie zbiorowej pamięci implikuje zbiorową amnezję narodów. W myśl Ernesta Renana: „zapominanie jest kluczowym elementem tworzenia narodów”. Naród woli bardziej celebrować swoją

155 E. Hobsbawm, T. Ranger, op. cit., s. 83.

156 M. Billig, op. cit., s. 140.

157 Ibidem, s. 141.

63

starożytność, niż niedawną historię, puszczając w niepamięć akty przemocy, która zazwyczaj przyniosła mu istnienie¹⁵⁸. Historia narodów utkana bywa z chwalebnych aktów heroizmu, pomijane są w niej wydarzenia nieprzystające do pożądanego autowizerunku narodu¹⁵⁹. Z tego względu, przy badaniu nacjonalizmu warto przyjrzeć się również dialektyce pamiętania i zapominania narodu. W niniejszym studium przypadku, oprócz analizy kluczowych składników konstruowania dziejów tradycji, wskażę również na te aspekty przeszłości tańca w Indiach północnych, które bywały tłumione i tuszowane w dominującym dyskursie historycznym reprezentującym jego dzieje.

Należy ponadto zauważyć, że nowoczesne narody, aby usankcjonować swój byt polityczny, dążyły do wykazania, iż kroczą one także drogą cywilizacyjnego rozwoju (zwłaszcza narody wieloetniczne, gdzie kryterium rasy/wspólnoty krwi stawało na przeszkodzie budowaniu mitu wspólnego pochodzenia). Odzyskiwaniu gloryfikowanej przeszłości towarzyszyć może zwrot ku nowoczesności i ideom postępu. Dochodzi tu do specyficznego typu dychotomii, która rodzi wiele niespójności w dyskursach narodowościowych. Homi Bhabha określa tę dychotomię odczuciem „podwójnego czasu”

narodu – zwróconego jednocześnie ku przeszłości i przyszłości.

Dążenia do pogodzenia przeszłości (tradycji) i nowoczesności niekoniecznie muszą się wzajemnie wykluczać, ale mogą być postrzegane jako punkty wyznaczające pewne kontinuum, na którym sytuują się zjawiska nacjonalizmu, kulturowego renesansu i modernizacji. Wynajdywane czy wskrzeszane ceremonie, wytwarzające złudzenie ciągłości w niezmienionym od stuleci kształcie, służyły w rzeczywistości współczesnym celom, jak konstruowanie i umacnianie narodowych wspólnot. Podobnie tradycja nie musi stać w sprzeczności do nowoczesności, a wręcz przeciwnie – dyskretnie dostosowywać się do jej kontekstu tak, by nie stracić na aktualności i żywotności. Taki pogląd wyraża część tancerzy kathak, uzasadniając w ten sposób potrzebę modernizowania tradycji kathak¹⁶⁰.

W ten sposób określa tradycję także wielu antropologów i socjologów. Według Edensor’a: „tradycje nie są skostniałe czy archaiczne, lecz ulegają ciągłej reinterpretacji w różnych kontekstach… Tradycja może być dynamiczna i rożne grupy w różnych

158 Billig, op. cit., s. 83.

159 Ibidem, s. 84.

160 Starają się oni zniwelować przepaść („bridging the gap”) pomiędzy tradycją a nowoczesnością, mówiąc często o tradycji w kategoriach przepływu/nurtu rzeki (flow, hin. pravāh). Zob. podrozdział 5.2.1.

64

momentach czasu mogą ją kwestionować lub rościć sobie do niej prawo”¹⁶¹. Analiza źródeł dotyczących historii tańca kathak wskazuje na elastyczność tej sztuki względem przeobrażających się struktur patronatu. Nie mniej jednak, wyobrażenie wielowiekowego przekazu pewnych reguł jest wciąż silnie artykułowane w popularnym dyskursie. Szczególnie tradycje uchodzące za prekolonialne i nieskażone europejskimi zapożyczeniami miały reprezentować autentyczne dziedzictwo Indii, eksponując zarazem kulturową różnicę.

Paul Ricoeur (1992) wyróżnia dwa zasadnicze wymiary tożsamości:

- tożsamość „idem” opartą na bazie identyczności, trwałości pewnych cech w czasie (la mêmeté)

- tożsamość „ipsem” zasadzającą się na unikalności w stosunku do innych (l’ipséité)¹⁶². Choć sformułowania Ricoeura dotyczyły w głównej mierze tożsamości jednostkowej, można odnieść je także do zbiorowości, takich jak naród. Oprócz poszukiwania trwałych fundamentów w przeszłości, wyznaczanie granic i odróżnianie się od „Innego” bywają istotnymi strategiami konsolidacji tożsamości narodowej.

W przypadku państw narodowych odgraniczanie się od innych przybiera charakter dosłowny. Naród na ogół posiada określone granicami położenie geograficzne oraz wyobrażoną jedność narodowego terytorium. Kontury tego terytorium, mapy, wiejskie pejzaże czy znane zabytki pełnią funkcję symboli narodowych. Niekiedy utożsamienie ich z jakimś aspektem boskości nasila ich oddziaływanie. Przykładu dostarczyć mogą indyjskie wizerunki Matki Indii (hin. bhārat mātā), skupiające w sobie wyobrażenie bogini, kobiety, matki i narodu. W wizualnych przedstawieniach często zespolone są one z mapą, konturami, elementami indyjskiego krajobrazu bądź też flagą Indii¹⁶³. Owe polityczne insygnia i symbole narodu czy też obrazy „ojczystej” ziemi i przyrody bywają także artykułowane w klasycznym przedstawieniu tańca kathak.

W swojej rozprawie zmierzam do ukazania jak ww. dwa wymiary tożsamości – czasowy i przestrzenny – odzwierciedlają się w różnych obliczach historycznych i współczesnych indyjskich dyskursów narodowościowych. Podkreślanie wagi tradycji (skt./hin. paramparā¹⁶⁴) przez tancerzy i historyków tańca kathak zdaje się reifikować jego

161 T. Edensor, op. cit., s. 19.

162 Z. Bokszański, Tożsamości zbiorowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 37.

163 Zob. S. Ramaswamy, Body Politic(s): Maps and Mother Goddess in Modern India, [w:] R. Davis (red.), Picturing the Nation. Iconographies of Modern India, Orient Longman, New Delhi 2007, ss. 32-50.

164 Zaczerpnięty z sanskrytu, często użytkowany w badanej grupie, rzeczownik paramparā sugeruje nie tyko pewną sukcesję, wykluczającą wprowadzanie zmian, ale także transmisję w linii rodu, sugerując więź pokrewieństwa łączącą jej kontynuatorów. Zbliżone znaczeniowo pojęcie gharany (hin. gharānā, od hin. ghar =

65

domniemaną ciągłość przekazu, jak i wyjątkowość relacji, jakie łączyć mają uczestników indyjskich tradycji.