Czynniki wpływające na poziom inwestycji przedsiębiorstw

Na inwestycje przedsiębiorstw, a przez to na realizację ich celów, wpływ ma wiele, najczęściej niezależnych od firm, czynników gospodarczych. E. Kwiatkowski wymienia kilka czynników, od których zależy poziom inwesty-cji. Zalicza do niech stopę procentową, zmiany popytu konsumpcyjnego, koszty

i efektywność wyposażenia kapitałowego oraz oczekiwania inflacyjne²⁵. Na

podstawie modeli ekonomicznych wyodrębniono trzy główne determinanty

po-ziomu inwestycji, takie jak²⁶: koszt kapitału ze szczególnym uwzględnieniem

stopy procentowej i efektów podatkowych, zmiany produkcji i sprzedaży oraz

dostępność firm do kapitału. W literaturze ekonomicznej wspomniano również

o tym, że siła oddziaływania tych zmiennych na wysokość inwestycji uzależnio-na jest od fazy cyklu koniunkturalnego w danym momencie w gospodarce. D. Jorgenson zaproponował odmienną grupę czynników wpływających na po-ziom inwestycji opartą na tzw. neoklasycznym modelu inwestycji. Według jego teorii największy wpływ na decyzje przedsiębiorstw związanych z zatrudnie-niem, inwestycjami czy produkcją ma maksymalizacja zysku. Decyzje te deter-minowane są przez ceny rynkowe i bariery technologiczne. Z kolei ceny rynko-we zawierają stopy procentorynko-we oraz czynniki oddziałujące na koszt kapitału tj. amortyzacja, oczekiwania inflacyjne czy obciążenia podatkowe.

Determinanty inwestycji podane przez E. Kwiatkowskiego są istotne dla przeprowadzonych w dalszej części pracy badań empirycznych. Stopa procen-towa oddziałując na koszty finansowania inwestycji wpływa na opłacalność projektu inwestycyjnego. Im stopa procentowa jest wyższa, tym droższe staje się finansowanie inwestycji. Zatem, jak podkreśla E. Kwiatkowski, inwestycje są malejącą funkcją stopy procentowej. Uważa się, że inwestycje prowadzą do rozbudowy zdolności wytwórczych. Zwiększanie zdolności wytwórczych jest niezbędne w momencie wzrostu popytu na produkty wytwarzane w danych obiektach produkcyjnych. Stąd im popyt konsumpcyjny jest większy, czyli im wyższa jest skala jego przyrostu, tym wyższy jest poziom inwestycji. Następnie, rozmiar inwestycji uzależniony jest również od kosztów i efektywności

wyposa-żenia kapitałowego. Im koszty wyposażenia kapitałowego są niższe, tym

inwe-stycje są wyższe. Natomiast, jeśli maszyny i urządzenia, czyli wyposażenie kapi-tałowe staje się bardziej efektywne to przedsiębiorstwo więcej inwestuje. Na wielkość inwestycji oddziałują również oczekiwania uczestników rynku doty-czące wielkości popytu, cen oraz kosztów. W przypadku optymistycznych

25

R. M i l e w s k i, op. cit., s. 365.

26

L. P a w ł o w i c z, R. W i e r z b a (red.), Finanse przedsiębiorstw wobec procesów

142

kiwań zauważyć można zwiększenie rozmiarów bieżących inwestycji z kolei ich

spadek przy prognozach pesymistycznych²⁷.

Teoria I. Fishera, według której poziom realnych stóp procentowych jest względnie stały i nie jest uzależniony od inflacji pozwala pośrednio wytłuma-czyć spadek inwestycji w gospodarce w warunkach wzrostu inflacji. Jeśli stopa inflacji wzrośnie o 1 punkt procentowy to stopa nominalna również wzrośnie o 1 punkt procentowy, a nominalny wzrost stóp procentowych wpłynie na

zwiększenie kosztu wynajmu kapitału²⁸. D. Romer oraz B. Snowdon i inni,

pod-kreślają, że niepewność wywołana przez inflację jest istotnym czynnikiem nega-tywnie wpływającym na inwestycje. Niepewność ogranicza oczekiwania uczest-ników rynku co do przyszłych zysków, co zmniejsza poziom inwestycji oraz tłumaczy ich zmienność. Ponadto, jak postuluje J. Temple, inflacja utrudnia ra-chunek ekonomiczny, głównie w wyniku nieodpowiedniej wyceny aktywów, na-wet w przypadku uwzględniania jej w rachunkach księgowych przedsiębiorstw. Wiąże się to z utrudnieniami w ocenie sytuacji na rynku i występowaniem niespo-dzianki cenowej, o której pisał R. Lucas. Nieoczekiwany wzrost inflacji przyczy-nia się głównie tylko do przejściowego wzrostu produkcji i inwestycji. Gdy okaże się, że decyzje zostały podjęte błędnie, inwestycje zostają natychmiast

wstrzyma-ne i często przedsiębiorcy mogą do nich nie wracać przez długi okres²⁹.

Poniżej zaprezentowano uproszczony przykład równowagi w gospodarce zamkniętej w celu podkreślenia złożoności inwestycji i czynników oddziałują-cych na ich poziom. W tym miejscu należy podkreślić, że rozpatrywane będą

inwestycje o charakterze autonomicznym (I = Ia)³⁰. W warunkach równowagi

poziom dochodu narodowego jest równy sumie planowanych wydatków kon-sumpcyjnych (C) oraz inwestycyjnych (I), czyli Y = C + I. Wiemy, że poziom dochodu narodowego (Y) w stanie równowagi wyznacza warunek równości agre-gatowego popytu i produkcji. Przechodzenie zaś od jednego stanu równowagi do drugiego oznacza, że zmiany dochodu (∆Y) są równe zmianom agregatowego

popytu (∆APp ), czyli ∆Y = ∆APp . Ponadto równowaga na rynku towarów

wystę-puje wtedy, gdy łączne zamierzone wydatki będą równe faktycznie

wytworzo-nemu dochodowi narodowemu, co zapisujemy poniższym równaniem³¹:

Y = ∆APp = C + I

27

R. M i l e w s k i, op. cit., s. 365.

28

P. B a r a n o w s k i, Problem optymalnej stopy inflacji w modelowaniu wzrostu

gospo-darczego, Wydawnictwo Biblioteka, Łódź 2008, s. 43. 29 Ibidem, s. 43–44.

30

Inwestycje autonomiczne to inwestycje, które nie są zależne od sytuacji w gospodarce, a szczególnie od popytu konsumpcyjnego. W stosunku do procesów zachodzących w gospodarce mają charakter ekonomiczny. Zazwyczaj wiążą się z przyrostem naturalnym ludzkości, z inwesty-cjami publicznymi oraz z nowymi wynalazkami wdrażanymi do produkcji.

31

143

Z kolei zamierzone inwestycje są równe różnicy pomiędzy dochodem naro-dowym a konsumpcją w stanie równowagi: I = Y – C, a planowane oszczędności są częścią dochodu narodowego, które nie są przeznaczane na wydatki kon-sumpcyjne: S = Y – C. Stąd wynika, że w warunkach równowagi planowane inwestycje są równe planowanym oszczędnościom: I = S. Oczywiście taka sytu-acja w gospodarce nie jest łatwa do osiągnięcia, ponieważ podmioty zachowują się bardzo różnie (jedne podmioty inwestują, z kolei inne oszczędzają, poza tym odmienne są determinanty oszczędzania i inwestycji). Jeśli inwestycje są więk-sze od oszczędności (I > S), wtedy łączne planowane wydatki inwestycyjne i konsumpcyjne przeważają poziom wytworzonej produkcji. Ta nadwyżka popy-tu przyczyniłaby się do wzrospopy-tu produkcji i dochodu narodowego prowadząc do zwiększenia oszczędności aż do zrównania ich z inwestycjami. W przeciwnym wypadku, gdy poziom planowanych inwestycji byłby mniejszy niż poziom oszczędności (I < S), wtedy nadwyżka podaży towarów wpłynęłaby na spadek

wielkości produkcji i dochodu narodowego³².

Jeśli rosną wydatki autonomiczne w wyniku zmiany wydatków inwestycyj-nych, wtedy prowadzi to do wzrostu produkcji dóbr inwestycyjnych w celu za-spokojenia dodatkowego popytu, a tym samym do wzrostu dochodu narodowe-go. Jednak to nie jest koniec tego procesu. W warunkach niepełnego wykorzy-stania zdolności wytwórczych następuje pełniejsze wykorzystanie tych istnieją-cych mocy wytwórczych, wzrasta produkcja, rośnie sprzedaż i dochód, który trafia do gospodarstw domowych. Te ostatnie z kolei przeznaczają go na zakup dóbr konsumpcyjnych. W zależności od krańcowej skłonności do konsumpcji

(ksk) rośnie lub spada wysokość dodatkowych wydatków konsumpcyjnych. Im

wskaźnik ten jest wyższy, tym większy jest przyrost popytu konsumpcyjnego. Zatem przyrost wydatków inwestycyjnych zapoczątkował ciąg wtórnych wydat-ków konsumpcyjnych. Ustalono również wzór określający mnożnik

inwestycyj-ny³³: mi = sk

k

−

1

1

. Natomiast łączny przyrost dochodu narodowego w wyniku pierwotnego wzrostu wydatków inwestycyjnych przedstawia się następująco:

Wzór 4.2. Przyrost dochodu narodowego ∆Y = mi * ∆I, czyli: ∆Y = sk

k

−

1

1

* ∆I, gdzie:

∆Y – przyrost dochodu narodowego,

∆I – przyrost autonomicznych wydatków inwestycyjnych,

ksk – krańcowa skłonność do konsumpcji.

32

Ibidem, s. 365–370.

33

144

Mnożnik inwestycyjny pozwala oszacować, o ile zmieni się dochód naro-dowy pod wpływem zmian autonomicznych wydatków inwestycyjnych.

Przy-kładowo, jeśli mi = 5, to przyrost wydatków inwestycyjnych o 1000 przyczyni

się do wzrostu dochodu narodowego o 5000. Z teorii ekonomii wynika, że suma przyrostów konsumpcji i oszczędności jest równa przyrostowi dochodu

narodo-wego³⁴: ∆C + ∆S = ∆Y, a suma krańcowej skłonności do konsumpcji i krańcowej

skłonności do oszczędzania wynosi 1, co przedstawia wzór: ksk + kso = 1.

Formu-łę mnożnika inwestycyjnego można zapisać w inny sposób, korzystając

z przekształcenia wzoru 4.2³⁵: kso = 1 – ksk , stąd mi = sk

k

−

1

1

= so

k

1

.

Wynika z tego, że mnożnik inwestycyjny jest odwrotnością krańcowej skłonności do oszczędzania. Zatem im skłonność do oszczędzania jest wyższa, tym mnożnik inwestycyjny jest niższy. Nasuwa się tutaj stanowisko keynesis-tów, którzy w przeciwieństwie chociażby do ekonomistów klasycznych i neo-klasycznych uważają, że większe oszczędności to mniejsze wydatki inwesty-cyjne i konsumpinwesty-cyjne, niższa produkcja i spadek dochodu narodowego. Szerzej i w sposób bardzo dostępny mechanizm ten został opisany przez

E. Kwiatkowskiego³⁶.

Działalność, szczególnie inwestycyjna, przedsiębiorstw wiąże się z wieloma

ograniczeniami i barierami funkcjonowania³⁷. Zakumulowany własny majątek

oraz oszczędności przedsiębiorców często nie są wystarczające do rozpoczęcia działalności na szeroką skalę. Dodatkowo, zachowawcza polityka kredytowa banków w stosunku do firm potęguje sytuację braku płynności, zatorów płatni-czych, opóźnień w regulacjach podatkowych. Przedsiębiorstwa nie posiadają wtedy wystarczających środków na rozwój, inwestycje, wdrażanie nowych tech-nologii. Wszystkie te elementy zagrażają egzystencji firmy, nie wspominając już

34 Ibidem, s. 363–364. 35 Ibidem, s. 363–374. 36

Formuła mnożnika inwestycyjnego została również rozszerzona o podatki w gospodar-ce, jest on niższy od mnożnika nie uwzględniającego opodatkowania, co oznacza, że każdy wzrost wydatków inwestycyjnych generuje również wzrost dochodu, jednak ten dochód wpływa również na wzrost podatków, co osłabia wzrost wydatków konsumpcyjnych:

) 1 ( 1 1 t k m sk i − − = , [w:] R. M i l e w s k i, op. cit., s. 379. 37

T. P. K o r k e a m a k i, M. R u t h e r f o r d, Industry Effects and Banking Relationship as

Determinants of Small Firm Capital Structure Decisions, Gonzaga University, Virginia

145

o osłabieniu zdolności kredytowej przedsiębiorstwa w ocenie banku³⁸. Ponadto

przedsiębiorstwa borykają się z niewystarczającym poziomem zdolności aku-mulacyjnych firm, który gwarantowałby zwrot zainwestowanych kapitałów. Jako bariery działalności przedsiębiorstw wymienia się również zbyt wysokie koszty działalności, a przez to niski poziom rentowności, niesprzyjający aku-mulacji środków. Co więcej, wyszczególnia się również wysokie koszty finan-sowania środkami z sektora bankowego, podobnie jak z innych zewnętrznych

źródeł, wymagane zabezpieczenia, następnie skomplikowane i czasochłonne

procedury związane ze zdobyciem środków pieniężnych ze źródeł zewnętrz-nych. Przeszkodą jest również niewystarczający poziom środków publicznych na wsparcie przedsiębiorstw. W procesie przeprowadzania przez firmę inwe-stycji istotna jest także wiedza i umiejętności zarządcze kadr kierowniczych oraz właścicieli firm, a ponadto kwalifikacje i świadomość stosowania nowo-czesnych instrumentów finansowania i zarządzania kapitałem przedsiębiorstwa oraz wykorzystywanie informacji o dostępnych funduszach czy programach. Poza tym ważna jest także kreatywność w stosowaniu różnych kombinacji

źródeł finansowania w zależności od kondycji finansowej firmy i warunków

zewnętrznych poprzez ciągłą obserwację szeroko rozumianego środowiska

biznesowego³⁹.

Ponadto do elementów, które mają hamujący wpływ na prowadzenie dzia-łalności, w tym inwestycyjnej, przedsiębiorstw zaliczamy między innymi: nad-miernie zbiurokratyzowany system zakładania nowych przedsiębiorstw, rozbu-dowany system koncesji i zezwoleń na prowadzenie różnej działalności, skom-plikowaną sprawozdawczość oraz niejasne przepisy podatkowe. Są to czynniki ograniczające przedsiębiorczość, mające swoje źródło w polityce gospodarczej państwa. Często firmy, jako główną barierę rozwoju działalności, wymieniają system fiskalny, uważając go nawet za większą przeszkodę niż wysokość stóp procentowych oraz trudności kredytowe (skomplikowane procedury kredytowe, wymagany wysoki poziom zdolności kredytowej i stan zabezpieczeń). Przepisy podatkowe powinny być stabilne w dłuższej perspektywie czasowej, by przed-siębiorca miał poczucie stabilności finansowej, prowadzące do zmniejszenia ryzyka operacyjnego jego działalności oraz zachęcające go do zwiększania

za-dłużenia poprzez wykorzystywanie kapitałów obcych⁴⁰.

38

Krajowy Fundusz Kapitałowy jako uzupełnienie systemu finansowania rozwoju sektora

MSP, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Departament Polityki Regionalnej, Warszawa 2005, s. 2. 39

A. S k o w r o n e k - M i e l c z a r e k, Małe i średnie przedsiębiorstwa. Źródła finansowania, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2003, s. 9.

40

W. J a n i k , Stopy procentowe a zapotrzebowanie na obce źródła finansowania

przedsię-biorstw, [w:] J. L. B e d n a r c z y k (red.), Stopy procentowe a gospodarka. Eseje z teorii i polityki stóp procentowych, Politechnika Radomska, Radom 2004, s.98–102.

146

Państwo może być również stymulatorem rozwoju przedsiębiorstw poprzez odpowiednie wykorzystanie instrumentów polityki fiskalnej, czego przykładem mogą być ulgi podatkowe, np. ulgi inwestycyjne. Są one jednym z czynników oddziaływania państwa poprzez system fiskalny na proces kreowania i pobudza-nia aktywności przedsiębiorstw. Istotnym elementem sytemu podatkowego da-nego państwa jest wysokość stawek podatkowych. Odpowiednio uregulowane

prawo w tej kwestii może stymulująco wpływać na rozwój przedsiębiorstw⁴¹.

W Polsce w roku 2010 stawka podatku dochodowego od osób prawnych (CIT) wynosiła 19% i w ciągu ostatniej dekady (2000–2010) została obniżona z 40%. W Europie w ciągu dekady występowała tendencja spadkowa wysokości stawek podatkowych CIT. Miało to miejsce w Niemczech (z 51,6% do 29,8%), Bułgarii (z 32,5% do 10%), Grecji (z 40% do 24%), Islandii (z 30% do 18%), w Cze-chach (z 31% do 19%) czy Luksemburgu (z 37,5% do 28,6%). Statystycznie europejska średnia stawka CIT wynosi 23,2%, co plasuje stawkę podatku

do-chodowego w Polsce wyraźnie poniżej średniej⁴². Biorąc pod uwagę stawkę

podatku dochodowego od osób prawnych można wysunąć wniosek, że polityka fiskalna w Polsce w większym stopniu niż w wielu krajach unijnych stymuluje rozwój przedsiębiorstw.

Na skłonność firm do inwestowania, oprócz poziomu podatków dochodo-wych i pośrednich, mogą oddziaływać jeszcze takie czynniki jak: poziom deficy-tu finansów publicznych, jego wpływ na wysokość rynkowych stóp procento-wych, zasady stosowania odpisów amortyzacyjnych, dopłaty do kredytu

inwe-stycyjnego, czy współfinansowanie inwestycji ze środków publicznych⁴³.

Pożą-daną formą pomocy dla przedsiębiorstw przez władze fiskalne jest idea Specjal-nych Stref EkonomiczSpecjal-nych (SSE). Zasady i warunki powstawania SSE oraz korzyści z faktu prowadzenia działalności na ich obszarze określa Ustawa z dnia

20 października 1994 r. o specjalnych strefach ekonomicznych⁴⁴. Przedsiębiorcy przeprowadzający inwestycje na terenie SSE są zwolnieni z podatku dochodo-wego z tytułu kosztów nowej inwestycji lub kreowania nowych miejsc pracy.

W Polsce istnieje 14 Specjalnych Stref Ekonomicznych (stan na lipiec 2010 r.)⁴⁵.

41

E. P o h u l a k - Ż o ł ę d o w s k a, Zastosowanie ulg i zwolnień w podatkach dochodowych

a rozwój MSP ocena, prezentacja wyników badań, [w:] D. K o p y c i ń s k a (red.), Funkcjonowanie gospodarki polskiej w warunkach integracji i globalizacji, Katedra Mikroekonomii Uniwersytetu

Szczecińskiego, Szczecin 2005, s. 156.

42

J. F i s z e r, Polska nie musi obniżać CIT jak inne kraje Unii Europejskiej, „Dziennik Gaze-ta Prawna”, 07.11.2011.

43

M. S o s n o w s k i, Podatkowe instrumenty polityki fiskalnej państwa a rozwój

przedsiębior-czości, [w:] D. K o p y c i ń s k a (red.), Funkcjonowanie gospodarki polskiej w warunkach integracji i globalizacji, Katedra Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2005, s. 181.

44 Ustawa z dnia 20 października 1994 roku o specjalnych strefach ekonomicznych, DzU 2007, nr 42, poz. 274 i DzU 2008, nr 118, poz. 746.

45

Zasoby oficjalnej witryny internetowej Ministerstwa Gospodarki: http://www.mg.gov.pl/ Przedsiebiorcy/Specjalne+strefy+ekonomiczne [07.07.2010].

147

Uważa się, że rozwój przedsiębiorstw zależy w dużej mierze od czynników

makroekonomicznych, takich jak⁴⁶: popyt wewnętrzny oraz zewnętrzny, poziom

stóp procentowych, poziom inflacji, kursy walut. Odnosząc się do powyższego wyszczególnienia, niewystarczający popyt wewnętrzny oraz zewnętrzny może przyczynić się do osłabienia rozwoju przedsiębiorstw. W latach lepszej koniunk-tury rynkowej przedsiębiorstwa wykazują wyższą dynamikę swojej działalności rozwojowej. Niesprzyjającym czynnikiem dla aktywności inwestycyjnej firm jest również niestabilność finansowa w gospodarce przejawiająca się wysokim

poziomem inflacji i znacznymi wahaniami kursów walutowych⁴⁷.

W dokumencie Stopy procentowe a inwestycje w Polsce i strefie euro (Stron 141-147)