w latach 2008–2011
W okresie kryzysu globalnego szczególnie narażone na skutki zawirowań w gospodarce światowej są te przedsiębiorstwa, które bardziej niż inne uzależnione są od sprzedaży na eksport jednak, jak wskazują przedstawione analizy, pomimo trudnej sytuacji zewnętrznej kondycja ekonomiczno ‑finansowa polskich eksporte‑
rów, a w tym tych wyspecjalizowanych w eksporcie, w okresie kryzysu kształtowała się dobrze, co obrazuje poprawa ich wskaźników rentowności i podobnie jak cała polska gospodarka przedsiębiorstwa te okazały się odporne na kryzys o ile jednak odporność całej polskiej gospodarki na globalny kryzys można tłumaczyć stosun‑
kowo małym znaczeniem eksportu w popycie globalnym i strukturalnymi cechami polskiej gospodarki, a w tym dużym popytem wewnętrznym32, o tyle trudniej jest wytłumaczyć w ten sposób stosunkowo dobre wyniki polskiego eksportu i przedsię‑
biorstw od niego zależnych W celu identyfikacji czynników, które mogły w bezpo‑
średni sposób spowodować relatywnie dobre wyniki polskich eksporterów w okresie kryzysu analizie poddano czynniki wpływające w największym stopniu na eksport, do których zaliczono: sytuację gospodarczą na podstawowych rynkach zbytu, waha‑
nia kursów walut oraz terms of trade zostały one szczegółowo omówione poniżej ze względu na dominujący udział krajów europejskich w polskim eksporcie szczególne znaczenie dla jego wartości oraz dla kondycji finansowej eksporterów miała sytuacja gospodarcza krajów ue Według danych gus udział tych krajów w polskich eksporcie w 2010 roku wynosił 89,9 %, a w latach poprzednich – 2009 i 2008 – kształtował się na poziomach odpowiednio: 90,2 i 91,1% analizowany okres charakteryzował się znacznymi wahaniami tempa wzrostu pkb W roku 2009 wiele krajów wysokorozwiniętych odnotowało recesję, a w ue wystąpiło zmniejszenie pkb o 4,3 % sytuacja ta dotyczyła głównych rynków eksportowych polski, a w tym:
niemiec (–5,1%), Wielkiej brytanii (–4,4 %), czech (–4,7 %), francji (–2,7 %) oraz Włoch (–5,1%) W 2010 roku nastąpiło chwilowe polepszenie sytuacji gospodarczej krajów ue i wyraźna, chociaż nierównomierna poprawa koniunktury w większo‑
ści krajów dodatnia dynamika wzrostu pkb w roku 2010 w państwach będących głównymi odbiorcami polskiego eksportu poprawiła warunki funkcjonowania eks‑
porterów wyspecjalizowanych szczególnie pozytywny wpływ na ich kondycję miała znaczna poprawa sytuacji gospodarczej w niemczech, gdzie wartość wzrostu pkb
32 zob k konopczak, k marczewski, Why so different from other CEECs – Poland’s cyclical divergence from the euro area during the recent financial crisis, „bank i kredyt” 2011, nr 42 (2), s 7–30
wyniosła 3,7 % W pozostałych krajach, będących znaczącymi rynkami zbytu polskich eksporterów, sytuacja nie uległa tak diametralnej poprawie W czechach wzrost wyniósł 2,7 %, w Wielkiej brytanii – 1,8 %, a we Włoszech i francji – 1,5 %33
zwiększenie dynamiki wzrostu pkb wpływające pozytywnie na sytuację eks‑
porterów miało charakter chwilowy W związku z nasileniem się kryzysu w strefie euro w 2011 roku nastąpiło osłabienie pozytywnych tendencji dotyczących poprawy koniunktury na poprawę kondycji polskich eksporterów w roku 2010 niewątpliwie pozytywny wpływ miała poprawa koniunktury gospodarczej i ożywienie importowe w niemczech oprócz wzrostu produktu krajowego brutto w państwach ue znaczący wpływ na kondycję eksporterów miały też zmiany realnego popytu wewnętrznego, które zaprezentowano w tabeli 6 10 W ue w 2009 roku popyt wewnętrzny zmniejszył się w stosunku do roku 2008 o 3,5 % W 2010 roku sytuacja ta została przełamana Wzrost popytu wewnętrznego był jednak niewspółmiernie niższy w porównaniu do jego poprzedniego spadku i wyniósł zaledwie 1%, podobna tendencja wystąpiła również w 2011 roku podsumowując powyższe analizy, należy wskazać, że sytuacja na głównych rynkach eksportowych polski w latach 2008–2011 sprzyjała szybkiemu odradzaniu się eksportu po 2009 roku W szczególności duże znaczenie miało oży‑
wienie gospodarcze, a także odrodzenie się popytu wewnętrznego
kolejnym czynnikiem wpływającym na wyniki eksportu i gospodarki jest kształ‑
towanie się kursów walutowych Wpływa ono na gospodarkę poprzez wpływ na dochody i koszy przedsiębiorstw, które biorą udział w wymianie międzynarodowej realny kurs walutowy stanowi również zachętę do lokowania zasobów kapitałowych oraz jest swoistą miarą konkurencyjności danego państwa34 W badanym okresie kurs złotego był bardzo niestabilny, co było jednym z następstw globalnego kry‑
zysu i związanych z nim zawirowań na międzynarodowych rynkach finansowych na rysunku 6 2 przedstawiono wahania nominalnego kursu złotego w stosunku do euro i dolara amerykańskiego z analizy danych wynika, że w okresie od lipca 2008 roku do lutego 2009 nastąpiła istotna deprecjacja złotego w stosunku do wspomnia‑
nych walut Wahania kursu złotego były znaczące i o ile w lipcu 2008 roku kurs euro był bliski poziomu 3,2, o tyle w lutym 2009 osiągnął on wartość prawie 5 zł duże wahania kursu złotego zostały również odnotowane w stosunku do innych walut, w tym dolara amerykańskiego W roku 2010 wystąpił okres względnej stabilizacji
33 d ciesielska, m ‑j radło, Ocena kondycji finansowej eksporterów wyspecjalizowanych w kontekście podstawowych uwarunkowań cenowo ‑kosztowych polskiego eksportu, raport z badania wykonanego na zlecenie departamentu analiz i prognoz ministerstwa gospodarki, Warszawa 2011
34 g przekota, n mazuń, Ocena wpływu wybranych czynników makroekonomicznych na saldo obro‑
tów towarowych handlu zagranicznego, politechnika koszalińska, „zeszyty naukowe instytutu ekonomii i zarządzania” 2011, nr 5
i powrót tendencji aprecjacyjnej kursu polskiej waluty tendencja aprecjacyjna została odwrócona w 2011 roku, co nastąpiło w wyniku ponownego pogorszenia się sytuacji na rynkach międzynarodowych na obecne osłabienie polskiej waluty wpływała zła sytuacja na światowych giełdach oraz rosnąca awersja do ryzyka, która przyczyniła się do odwrotu inwestorów z rynków wschodzących, w tym polski
opis: na osi pionowej zaznaczono kurs złotego
Rysunek 6.2. Kurs złotego w stosunku do euro i dolara amerykańskiego w latach 2008–2011
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych nbp
analizując wpływ kursu walutowego na sytuację polskich eksporterów wyspe‑
cjalizowanych, należy rozważyć nie tylko kurs nominalny złotego, lecz również zmiany realnego efektywnego kursu walutowego W niniejszej analizie efektywny realny kurs walutowy został obliczony przy wykorzystaniu dwóch deflatorów, tj : deflatora cpi (indeksu wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych) oraz deflatora ulc (jednostkowych kosztów pracy) Wartości tych indeksów wpływają na poziom rentowności eksportujących przedsiębiorstw wyspecjalizowanych ze względu na fakt, że ich obniżenie względem głównych rynków eksportowych polski powoduje nasilenie efektu nominalnej deprecjacji złotego oraz zmniejszenie wpływu jego nomi‑
nalnej aprecjacji taka relacja przyczynia się do zwiększenia opłacalności kosztowej polskiego eksportu, a w konsekwencji powinna również pozytywnie wpływać na rentowność eksportujących przedsiębiorstw z kolei wzrost ww indeksów przyczynia się do zwiększenia efektu aprecjacji waluty, pogorszenia warunków funkcjonowania eksporterów oraz obniżenia rentowności eksportujących przedsiębiorstw35
35 zob też: ministerstwo gospodarki, Polska 2011. Raport o stanie handlu zagranicznego, Warszawa 2011
szczególnie ważny w kontekście uwarunkowań kosztowo ‑cenowych eksportu jest realny kurs walutowy uwzględniający zmiany jednostkowych kosztów pracy kurs ten, obok zmian popytu na głównych rynkach eksportowych, jest jednym z głów‑
nych czynników, który wpływa na wzrost eksportu dane dotyczące nominalnego efektywnego kursu walutowego, realnego efektywnego kursu walutowego deflowa‑
nego indeksem cen towarów i usług oraz realnego kursu walutowego deflowanego jednostkowymi kosztami pracy przedstawiono na rysunku 6 3 dodatkowo, zmiany wspomnianych kursów zestawiono ze wskaźnikami rentowności obrotu brutto dla eksporterów ogółem i eksporterów wyspecjalizowanych36
opis: na lewej osi pionowej zaznaczono zmiany kursów, na prawej osi pionowej – wartość ros
Rysunek 6.3. Realny i nominalny efektywny kurs złotego w zestawieniu
ze wskaźnikiem ROS dla eksporterów i nieeksporterów (rok 2008 = 100 %) w latach 2008–2011
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych nbp, eurostatu, oecd
z analizy rysunku 6 3 wynika, że tendencja do deprecjacji polskiej waluty w okre‑
sie od lipca 2008 roku do lutego 2009 miała pozytywny wpływ na zwiększenie rentowności polskiego eksportu, co obrazuje kształtowanie się wskaźnika rentow‑
ności obrotu brutto aprecjacja nominalnego kursu polskiej waluty, którą można było zaobserwować w roku 2010, nie wpłynęła na pogorszenie się rentowności eksporterów wyspecjalizowanych, ponieważ w kolejnych okresach można było
36 zob też: narodowy bank polski, Raport o inflacji 2011, Warszawa 2011; d ciesielska, op cit
obserwować poprawę wskaźników rentowności przyczyną mogła być wolniejsza aprecjacja realnego kursu deflowanego ulc co więcej, konkurencyjność polskiego eksportu wynikająca z relacji cenowo ‑kosztowych, którą obrazuje kurs realny przy zastosowanym deflatorze ulc, jest zdecydowanie wyższa, niż wynika to ze zmian nominalnego kursu polskiej waluty pozytywny wpływ deflatora ulc wystąpił przede wszystkim w 2010 roku w momencie nominalnej aprecjacji waluty, co przyczyniło się do utrzymania cenowo ‑kosztowej konkurencyjności polskich towarów na rynku unii europejskiej W 2011 roku powróciła tendencja do deprecjacji polskiej waluty przyczyniająca się do poprawy kondycji finansowej eksporterów wyspecjalizowa‑
nych
kolejnym czynnikiem warunkującym sytuację finansową eksporterów są zmiany cen transakcyjnych w eksporcie i imporcie, czego odzwierciedleniem jest kształtowa‑
nie się terms of trade (rys 6 4) W literaturze ekonomicznej37 wskazuje się, że szybszy wzrost cen eksportowych niż cen importowych jest zwykle korzystny dla gospodarki, ponieważ prowadzi do szybszego wzrostu przychodów eksporterów i zmniejszenia wydatków importowych – ma to swoje odzwierciedlenie we wzroście wartości wskaźnika terms of trade Według danych gus amplituda wahań miesięcznych cen transakcyjnych w polskim handlu zagranicznym w okresie po 2008 roku znacząco wzrosła sytuacja taka mogła mieć ogólnie negatywny wpływ na kondycję eksporte‑
rów ze względu na to, że powodowała wzrost niepewności na rynkach W najgorszym okresie kryzysu, to jest w roku 2009, kiedy nastąpiło załamanie polskiego eksportu, zarówno ceny eksportowe, jak i importowe znacząco wzrosły Wzrost cen eksporto‑
wych był jednak znacznie wyższy od wzrostu cen importowych, co doprowadziło do dużej poprawy terms of trade korzystnie wpłynęło to na kondycję polskich ekspor‑
terów, którzy we wspomnianym roku odnotowywali największe spadki sprzedaży za granicę dzięki szybszemu wzrostowi cen eksportowych mogli oni jednak zniwelować wpływ spadku sprzedaży na poziom rentowności ich działalności jednak już pod koniec 2009 roku i w pierwszej połowie 2010 ceny w transakcjach eksportowych spadały szybciej niż w transakcjach importowych, co doprowadziło do pogorszenia terms of trade sytuacja taka utrzymywała się również w roku 2011 W tym samym jednak okresie, jak już wspomniano w poprzedniej części opracowania, polska gospodarka odnotowywała relatywnie szybki wzrost importu i eksportu, których wartość przekroczyła poziom z 2008 roku tym samym pogorszenie terms of trade, które wystąpiło w okresie po roku 2009, przypadło na okres, gdy przedsiębiorstwa mogły niwelować wpływ zmian cen wzrostem wartości sprzedaży
37 zob a budnikowski, Międzynarodowe stosunki gospodarcze, pWe, Warszawa 2003
Rysunek 6.4. Wskaźniki cen transakcyjnych w latach 2007–2011 (ten sam okres roku poprzedniego = 100)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych gus
Podsumowanie
kryzys globalny, który wpłynął przede wszystkim na kraje wysokorozwinięte, doprowadził do drastycznego załamania międzynarodowej wymiany handlowej w 2009 roku obniżenie się wartości międzynarodowej wymiany handlowej wynikało z globalnej dekoniunktury, spadku zaufania na rynkach oraz ograniczenia możli‑
wości finansowania handlu kredytem znaczący wpływ na tę sytuację miał również fakt, że obecnie eksporterzy funkcjonują, opierając się na globalnych łańcuchach dostaw oraz zgodnie z zasadą „just in time”, co pozwala na elastyczne dostosowywanie wielkości produkcji do popytu oraz powoduje, że ograniczenie produkcji w jed‑
nym kraju automatycznie implikuje wielkość eksportu innych państw oznacza to, że wartość międzynarodowej wymiany handlowej jest obecnie determinowana nie tylko przez czynniki zewnętrzne, lecz także przez model biznesowy przedsiębiorstw będących eksporterami
przeprowadzone badania empiryczne pokazały, że w latach 2008–2011 pomimo globalnej dekoniunktury wskaźniki rentowności dla grupy polskich eksporterów i eksporterów wyspecjalizowanych cechowała stała tendencja wzrostowa Wyjątek stanowiło załamanie się dynamiki wzrostu rentowności operacyjnej w 2009 roku ponadto w analizowanym okresie eksporterzy odnotowali większy przyrost ren‑
towności obrotu netto w porównaniu do grupy przedsiębiorstw ‑nieeksporterów W związku z powyższym istotne było dokonanie analizy uwarunkowań o charak‑
terze makroekonomicznym, które wpłynęły na kondycję ekonomiczną polskich
eksporterów, oraz próba dokonania oceny ich znaczenia w kontekście polskiego eksportu
z przeprowadzonej analizy wynika, że na wzrost rentowności przedsiębiorstw‑
‑eksporterów w analizowanym okresie w znaczącym stopniu wpływała sytuacja na głównych rynkach eksportowych, a w szczególności na rynku niemieckim, wartość realnego kursu walutowego oraz terms of trade
tendencja do deprecjacji polskiej waluty w okresie od lipca 2008 roku do lutego 2009 miała pozytywny wpływ na zwiększenie rentowności polskiego eksportu ponadto aprecjacja nominalnego kursu polskiej waluty po 2010 roku nie wpłynęła na pogorszenie się poziomu rentowności eksporterów wyspecjalizowanych jedną z przyczyną takiej sytuacji mogła być wolniejsza aprecjacja realnego kursu deflowa‑
nego ulc Warto podkreślić, że konkurencyjność polskiego eksportu wynikająca z relacji cenowo ‑kosztowych, którą obrazuje kurs realny przy zastosowanym defla‑
torze ulc, była w badanym okresie zdecydowanie wyższa, niż wynika to ze zmian nominalnego kursu polskiej waluty również zmiany cen transakcyjnych w eksporcie i imporcie były czynnikiem, który zniwelował negatywny wpływ kryzysu w gospo‑
darce światowej na sytuację polskich eksporterów szczególnie pozytywnie zmiany te ukształtowały się w okresie załamania handlu światowego – w roku 2009 – kiedy to ceny eksportowe rosły znacznie szybciej, niż ceny importowe, co doprowadziło do znaczącej poprawy terms of trade z kolei pogorszenie się terms of trade, które wystąpiło po roku 2009, przypadło na okres, gdy przedsiębiorstwa mogły niwelować wpływ zmian cen wzrostem wartości sprzedaży
podsumowując powyższe rozważania, należy stwierdzić, że relatywnie dobra sytuacja ekonomiczna i finansowa polskich eksporterów w okresie ostatniego kryzysu, a w tym w okresie załamania handlu światowego, przynajmniej w części była następstwem wystąpienia kilku pozytywnych tendencji o charakterze makro‑
ekonomicznym, a w tym: relatywnie szybkiego odrodzenia się wzrostu gospo‑
darczego i popytu wewnętrznego na głównych polskich rynkach eksportowych, a także korzystnych tendencji w zakresie kształtowania się kursów walutowych i cen transakcyjnych w handlu zagranicznym ze względu na przyjętą metodologię w badaniu pominięto czynniki mikroekonomiczne, które również mogły wpływać na rentowność przedsiębiorstw eksportujących, a w tym po części tłumaczyć zaob‑
serwowane zjawisko
Bibliografia
amiti m , Weinstein d e , Exports and financial shocks, „nber Working paper” 2009, no 15556, http://www nber org/papers/w15556, 20 11 2013
baldwin r , evenett s , Introduction and recommendations for the G20, w: The collapse of global trade, murky protectionism, and the crisis: Recommendations for the G20, red r baldwin, s evenett, centre for economic policy research (cepr), london 2009
budnikowski a , Międzynarodowe stosunki gospodarcze, pWe, Warszawa 2003
ciesielska d , Uwarunkowania zewnętrzne handlu zagranicznego w okresie kryzysu finan‑
sowego i ich wpływ na rentowność polskich eksporterów, „handel Wewnętrzny” 2012, nr 5
ciesielska d , radło m ‑j , Ocena kondycji finansowej eksporterów wyspecjalizowanych w kontekście podstawowych uwarunkowań cenowo‑kosztowych polskiego eksportu, raport z badania wykonanego na zlecenie departamentu analiz i prognoz minister‑
stwa gospodarki, Warszawa 2011
eaton j , kortumz s , neiman b , romalis j , Trade and the Global Recession, december 2010, http://faculty chicagobooth edu/john romalis/research/eknr pdf, 20 11 2013 eichengreen b , irwin d , The Slide to Protectionism in the Great Depression: Who Succumbed
and Why?, „nber Working paper” 2009, no 15142
gregory r , henn ch , mcdonald b , saito m , Trade and the Crisis: Protect or Recover, imf, 2010
iacovone l , zavacka V , Banking Crises and Exports: Lessons from the Past, „World bank policy research Working paper”, august 2009, no 5016
kern a , fahrholz c , Global imbalances and a trade‑finance‑nexus, „journal of financial economic policy” 2009, vol 1, no 3
konopczak k , marczewski k , Why so different from other CEECs – Poland’s cyclical divergence from the euro area during the recent financial crisis, „bank i kredyt” 2011, nr 42 (2)
kowalewski o , radło m ‑j , Wpływ tymczasowej pomocy publicznej w okresie kryzysu na konkurencję w Unii Europejskiej, narodowy bank polski, „materiały i studia” 2011, nr 264
liu b j , Why world exports are so susceptible to the economic crisis. The Prevailing ‘Export Overshooting’ Phenomenon, „nber Working paper”, february 2011, no 16837, http://
www nber org/papers/w16837, 20 11 2013
ministerstwo gospodarki, Polska 2011. Raport o stanie handlu zagranicznego, Warszawa 2011
narodowy bank polski, Raport o inflacji 2011, Warszawa 2011
oecd, Trade and Economic Effects of Responses to the Economic Crisis, oecd, paris 2010
papademos l , Beyond the crisis: economic policy in a new macroeconomic environment, 14 05 2009, www ecb int/press/key/date/2009/html/sp090514 en html, 20 11 2013 przekota g , mazuń n , Ocena wpływu wybranych czynników makroekonomicznych na
saldo obrotów towarowych handlu zagranicznego, politechnika koszalińska, „zeszyty naukowe instytutu ekonomii i zarządzania” 2011, nr 5
robinson s , Willenbockel d , The OECD Recession and Developing Country Trade: A Global Simulation Analysis, „ids bulletin”, september 2009, vol 40, no 5
radło m j , ciesielska d , Polska w pułapce średniego dochodu, difin, Warszawa 2013 saniuk a , Zastosowanie kluczowych wskaźników efektywności w planowaniu i weryfikacji
zleceń produkcyjnych, „gospodarka materiałowa i logistyka” 2013, nr 2
sierpińska m , jachna t , Ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych, Wn pWn, Warszawa 2002
śnieżek e , Wiatr m , Interpretacja i analiza przepływów pieniężnych, Wolters kluwer, Warszawa 2011
stiglitz j e , Capital market liberalization, financial market and economic development,
„european economic review” 2000, vol 36, s 763–81
szymański W , Kiedy i co po kryzysie?, w: Przedsiębiorstwo a kryzys globalny, red r sobiecki, j W pietrewicz, oW sgh, Warszawa 2010
tamborini r , Monetary policy with investment‑saving imbalances, „metroeconomica”
4 03 2010
Wołodkiewicz‑donimirski z , Kondycja finansowa eksporterów, w: Kryzys finansowy a handel zagraniczny, Wydawnictwo sejmowe, Warszawa 2010
Wołodkiewicz‑donimirski z , marczewski k , Kondycja ekonomiczna polskich eksporterów, instytut badania rynku, konsumpcji i koniunktur, Warszawa 2007
yi k ‑m , The collapse of global trade: the role of vertical specialisation, w: The collapse of global trade, murky protectionism, and the crisis: Recommendations for the G20, red r baldwin, s evenett, centre for economic policy research (cepr), london 2009
zaleska m , Ocena ekonomiczno‑finansowa przedsiębiorstwa przez analityka bankowego, oW sgh, Warszawa 2004